Centralny Komitet Żydów Polskich w Lublinie (październik 1944 – luty 1945) na tle organizacji życia społeczno-politycznego Żydów

Powstanie powojennej reprezentacji Żydów w Polsce – Centralnego Komitetu Żydów Polskich (CKŻP) – poprzedzały inicjatywy podejmowane przez różne środowiska już w Związku Radzieckim. Zdawano sobie sprawę z konieczności niesienia pomocy ukrywającym się i wychodzącym z ukrycia Żydom. Wraz z wypieraniem Niemców z terenów Rzeczypospolitej na pierwszy plan wysunęły się problemy z zapewnieniem odpowiednich warunków dla powracających z różnych stron ocalonych z Zagłady. Specjalne organizacje powołane do rozwiązywania problemów ocalałych Żydów działały już przy Krajowej Radzie Narodowej, zaś przy PKWN funkcjonował od 8 sierpnia 1944 roku Referat dla spraw Pomocy Ludności Żydowskiej. Funkcję tę spełniał jednoosobowo przedwojenny działacz społeczny z Lublina dr Szloma Herszenhorn.

Referat dla Spraw Żydowskich przy KRN (marzec 1944 – styczeń 1947)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W marcu 1944 roku powstał przy KRN Referat dla Spraw Żydowskich, na którego czele stanął Adolf Berman¹. Kierownik nowo powstałego referatu wraz z Polą Elster (oboje z Poalej Syjon-Lewicy) należeli wcześniej do Związku Robotników Żydowskich i Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN) w getcie warszawskim². Oboje opracowali „Program pracy Referatu dla Spraw Żydowskich przy KRN”. Program ten był zgodny z wizją PPR-owskiego parlamentu (PPR – Polska Partia Robotnicza). Dwa rozdziały opracowanego programu przedstawiały główne zasady, na których miała się oprzeć odbudowa życia żydowskiego w Polsce po wojnie. Choć Referat nie był głównym inicjatorem powstania CKŻP, tezy zawarte w jego programie stanowiły główne wyznaczniki pracy CKŻP. W ramach programu powzięto zamiar nawiązania kontaktu z organizacjami żydowskimi w ZSRR.

Część trzecia tego programu zatytułowana „Planowanie odbudowy i przebudowy życia ocalałej ludności żydowskiej” przewidywała między innymi:

1. Wciągnięcie do procesu produkcyjnego w myśl idei przewarstwowienia Żydów.
2. Zapewnienie pełnego równouprawnienia obywatelskiego i narodowego.
3. Uregulowanie spraw mieszkaniowych majątkowych itp. w myśl postulatów żydowskich mas pracujących.
4. Nawiązanie kontaktu z odpowiednimi czynnikami zajmującymi się sprawami żydowskimi w Związku Radzieckim [...] celem wymiany doświadczeń i uzgodnienia pracy.
5. Nawiązanie kontaktu i współpracy z zagranicznymi organizacjami żydowskimi mas pracujących związanych węzłami solidarności ze Związkiem Radzieckim.
6. Zwalczanie wszelkich tendencji faszystowskich, reakcyjnych i oportunistycznych, przeciwstawiających się społecznemu i narodowemu wyzwoleniu mas żydowskich.
7. Popieranie dążeń narodowowyzwoleńczych i niepodległościowych żydowskich mas pracujących zmierzających do utworzenia Żydowskiej Republiki Radzieckiej w Palestynie.

W dokumencie określono także cele najbliższych działań odpowiadających na potrzeby ludności żydowskiej, między innymi:

1. Plan ratowania Żydów, kryjących się jeszcze w podziemiach i schronach na terenie byłych gett i poza gettami.
2. Plan odzyskania mieszkań, powrotu do pracy oraz dostarczenia pomocy materialnej dla ocalałej ludności żydowskiej, która w okresie przejściowym pozbawiona będzie opieki ze strony szeregu obecnie działających organizacji.
3. Plan zorganizowania służby informacyjnej dla kraju i zagranicy o pozostałych przy życiu członkach rodzin, ułatwienia kontaktu rodzinom rozłączonym, objęcia opieką dzieci żydowskich umieszczonych w klasztorach i rozmaitych sierocińcach.
4. Plan zabezpieczenia miejsc kaźni mas żydowskich (Treblinka, Bełżec, Sobibór, Poniatowa, Trawniki, getto warszawskie, Piaski we Lwowie, Ponary w Wilnie itp.)³.

Referat nie był głównym inicjatorem powstania CKŻP, jednak tezy zawarte w jego programie stanowiły główne wyznaczniki pracy Komitetu. Już wówczas planowano utworzyć hierarchiczne struktury terenowe i powołać lokalne referaty dla spraw żydowskich.

Komitet Organizacyjny Żydów Polskich w ZSRR (lipiec 1944 – lato 1946)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W lipcu 1944 roku w Moskwie powstał Komitet Organizacyjny Żydów Polskich w ZSRR (lipiec 1944 – lato 1946⁴), stanowiący agendę Związku Patriotów Polskich (ZPP) i utrzymujący kontakt z Referatem dla Spraw Żydowskich przy KRN.

Członkowie KOŻPBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W skład KOŻP weszli wybitni działacze żydowscy, przebywający na obszarze ZSRR:

• Emil Sommerstein – adwokat, poseł na Sejm (1922–1927, 1930–1939), niedługo przedtem wypuszczony z łagru, kierownik Biura Prawnego ZPP;
• Leo Finkelstein – były członek Zarządu Gminy Żydowskiej w Warszawie;
• dr Dawid Sfard – były wiceprzewodniczący Zarządu Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich w Warszawie;  
• Szymon Zachariasz – działacz komunistyczny;  
• Berek (Bernard) Mark – historyk;
• artyści – Ida Kamińska, Rachela Korn, Majer Melman, Józef Rubinstein;
• rabini – Sztejnberg, Szczekacz i Soroczkin⁵.

Działalność KOŻP – cele i perspektywyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cele Komitetu były zgodne z programem Referatu przy KRN i zawarte były w tzw. deklaracji, która przewidywała:

1. Zespolenie wysiłków Żydów polskich w ZSRR z walką Żydów ocalałych w Polsce i z walką całego narodu polskiego o wyzwolenie Ojczyzny [...].
2. Stworzenie możliwości pełnego rozwoju i wykorzystanie potencjału żydowskiego w gospodarczej odbudowie Polski poprzez przekwalifikowanie ekonomiczno-zawodowe Żydów, ich produktywizację oraz zaniechanie polityki spychania Żydów do drobnego handlu.
3. Swobodny rozwój kultury żydowskiej, odbudowa prasy, literatury, nauki, sztuki i teatru.

Plan działania Komitetu obejmował również takie zagadnienia jak:

• Współpraca z demokratycznymi organizacjami Żydów na świecie w celu pozyskania ich pomocy dla Polski i dla Żydów polskich w szczególności.
• Praca uświadamiająca wśród Żydów polskich w ZSRR (zdobywanie kwalifikacji zawodowych, propagowanie tradycji Berka Joselewicza).
• Zorganizowanie informacji prasowej.
• Współpraca z ZPP w przygotowaniu repatriacji mas żydowskich.
• Poszukiwanie i pomoc dla uratowanych Żydów polskich⁶.

Komitet (KOŻP) szybko zdobył uznanie w świecie jako tymczasowe przedstawicielstwo polskich Żydów. Uznały go niemal wszystkie wpływowe, światowe organizacje żydowskie: Amerykański Komitet Żydowski (Albert Einstein, Szalom Asz), Światowy Kongres Żydowski (Stefan Weiss, Nachman Goldman), Palestyńskie Organizacje Żydowskie (Grinbaum, Farbstein). Komitet nawiązał także współpracę z Antyfaszystowskim Komitetem Żydowskim w ZSRR⁷.

Działania Komitetu skupiały się na przekazywaniu informacji, zapewnianiu odzieży i żywności czy leków dla rosnącej liczby podopiecznych. W 1945 roku w spisach ZPP zarejestrowanych było 177 604 Żydów⁸. Charakter Komitetu opisywał też Bernard Mark w „Wolnej Polsce” z października 1944 roku:

Komitet ten nie jest organizacją partyjną ani urzędem państwowym. Wszyscy mamy głęboką świadomość tego, że byłoby szaleństwem w dobie obecnej rozproszkować naszą energię. Pragniemy skupić wszystkich ludzi dobrej woli bez względu na przekonania polityczne, na przynależność partyjną, na tradycje ideowe, ludzi stojących na gruncie deklaracji ideowej Związku Patriotów Polskich; pragniemy zjednoczyć ich dla przeprowadzenia tych zadań, o których mówi Manifest PKWN, oraz dla utworzenia jednolitej, ogólnonarodowej reprezentacji żydostwa polskiego⁹.

Przewodniczącym Komitetu (KOŻP) był Emil Sommerstein, po objęciu przez niego resortu odszkodowań wojennych w Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i przyjeździe do Polski, zaistniała możliwość bezpośredniego oddziaływania na sprawy żydowskie w Polsce. Działacze KOŻP wyszli z inicjatywą powołania w kraju nowej centralnej organizacji¹⁰.

Od momentu podpisania przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej i rządy republik radzieckich umowy repatriacyjnej (6 lipca 1945) głównym zadaniem KOŻP stało się organizowanie powrotów do Polski, które trwały do 1949 roku¹¹.

Samodzielny Referat dla spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN (8 sierpnia 1944 – luty 1945)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początkowo Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego uważał sprawy narodowościowe za drugorzędne. Pomimo tego już 22 lipca 1944 roku Emil Sommerstein postulował utworzenie resortu ds. żydowskich, zgłaszając chęć objęcia w nim stanowiska. Uznano jednak to rozwiązanie za „niefortunne”. Pierwotnie (6 sierpnia) planowano na nowo powstałym stanowisku Referenta dla spraw Pomocy Ludności Żydowskiej obsadzić kpt. Alfreda Wiślickiego¹², jednak 8 sierpnia 1944 roku został powołany na nie lubelski działacz dr Szloma Herszenhorn. Zadaniem powstałego Referatu dla spraw Pomocy Ludności Żydowskiej było udzielanie wsparcia ocalonym z zagłady Żydom przez rozdawanie żywności i odzieży, pomoc w kwaterunku, opieka nad sierotami czy porady prawne. Zaczęto także rejestrować ocalonych oraz zbierać relacje dotyczące zbrodni niemieckich.

Referat w sierpniu 1944 roku został podzielony na działy:

1. Organizacja społecznych komitetów pomocy, utrzymywanie kontaktu z nimi i nadzór nad ich działalnością.
2. Pomoc materialna.
3. Pomoc prawna.
4. Pomoc sanitarna i opieka nad dzieckiem¹³.

W raporcie wrześniowym z działalności Referatu w 1944 roku wymieniono też inne działy:

1. Rejestracji – rejestrował Żydów w Lublinie i na prowincji.
2. Prawny – udzielał porad prawnych spadkowych oraz gospodarczych.
3. Historyczny – protokołował zeznania zgłaszających się byłych więźniów obozowych¹⁴.

Referat ten działał do stycznia 1945 roku, kiedy to utworzono Referat ds. Mniejszości Żydowskiej w Wydziale Narodowościowym przy Departamencie Politycznym Ministerstwa Administracji Publicznej.

W momencie założenia Referatu w Lublinie odnotowano w mieście 300 Żydów, w tym jedynie 15 dawnych mieszkańców miasta¹⁵. Liczba ta jednak szybko wzrastała.

Z inicjatywy Samodzielnego Referatu (a więc Szlomy Herszenhorna) powołano działający równolegle Komitet Pomocy Żydom w Lublinie (przemianowany 14 sierpnia 1944 roku na Komitet Żydowski w Lublinie)¹⁶.

Jesienią 1944 roku w ewidencji Referatu znajdowało się 8 tysięcy osób przebywających na terenach tzw. Polski lubelskiej. Prawdopodobnie ewidencja ta nie była kompletna i nie obejmowała żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego¹⁷.

Komitet Pomocy Żydom (10–13 sierpnia 1944) / Komitet Żydowski w Lublinie (14 sierpnia 1944 – 23 sierpnia 1945)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze zebranie wspólnoty żydowskiej w Lublinie odbyło się w gmachu młyna Piaski (zwanym wcześniej młynem Erliha) przy ulicy Młyńskiej¹⁸. Jego właścicielem był Berek Ślimak, który odzyskał swoją nieruchomość (zajętą wcześniej przez Niemców) w lipcu 1944 roku i przeznaczył ją na schronisko dla ocalałych Żydów¹⁹. To tam 10 sierpnia 1944 roku o godzinie 17 odbyło się „Walne Zebranie Obywateli Narodowości Żydowskiej znajdujących się w Lublinie”²⁰. W skład grona organizatorów zebrania weszli:

• Abraham (Adolf) Rozenman – przewodniczący,
• Wolf Sztajnlauf – sekretarz,
• Ludwik Gutmacher – członek prezydium,
• Jehuda Elberg – członek prezydium.

Skład KPŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

To podczas tego spotkania powstała organizacja, która stała się zalążkiem Komitetu Żydowskiego w Lublinie. Na wniosek dr. Szlomy Herszenhorna powstał wówczas Komitet Pomocy Żydom, którego celem było niesienie pomocy przebywającym w mieście Żydom. W jego skład weszli:

• Abraham Rozenman (początkowo),
• Wolf Sztajnlauf,
• adw. Ludwik Gutmacher,
• Jehuda Elberg,
• Józef Słobodow,
• Nuchim Grin,
• Mieczysław Fuchs,
• Chaskiel Kesselbrener,
• dr Henryk Frant,
• Leon Bornstein,
• Chaim Lejba Fajnzylber,
• Berek Ślimak²¹.

Siedziba i podział administracyjny KPŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Już 11 sierpnia 1944 roku odbyło się pierwsze posiedzenie Zarządu Komitetu Pomocy Żydom przy ul. Rybnej 8 / Noworybnej 3, który to adres stał się siedzibą Komitetu²². Na tym posiedzeniu nastąpił wybór Prezydium Komitetu Pomocy Żydom w składzie:

• Abraham Rozenman – przewodniczący,
• Wolf Sztajnlauf – sekretarz,
• Mieczysław Fuchs – skarbnik,
• Ludwik Gutmacher – członek,
• Jehuda Elberg – członek.

Zarząd ustalił ilość, skład i kompetencje poszczególnych referatów:

• Referat Finansowy: Abracham Rozenman, Mieczysław Fuchs.
• Referat Gospodarczy: Leon Bornstein, Chaskiel Kesselbrener.
• Referat Kartoteki: Jehuda Elberg, Menachem Asz.
• Referat Ogólny: Nuchim Grin.
• Referat Pracy: Jehuda Elberg, Henryk Westersznajder, Menachem Asz.
• Referat Prawny: L. Gutmacher.
• Referat Sanitarny: dr Henryk Frant²³.

Kolejne zmiany następowały niemal dzień za dniem. 13 sierpnia 1944 roku, wobec napływu do miasta nowych Żydów, w skład Zarządu Komitetu Pomocy Żydom w Lublinie weszli dodatkowo:

• dr Nikodem Drykier,
• dr Józef Sznejberg,
• Lejba Arenzon,
• Jakub Halber,
• dr Dionizy Gelbart,
• Feliks Berman,
• Abram Kuper²⁴,
• Szmul Ejdelsztajn,
• Isamor Grin,
• Mojżesz Mazur²⁵.

Struktury te ulegały kilkukrotnym reorganizacjom w późniejszym okresie funkcjonowania Komitetu²⁶.

Powstanie Komitetu ŻydowskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Następnego dnia, czyli 14 sierpnia 1944 roku na wniosek inż. Szwarcmachera przemianowano Komitet Pomocy Żydom na Komitet Żydowski w Lublinie. Wiceprzewodniczącymi zostali: 

• inż. Szwarcmacher (14 głosów)
• dr Gelbart (12 głosów).

Zarząd Komitetu Żydowskiego przedstawiał się następująco:

• Abraham vel Adolf Rozenman – przewodniczący,
• dr Dionizy Gelbart – wiceprzewodniczący,
• inż. Henryk Szwarcmacher – wiceprzewodniczący,
• Wolf Sztajnlauf – sekretarz,
• Mieczysław Fuchs – skarbnik.

Podstawowe zadaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ludwik Gutmacher opracował wkrótce statut Komitetu Żydowskiego, w którym zakres działania organizacji określono jako:

niesienie pomocy materialnej i moralnej, tym spośród swoich członków, którzy pomocy tej potrzebują, a także tym nieletnim Żydom, którzy do Komitetu po pomoc tę zgłaszają się²⁷.

Wobec szybko wzrastającej liczby ocalonych przybywających do Lublina, coraz poważniejsze i pilniejsze stawały się problemy mieszkaniowe. Komitet Żydowski podjął starania o odzyskanie budynku jesziwy przy ul. Lubartowskiej, kamienicy przy ul. Grodzkiej 11 (ochronka) oraz Domu im. I.L. Pereca przy ul. Czwartek 4a²⁸. Ostatecznie udało się odzyskać tylko jedną nieruchomość. 22 sierpnia 1944 roku Komitet Żydowski przejął Dom im. I.L. Pereca²⁹.

Tego dnia powołano też Biuro Komitetu i zatrudniono etatowych urzędników: Tobiasza Mitelmana jako kierownika biura i buchaltera oraz Inę Zylbersztajn, Jochwet Gryską i Mordechaja Szpiro. Tego samego dnia do Zarządu dołączyli: dr Pinus i Marek Bitter³⁰.

Wsparcie materialne do wypełniania powierzonych zadań Komitet otrzymywał od PKWN, Miejskiej Rady Narodowej i Rady Głównej Opiekuńczej. Udało się też uzyskać wsparcie w postaci przekazanej 23 sierpnia Komitetowi Żydowskiemu w Lublinie odzieży z magazynów gestapo. Magazyny te mieściły się przy ul. Szopena 27 i stanowiły skład zrabowanego mienia żydowskiego gromadzonego w ramach akcji Reinhardt od czasu likwidacji getta w Lublinie³¹.

Istotnym zadaniem Komitetu było także dokumentowanie zbrodni wojennych. 29 sierpnia 1944 roku Komitet Żydowski powołał Żydowską Komisję Historyczną³², która rozpoczęła prace nad zbieraniem historii ocalonych Żydów i dokumentowaniem zbrodni hitlerowskich. Na jej czele stali kolejno: Marek Bitter i Cwi Epstein.

Tego samego dnia (29 sierpnia) zmieniono skład Prezydium Komitetu Żydowskiego w Lublinie. Wybory wyłoniły następujący skład Prezydium:

• prezes – Lejb Arenzon (12 głosów);
• wiceprezes – dr Dionizy Gelbart (10 głosów);
• wiceprzewodniczący – dr Mojżesz Mazur (6 głosów);
• sekretarz – Wolf Sztajnlauf (7 głosów);
• skarbnik – dr Józef Sznejberg (brak informacji o ilości głosów);
• radca prawny – adw. Ludwik Gutmacher (6 głosów);
• gospodarze Komitetu – inż. Szwarcmacher, Grin, dr Drykier.
• Przez aklamację Kierownikiem Generalnym Sekretariatu ustanowiono dr. Gelbarta.

Na wniosek dr. Mazura wybrano Abrahama Rozenmana na Przewodniczącego Komisji Rewizyjnej (12 głosów). Była to jednak postać kontrowersyjna, gdyż na znak protestu w związku z wyborem Rozenmana na Przewodniczącego Komisji Rewizyjnej Słobodow zrzekł się funkcji gospodarza Domu Pereca³³.

We wrześniu na wniosek Gelbarta utworzono Komisję Reproduktywizacyjną, której zadaniem miało być uruchomienie spółdzielni krawieckiej, szewskiej i innych. W skład tej Komisji weszli: dr Mojżesz Mazur, Stefan Baras, Bitter, Isamor Grin. Do ścisłej współpracy z powyższą Komisją wezwano krawców, szewców i kuśnierza Figlarza³⁴.

Skład Zarządu i prawdopodobnie samego Komitetu ulegał nieustannym przekształceniom. Na posiedzeniu Zarządu Jaszuński, przewodniczący Walnego Zebrania Członków Komitetu Żydowskiego w Lublinie, poinformował o kolejnych zmianach. Na Walnym Zebraniu 1 października 1944 roku do Zarządu wybrano następujące osoby: Aronson, Jaszuński, Epstein, Graf, Kohan, Zonszein, Gelbart, Mazur, Biter, Borowski, Rozenman, Blomstein.

Funkcjonowanie Komitetu Żydowskiego w Lublinie stało się zalążkiem tworzenia ogólnokrajowej reprezentacji Żydów. Według Davida Engela już październiku 1944 roku zaczęto myśleć o Komitecie Żydowskim w Lublinie jako organizacji hierarchicznej dystrybuującej zasoby także do prowincjonalnych komitetów, a więc organizacji spełniającej funkcje centralnego komitetu. Jego zdaniem, w odróżnieniu od komitetów prowincjonalnych lubelski komitet powstał i funkcjonował z inicjatywy władzy (PKWN)³⁵. Być może właśnie dlatego upatrywano w nim organizacji centralizującej życie żydowskie. Nie do końca jasny pozostawał jednak zakres jego kompetencji co do organizacji różnych aspektów życia codziennego. W październiku 1944 roku Komitet Żydowski wysłał pismo do Resortu Wyznań Religijnych przy PKWN w sprawie obsadzenia funkcji Naczelnego Rabina, proponując na to stanowisko dr. Safrina Feldschucha³⁶. Świadczy to o planie objęcia przez Komitet także działań w zakresie życia religijnego. W odpowiedzi na to pismo stwierdzono jednak, że Komitet nie posiada kompetencji do podejmowania tego rodzaju działań.

10 listopada 1944 roku odbyło się w Domu Pereca zebranie mające na celu wybór nowych władz Komitetu Żydowskiego w Lublinie. Zmiana ta nastąpiła w związku z powołaniem pod koniec października Tymczasowego Centralnego Komitetu Żydów Polskich.

W zebraniu udział wzięło ok. 500 osób. Według klucza politycznego wyłoniono nowe władze Komitetu w składzie:

• PPR: Paweł Zelicki, H. Sztryg, Jakub Żurek, (później także Majer Ryps);
• Bund: Grzegorz Jaszuński, Perelsztajn;
• Syjoniści: M. Zonszajn, Blusztejn, Kekowa, Kossower;
• Partia Demokratyczna: Henryk Frant;
• Partyzanci żydowscy: Mieczysław Gruber.
• Funkcję przewodniczącego Komitetu Żydowskiego w Lublinie pełnili kolejno:
• Paweł Zelicki (listopad 1944 – luty 1945),
• Majer Ryps (luty 1945 – sierpień 1945?).

Połączenie z Wojewódzkim Komitetem ŻydowskimBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W marcu 1945 roku nastąpiła zmiana nazwy z Komitet Żydowski w Lublinie na Miejski Komitet Żydowski oraz ograniczenie jego składu osobowego³⁷. Natomiast 23 sierpnia 1945 roku Komitet Żydowski połączył się z Wojewódzkim Komitetem Żydowskim, utrzymując nazwę tego drugiego. Objął on działania obu komitetów: miejskiego i wojewódzkiego.

Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich (29 października 1944 – luty 1945)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początki Tymczasowego Centralnego Komitetu Żydów PolskichBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W październiku 1944 roku (prawdopodobnie 29 października³⁸) powstał Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich³⁹. Początki tej organizacji są trudne do odtworzenia z uwagi na niedostateczną ilość źródeł. Najprawdopodobniej jednak Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich (TCKŻP) funkcjonował już od końca października 1944 roku (a nie jak przyjmowano dotąd od 4 listopada 1944 roku⁴⁰). Wskazywać na to może pismo z 31 października skierowane przez Resort Zdrowia przy PKWN do Emila Sommersteina, w którym tytułowany on jest przewodniczącym Centralnego Komitetu Żydowskiego⁴¹.

Tłem powołania TCKŻP były problemy personalne i finansowe funkcjonującego wcześniej Komitetu Żydowskiego w Lublinie. Bolesław Drobner (kierownik Resortu Pracy i Zdrowia przy PKWN) w piśmie z 21 października 1944 roku zalecał utworzenie nowej instytucji, która wykluczałaby z nowego Komitetu dr. Gelbarta⁴², gdyż zdaniem Drobnera nie gospodarował on należycie zasobami finansowymi Komitetu Żydowskiego w Lublinie. Drobner zalecał nie tylko nadzór komisaryczny nad decyzjami Komitetu, lecz także jak najszybsze przeprowadzenie wyborów⁴³. Być może w wyniku tej sytuacji doszło do powołania niezależnej od funkcjonującego Komitetu Żydowskiego organizacji o nazwie Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich. Dawid Engel wskazuje, że kluczową rolę w procesie przekształcenia Komitetu Żydowskiego w Lublinie w TCKŻP odegrał właśnie Bolesław Drobner (szef Resortu Zdrowia przy PKWN)⁴⁴.

Kolejnym argumentem za powstaniem TCKŻP już w październiku 1944 roku może być informacja zawarta w protokole z posiedzenia Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie z 23 października 1944 roku o wyborze członków Centralnego Komitetu. Dokument ten pozwala domniemywać, że w okresie poprzedzającym jego wydanie funkcjonowała już Komisja Organizacyjna Centralnego Komitetu⁴⁵, świadcząc o tym, że prace nad powstaniem takiej instytucji nazywanej Centralnym Komitetem trwały już dużo wcześniej.  

Problem nazewnictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich (TCKŻP) utożsamiany jest w literaturze z Centralnym Komitetem Żydów w Polsce (CKŻP). Jednak o przyjęciu nazwy Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich świadczyć może dokument z 20 listopada 1944 roku o uzgodnieniu wzoru pieczątki takiej instytucji z PKWN⁴⁶. Nazwa Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich pojawia się także na oficjalnej korespondencji tej instytucji z Resortem Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia PKWN z 20 listopada 1944 roku oraz na oficjalnych preliminarzach budżetowych TCKŻP za listopad i grudzień 1944 roku⁴⁷. Prawdopodobnie funkcjonowały trzy nazwy tej organizacji: Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich, który przekształcił się w Centralny Komitet Żydów Polskich, a 1 grudnia 1946 roku zmienił nazwę na Centralny Komitet Żydów w Polsce⁴⁸.

Przekształcenie Tymczasowego Centralnego Komitetu Żydów Polskich w Centralny Komitet Żydów PolskichBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kolejnym problemem jest ustalenie dokładnej daty przekształcenia Tymczasowego Centralnego Komitetu Żydów Polskich w Centralny Komitet Żydów w Polsce⁴⁹. David Engel podaje, że do przekształcenia doszło wraz z przybyciem do Lublina działaczy żydowskiego podziemia z wyzwolonych już w tym czasie terenów zachodniej Polski. Prawdopodobnie miało to miejsce w lutym 1945 roku, zaś protokół z posiedzenia Centralnego Komitetu uznać można za pierwszy dokument wydany przez tę organizację⁵⁰.

Działalność Tymczasowego Centralnego Komitetu Żydów Polskich (Centralny Komitet Żydów Polskich)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dla ocalałych Żydów organ ten stanowił namiastkę samorządności, umożliwiając zarządzanie wewnętrznymi sprawami, zaś dla Żydów poza krajem stanowił wygodne narzędzie realizacji celów politycznych związanych ze wsparciem społeczności żydowskiej czy organizacją emigracji. Ponadto powstanie CKŻP zwalniało administrację państwową od bezpośredniego zajmowania się kwestią żydowską i pozwalało na kierowanie pomocy materialnej i finansowej spoza funduszy państwowych. CKŻP stanowił także uwierzytelnienie nowej władzy w Polsce wobec wpływowych światowych organizacji żydowskich.

Zasady działania Tymczasowego Centralnego Komitetu Żydów Polskich opublikowano w pierwszym numerze „Biuletynu Żydowskiej Agencji Prasowej” z 13 listopada 1944 roku:

1. Bezwzględna walka z faszyzmem we wszelkich jego jawnych i zamaskowanych formach, jako wrogiem całej ludzkości, Polski i barbarzyńskim sprawcą największej w dziejach ludzkości tragedii, jaka spotkała Żydostwo Europy, a w szczególności Żydostwo polskie.
2. Pełny udział Żydów w czynnej walce o zupełne wygnanie Niemców z Polski i o stworzenie niepodległej, wolnej i prawdziwie demokratycznej Polski.
3. Produktywizacja pozostałych przy życiu Żydów i aktywny ich udział w odbudowie gospodarczej ich kraju i rozwoju jego sił wytwórczych na zasadzie prawnego i praktycznego równouprawnienia.    
4. Odbudowa narodowego życia kulturalnego, odrodzenie szkolnictwa, instytucji kulturalnych, piśmiennictwa i sztuki żydowskiej we wszelkich przejawach.    
5. Odbudowa gmin żydowskich, jako ośrodków kulturalnego, społecznego i religijnego życia Żydów.
6. Szczególna opieka nad dzieckiem żydowskim jako najcenniejszym skarbem i przyszłością narodu.    
7. Zorganizowanie i kierowanie akcją pomocy społecznej dla ludności żydowskiej i utrzymanie kontaktu z żydowskimi organizacjami za granicą.    
8. Zbieranie i opublikowanie za granicą materiałów dotyczących torturowania i wymordowania Żydów polskich i innych krajów.    
9. Zbieranie i opublikowanie materiałów dotyczących zbrojnego oporu Żydów i ich udziału w walce z okupantem.    
10. Ujęcie całokształtu szkód, jakie poniosły w czasie wojny gminy żydowskie, żydowska kultura i sztuka, żydowskie organizacje społeczne.
11. Udzielenie ludności żydowskiej pomocy prawnej przy rewindykowaniu mienia zagrabionego przez okupanta.    
12. Utrzymanie kontaktu z Komitetem Organizacyjnym Żydów Polskich w ZSRR przy Związku Patriotów Polskich⁵¹.

Komitet uchwalił także deklarację określającą stosunek żydostwa polskiego do obozu demokracji polskiej reprezentowanej przez Krajową Radę Narodową i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego:

Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich, stając na gruncie bezwzględnej walki z faszyzmem rodzimym i obcym, zgłasza, jako tymczasowe reprezentacje ludności żydowskiej na wyzwolonych terenach Polski, swój pełny akces do ogłoszonego dnia 22 lipca 1944 r. Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego – i stwierdza gotowość, całej, bez wyjątku, ludności żydowskiej, do jak najwydatniejszego poparcia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w sprawie zorganizowania w Polsce prawdziwej demokracji i odbudowy gospodarczego i społecznego życia na zasadzie powszechności prawa i obowiązku pracy⁵².

We wstępie do pierwszego sprawozdania CKŻP znajduje się deklaracja programowa Komitetu:

Centralny Komitet Żydów Polskich jest reprezentacją ludności żydowskiej w Polsce. Zasiadają w nim przedstawiciele stronnictw politycznych i organizacji społecznych działających w środowisku żydowskim, a mianowicie: Polskiej Partii Robotniczej, Ogólnych Syjonistów, Bundu, Poalej Syjon-Prawicy, Poalej Syjon-Lewicy, Związku Partyzantów Żydowskich, Żydowskiej Organizacji Bojowej, Haszomer Hacair, Hechalu [...]. CK prowadzi rozgałęzioną i róźnokierunkową działalność wykonawczą przez odpowiednie oddziały i referaty⁵³.

W założeniach twórców Centralny Komitet Żydów Polskich miał być organem reprezentującym szerokie grono żydowskich środowisk i frakcji politycznych. W praktyce jednak w lokalnych Komitetach przeważali komuniści⁵⁴ oraz działacze Bundu, będący przeciwnikami dominacji konserwatywnego judaizmu, a nawet niekiedy sytuujący się na pozycjach antyreligijnych⁵⁵.

Jednym z wielu problemów, których rozwiązania podjął się CKŻP była pomoc zaniedbanej prowincji. Na ten cel Komitet przeznaczył prawie całą 16-milionową pożyczkę, otrzymaną od PKWN⁵⁶. Na posiedzeniu 8 stycznia 1945 roku postanowiono przekazać 100 tys. zł z tej kwoty dla żydowskiego sierocińca w Białymstoku oraz 65 tys. zł Komitetowi na warszawskiej Pradze⁵⁷. Jak sugeruje Adam Kopciowski, poważne subwencje otrzymała w tym okresie zapewne większa część lokalnych Komitetów, jednak o ich skali i zakresie nic nie wiadomo⁵⁸. Być może sposób udzielania wsparcia potrzebującym nie był przeprowadzany należycie, gdyż tego rodzaju problemy pojawiają się wspomnieniach Gołdy Hochman, która zapamiętała Komitet Żydowski następująco:

W Lublinie był komitet żydowski. Z początku był w domu Pereca, a później przeniósł się na Wyszyńskiego. Oni się opiekowali ludźmi. Z zagranicy przysyłali różne rzeczy, odzież przychodziła, kakao, czekolada. Ale ja nic nie dostałam. Dostali ci, co tam pracowali, to sobie sami zabrali wszystko.

Zakres działań Komitetu miał znacznie rozszerzyć się w połowie stycznia 1945 roku. Sytuację Żydów na wyzwolonych terenach referował wówczas Paweł Zelicki:

Na oswobodzonych obecnie terenach zostają tysiące Żydów, a liczba ich dojdzie do kilkudziesięciu tysięcy. Nie można dopuścić, aby ta cała masa przybyła do Lublina. Należy stworzyć kilka ośrodków jak: Łódź, Częstochowa, Kraków, Warszawa, Radom, do których należało by kierować oswobodzonych, a tam udzielić im wydatną pomoc. Do tych ośrodków wydelegować przedstawicieli Centralnego Komitetu, Ludzi energicznych, którzy by na miejscu interweniowali u Władz Państwowych i Miejskich, celem wydostania maksimum pomocy w odzieży i żywności dla ludności żydowskiej. Należy również postarać się o natychmiastowe uruchomienie kuchen ludowych. Jednym z głównych zadań delegatów jest stworzenie możliwości zarobkowania dla naszych ludzi. Należy również zająć się losem dzieci, które by należało wysłać do Otwocka⁵⁹.

Postulaty postawione przez Zelickiego zostały zrealizowane. W Lublinie kierownik Resortu Opieki nad Dzieckiem, Szloma Herszenhorn podjął działania na rzecz zaadaptowania obiektu w Otwocku na potrzeby dużego, ogólnopolskiego sierocińca dla dzieci żydowskich. W tym celu do Otwocka, z kwotą miliona złotych, wysłana została dr Symchowicz⁶⁰.

Na posiedzeniu 5 lutego 1945 roku postanowiono wysłać delegacje CKŻP do wybranych miast i obszarów wyzwolonych. Ustalono także przydział kwot pieniężnych:

Warszawa: Sz. Herszenhorn, I. Cukierman, C. Lubetkin i A. Berman (Warszawa: 300 tys. zł, Radom i Kielce 100 tys. zł)    
Kraków: J. Turkow i Bauminger (Kraków: 200 tys. zł)    
Łódź: Jusiński i Friedman (Łódź: 200 tys. zł)
Częstochowa i Będzin: J. Szklar, C. Lubetkin i J. Turkow (Częstochowa: 300 tys. zł).

Ponadto każdą delegację zaopatrzono także w pewną ilość odzieży i obuwia. Prawo udzielania pomocy finansowej i materialnej przyznano delegatom, którzy samodzielnie decydowali o jej zakresie⁶¹.

Od 1946 roku wsparcia Komitetowi udzielał American Joint Distribution Comittee. Próby nawiązania takiej współpracy miały miejsce już w 1944 roku, jednak z niewyjaśnionych przyczyn nie zostały zrealizowane⁶².

Nieustającym problemem był status prawny CKŻP. Rozważano nawet wydanie dekretu o żydowskim samorządzie, którego organem miał być CKŻP i jego struktury terenowe. Ostatecznie jednak w maju 1946 roku⁶³ CKŻP otrzymał status stowarzyszenia. Od 1946 roku trwały także zabiegi o włączenie w struktury CKŻP Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych, co nastąpiło w 1948 roku.

CKŻP rozwiązano 30 listopada 1950 roku⁶⁴.

Członkowie TCKŻP (CKŻP)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Komitecie zasiadali przedstawiciele różnych żydowskich stronnictw politycznych: syjonistów, komunistów, bundowców. Na czele TCKŻP stanął Emil Sommerstein. Swoje przedstawicielstwo uzyskali także członkowie Związku Partyzantów Żydów, kierowani przez Gustawa Alefa-Bolkowiaka⁶⁵. Biuro Komitetu mieściło się w Lublinie przy ul. Lubartowskiej 19/29.

Choć lista członków Komitetu często się zmieniała i nie jest możliwe pełne ustalenie jej składu, zachowała się jednak lista przedstawiająca skład prezydium Komitetu na koniec grudnia 1944 roku⁶⁶:

• Emil Sommerstein
• Szlomo Herszenhorn (Bund)
• Ruben Serafin Feldszuh (syjonista)
• Marek Bitter (PPR)
• D. Geldbard (lekarz wojskowy)
• Modrechaj Zonszajn (syjonista)
• Gustaw Alef-Bolkowiak (PPR)
• Icchak Cukierman i Adolf Berman (od stycznia 1945 roku)⁶⁷.

W skład prezydium TCKŻP znaleźli się działający już aktywiści, ludzie kultury, działacze żydowskiego podziemia oraz przedstawiciele prowincjonalnych Komitetów Żydowskich.

Na czele TCKŻP stanął przewodniczący Komitetu Organizacyjnego Żydów w Polsce, kierownik resortu odszkodowań wojennych PKWN oraz poseł do KRN, Emil Sommerstein. Skład osobowy Prezydium oraz obsada referatów, zostały ustalone na posiedzeniu z 8 stycznia 1945 roku, kiedy zaczęto protokołować posiedzenia Prezydium. W jego skład wchodzili wówczas⁶⁸:

• Emil Sommerstein (Ichud),
• Szloma Herszenhorn (Bund),
• Ruben Feldszuh (rewizjonista),
• Mordechaj Zonszajn (Ichud),
• Marek Bitter (z Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Frakcja PPR),
• Jonas Turkow (dołączył kilka dni później niż pozostali).

Członkami Komitetu zostali:

• Leon Bauminger,
• Ludwik Gutmacher (z Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Żydowska Grupa Demokratyczna),
• Adolf Berman (po przybyciu do Lublina w lutym 1945, Poalej Syjon Lewica),
• Icchak Cukierman (po przybyciu do Lublina w lutym 1945, He-Chaluc-Dror),
• Cywia Lubetkin (po przybyciu do Lublina w lutym 1945, He-Chaluc-Dror),
• Michał Szuldenfrei (Bund),
• Józef Szklar (Frakcja PPR),
• Józef Juszyński,
• Paweł Zelicki (komitet lubelski, Frakcja PPR),
• Lejb Arenzon (komitet lubelski),
• Mendel Kossower (komitet lubelski, Ichud).

Natomiast według protokołu z 15 stycznia 1945 roku w skład prezydium wchodzili:

• Emil Sommerstein (Ichud),
• Szloma Herszenhorn (Bund),
• Ruben Feldszuh (rewizjonista),
• Mordechaj Zonszajn (Ichud),
• Marek Bitter (z Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Frakcja PPR),
• Jonas Turkow,
• Gustaw Alef-Bolkowiak (Frakcja PPR).

Pozostałymi członkami byli:

• Paweł Zelicki (PPR),
• Leon Arenzon (syjonista),
• Mendel Kossower (Lublin),
• Bronisław Piżyc (Bund, Warszawa),
• Józef Pinkiert (przedstawiciel komitetu terenowego w Radomiu),
• dr Datner,
• Sztajnowa (Białystok),
• Igiel,
• dr Thorn (Przemyśl, Rzeszów)⁶⁹.

W związku z przybyciem 2 lutego 1945 roku do Lublina z okolic Warszawy przywódców żydowskiego podziemia, Komitet został rozszerzony do piętnastu osób. Warto podkreślić, że w składzie Komitetu znaleźli się uczestnicy walk w getcie warszawskim, których reprezentowali Icchak „Antek” Cukierman i Cywia Lubetkin. Wśród nowo przybyłych znaleźli się:

• Adolf Berman – dawny referent do spraw żydowskich przy KRN, wcześniej przedstawiciel Żydowskiego Komitetu Narodowego po stronie aryjskiej oraz sekretarz Rady Pomocy Żydom „Żegoty”. Z ramienia Poalej Syjon-Lewicy posiadał mandat posła do KRN⁷⁰.
• Michał Szuldenfrei – adwokat, reprezentujący Bund, poseł do KRN, przewodniczący Komitetu Centralnego odrodzonej w Lublinie partii (koniec 1944 roku)⁷¹.
• Icchak „Antek” Cukierman – uczestnik walk w getcie warszawskim, zastępca komendanta głównego ŻOB Mordechaja Anielewicza, członek i reprezentant po stronie aryjskiej Żydowskiego Komitetu Narodowego (reprezentował Dror), dowódca dwóch oddziałów żydowskich w czasie powstania warszawskiego (walczył na Starym Mieście i Żoliborzu).
• Cywia Lubetkin – uczestniczka walk w getcie warszawskim, członkini Droru, po powstaniu w getcie uczestniczka walk partyzanckich, żona Cukiermana⁷².
• Józef Szklar.
• Józef Juszyński⁷³.

Na posiedzeniu 2 lutego 1945 roku wybrano także nowe prezydium, w skład którego weszli:

• E. Sommerstein – przewodniczący prezydium,
• M. Bitter, A. Berman i Sz. Herszenhorn – zastępcy przewodniczącego,
• P. Zelicki – sekretarz generalny,
• M. Zonszajn – kasjer,
• I. Cukierman.

Ponadto do CKŻP weszli:

• Józef Szklar
• Józef Juszyński⁷⁴.

Resorty TCKŻP (CKŻP)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Resort Opieki Społecznej

Kierownictwo – M. Bitter

Resort Opieki nad Dzieckiem

Kierownictwo – S. Herszenhorn

Resort Produktywizacji

Kierownictwo – A. Berman

Członkowie – P. Zelicki, I. Cukierman

Resort Kultury i Propagandy

Kierownictwo  – E. Sommerstein

Członkowie – A. Berman i Jonas Turkow

Resort Informacji

Kierownictwo – M. Kossower

Resort Pomocy Prawnej i Interwencji

Kierownictwo – L. Gutmacher

Członkowie – E. Sommerstein i G. Alef-Bolkowiak⁷⁵.
 
Reprezentacja partii politycznych:

• Organizacja Ogólnych Syjonistów („Ichud”) – E. Sommerstein, M. Zonszajn, M. Kossower.
• PPR – P. Zelicki, J. Szklar, M. Bitter, G. Alef-Bolkowiak (reprezentujący także żydowskich partyzantów).
• Bund – M. Szuldenfrei, S. Herszenhorn.
• Poalej Syjon-Lewica – A. Berman; Hechaluc.
• Dror – C. Lubetkin i I. Cukierman.
• Żydowska Grupa Demokratyczna – L. Gutmacher.

Trzech członków CKŻP było jednocześnie członkami Komitetu Żydowskiego w Lublinie – M. Zonszajn, P. Zelicki, M. Kossower.

W porównaniu z personalną obsadą Komitetu Żydowskiego w Lublinie, skład CKŻP reprezentował grupę osób znanych, aktywnych przed wojną (Herszenhorn, Sommerstein) oraz w czasie okupacji (Alef-Bolkowiak, Cukierman, Lubetkin, Berman). Komitet był też bardziej reprezentatywny pod względem pochodzenia jego członków (Lublin, Warszawa, ZSRR, komitety lokalne).

Znaczenie lubelskiego okresu TCKŻP (CKŻP)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Centralny Komitet Żydów Polskich w lubelskim okresie funkcjonowania (październik 1944 – luty 1945) poddał się ogólnym tendencjom politycznym. Swoje miejsce znaleźli w nim zarówno zwolennicy nowego porządku, jak i działacze o odmiennych poglądach i interesach. Chociaż CKŻP był rodzajem samorządu żydowskiego, to jednak realia społeczno-polityczne, w których osadzone były jego działania, jak również znaczące uzależnienie finansowe od PKWN, czyniły z tej instytucji organ podległy nowej władzy.

W zamian za jej akceptację Komitet otrzymał namiastkę autonomii w zakresie życia społeczno-politycznego czy kulturalnego. Władze, decydując się na takie rozwiązanie, liczyły przede wszystkim na poparcie i legalizację ze strony żydowskiej części społeczeństwa. Nie bez znaczenia był także wydźwięk międzynarodowy takiej współpracy.

Okres lubelski CKŻP z nostalgią wspominali działacze syjonistyczni na zjeździe komitetów żydowskich w 1949 roku. Stał się on synonimem czasów pluralizmu politycznego. Zachowała się notatka Juliana Łazebnika, w której czytamy, że na owym zjeździe:

wszyscy syjoniści zgodnie idealizowali przeszłość, podkreślając, że należy kontynuować styl pracy okresu lubelskiego, tj. faktycznie utrzymać wachlarz polityczny⁷⁶.

Adam Kopciowski pisze:

Przez krótki, nieco ponad trzymiesięczny okres, Lublin pełnił nieoficjalną funkcję stolicy polskich Żydów. O wyborze tego miasta decydowały m.in. bliskość naczelnych władz państwowych oraz duże, zorganizowane środowisko żydowskie⁷⁷.

Wydarzenia lubelskiego okresu dzialalności CKŻP miały wpływ także na dalsze losy tej instytucji. To w Lublinie ustalił się, ulegający w ciągu następnych kilku lat niewielkim zmianom, personalny skład Prezydium oraz wypracowywano metody i organizację pracy. Dla wielu okres lubelski był przygotowaniem do pracy na później zajmowanych wysokich stanowiskach w administracji, polityce, spółdzielczości czy działalności społecznej.

Nie udało się ustalić dokładnej daty przeniesienia CKŻP do Warszawy. Według Jonasa Turkowa Komitet przeniósł się z Lublina 28 lutego 1945 roku⁷⁸. Jak podaje Adam Kopciowski pierwsze posiedzenie w Warszawie miało miejsce 13 marca 1945 roku⁷⁹.

Jednak bezpośrednio po przeniesieniu CKŻP do Warszawy miał powstać w Lublinie Wojewódzki Komitet Żydowski (WKŻ), który został utworzony 6 marca 1945 roku i stanowił lokalny oddział CKŻP. WKŻ działał do sierpnia 1945 roku, równolegle wobec miejskiego Komitetu Żydowskiego. Następnie obie organizacje połączyły się.

W październiku 1950 roku struktury CKŻP połączono z Żydowskim Towarzystwem Kulturalnym, tworząc Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Źródła

AAN, PKWN XI/6, Referat dla Spraw Ludności Żydowskiej, Sprawozdania z działalności Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/5, Protokół Walnego Zebrania Obywateli Narodowości Żydowskiej znajdujących się w Lublinie.

AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie.

Literatura

Bartoszewski W., Po obu stronach muru, W. Bartoszewski, Z. Lewinówna [oprac.], Ten jest z Ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, Kraków 1969.

Berendt G., Życie od nowa. Instytucje i organizacje żydowskie (1944–1949), [w:] F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska [red.], Następstwa Zagłady Żydów. Polska 1944–2010, Lublin 2011.

BŻAP nr 1, Lublin, 13.11.1944 r., AŻIH, CKŻP, Wydz. Kult. I Propagandy.

Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty Źródłowe, A. Cała, H. Datner-Śpiewak [oprac.], Warszawa 1997.

A. Głowacki, Uwagi o Komitecie Organizacyjnym Żydów Polskich przy Związku Patriotów Polskich w ZSRR, [w:] W. Pus, S. Liszewski, Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane problemy, Łódź 1991.

A. Grabski, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Historia polityczna, Warszawa 2015.

Katalog Architektury Przemysłowej w Lublinie, t. 1., cz. 2, pod red. J. Czerepińskiej, Lublin 1995.

Kopciowski A., Żydzi w Lublinie w latach 1944–1949, Lublin 1998 [maszynopis].

Kopciowski A., Żydzi w Lublinie w pierwszych latach po II wojnie światowej, [w:] A. Kopciowski [red.], Księga pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011.

Liszewski S., Pus W., Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane problemy, Łódź 1991.

Mark B., Do dziejów odrodzenia osiedla żydowskiego po II wojnie światowej, [w:] „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1964, nr 51, [online:] http://www.raportnowaka.pl/doc/Osiedla%20zydowskie.pdf, [dostęp: 9.05.2017].

Orlicki J., Szkice z dziejów stosunków polsko-żydowskich 1918–1949, Szczecin 1983.

Szulkin M., Sprawozdanie z działalności referatu do spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN, „Biulteyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" 1971, nr 3 (79).

Szaynok B., Komitet Organizacyjny Żydów Polskich [w ZSRR], Żydowski Komitet Organizacyjny przy Związku Patriotów Polskich, [w:] Z. Borzymińska, R. Żebrowski [oprac.], Polski Słownik Judaistyczny, t. 1, Warszawa 2003.

Urban K., Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966, Kraków 2006. 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w latach 1944–1949, Lublin 1998 [maszynopis], s. 122.
2. Wróć do odniesienia Jak podaje Adam Kopciowski: „Organizacja ta [ŻKN] jako całość współpracowała z Delegaturą Rządu, Komendą Główną AK i Żegotą. W skład ŻKN wchodziły organizacje syjonistyczne: Poalej Syjon-Lewica, Poalej Syjon-Prawica, Haszomer-Hacair, Dror, Syjoniści Ogólni, Hechaluc, Akiba i Gordonia. Z organizacją ściśle współpracował Bund. Członkowie ŻKN wraz z Bundem (i jego młodzieżową przybudówką Cukunftem) oraz organizacją PPR – GL stanowili trzon Żydowskiej Organizacji Bojowej. Po likwidacji getta warszawskiego ŻKN działał po stronie aryjskiej, grupując uczestników powstania w getcie: Icchaka „Antka” Cukiermana, Cywię Lubetkin, Szlomę Grajka, Hersza Berlińskiego i Józefa Sacka. W skład Prezydium wchodzili: Cukierman, Berman, D. Kaftor. Wielu z wyżej wymienionych w 1944 r. zasiliło szeregi CKŻP”. Za: A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 122; por. J. Orlicki, Szkice z dziejów stosunków polsko-żydowskich 1918–1948, Szczecin 1983, s. 157.
3. Wróć do odniesienia B. Mark, Do dziejów odrodzenia osiedla żydowskiego w Polsce po II wojnie światowej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” [dalej: BŻIH] 1964, nr 51, s. 6.
4. Wróć do odniesienia B. Szaynok, Komitet Organizacyjny Żydów Polskich [w ZSRR], Żydowski Komitet Organizacyjny przy Związku Patriotów Polskich, [w:] Z. Borzymińska, R. Żebrowski [oprac.], Polski Słownik Judaistyczny, t. 1, Warszawa 2003, s. 809.
5. Wróć do odniesienia A. Głowacki, Uwagi o Komitecie Organizacyjnym Żydów Polskich przy Związku Patriotów Polskich w ZSRR, [w:] W. Pus, S. Liszewski, Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane problemy, Łódź 1991, s. 284–285.
6. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 125.
7. Wróć do odniesienia A. Głowacki, Uwagi o Komitecie Organizacyjnym..., s. 284–285.
8. Wróć do odniesienia G. Berendt, Życie od nowa. Instytucje i organizacje żydowskie (1944–1949), [w:] F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska [red.], Następstwa Zagłady Żydów. Polska 1944–2010, Lublin 2011, s. 193.
9. Wróć do odniesienia „Wolna Polska”, 1 października 1944, s. 1, za: L. Olejnik, Polityka narodowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003, s. 362.
10. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 98.
11. Wróć do odniesienia G. Berendt, Życie od nowa..., s. 193–194.
12. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003, s. 18.
13. Wróć do odniesienia Pierwsze sprawozdanie z działalności Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN za okres od 8 do 31 sierpnia 1944 r., [w:] Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty Źródłowe, A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Warszawa 1997, s. 96–99.
14. Wróć do odniesienia Drugie sprawozdanie z działalności Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN za okres od 1 do 17 września 1944 r., [w:] tamże, s. 99–102.
15. Wróć do odniesienia AAN, PKWN XI/6, Referat dla Spraw Ludności Żydowskiej,Sprawozdania z działalności Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, s. 1–2.
16. Wróć do odniesienia AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie [dalej: WKŻL], sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 3.; Księgi pamięci żydowskiego Lublina, A. Kopciowski [red.], Lublin 2011, s. 22.
17. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa Polski..., s. 345.
18. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/5, Protokół Walnego Zebrania Obywateli Narodowości Żydowskiej znajdujących się w Lublinie; Katalog Architektury Przemysłowej w Lublinie, J. Czerepińska [red.], t. 1., cz. 2, Lublin 1995, s. 20.
19. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w pierwszych latach po II wojnie światowej, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, s. 19.
20. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/5, Protokół Walnego Zebrania Obywateli Narodowości Żydowskiej znajdujących się w Lublinie.
21. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/5, Protokół Walnego Zebrania obywateli narodowości żydowskiej, znajdujących się w Lublinie w dniu 10 sierpnia 1944 r., s. 1–2.
22. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 1; Księgi pamięci żydowskiego Lublina, s. 20.
23. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 1.
24. Wróć do odniesienia Wspomina go w relacji Morris Wajsbrot, Relacja Morrisa Wajsbrota z zasobów Pracownii Historii Mówionej OBGTNN, nagranie z 29 listopada 2010.
25. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 2; A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 65.
26. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 2, s. 14–18; por. N. Aleksiun, Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce (1944–1950), Warszawa 2002, s. 54.
27. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Wydział Prawny, syg. I, K.I, cyt. za: Księga Pamięci żydowskiego Lublina, s. 20.
28. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 1; Księgi pamięci żydowskiego Lublina, s. 27.
29. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w pierwszych latach..., s. 21.
30. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 9, za: A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 65.
31. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 10; A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w pierwszych..., s. 22–23.
32. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w pierwszych latach..., s. 19. Informacja o powołaniu Komisji Historycznej nie pojawiła się jednak w protokole z posiedzenia Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie z 29 sierpnia 1944.
33. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 12, s. 45–47.
34. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 13, s. 48–52.
35. Wróć do odniesienia D. Engel, The reconstruction of Jewish Communal Institutions in Postwar Poland: The origins of the Central Committee of Polish Jews 1944–1945, [w:] „East European Politics and Societies" Nr. 10 (December 1995), s. 98.
36. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Protokół posiedzenia Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie z 9 października 1944, s. 4. oraz AAN MAP, t. 1099, [za:] K. Urban, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966, Kraków 2006, s. 63.
37. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w pierwszych..., s. 33.
38. Wróć do odniesienia „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej”, nr 1 podaje następująca informację: „W dniu 29.XI.1944 odbyło się pierwsze konstytucyjne posiedzenie Centralnego Komitetu” – rzeczony numer „Biuletynu” jest z 13 listopada, stąd pierwsze posiedzenie nie mogło odbyć się 29 listopada. Chodzi zatem albo o 29 października albo inny dzień.
39. Wróć do odniesienia Problematyczna jest nazwa tej centralnej instytucji. Pojawiają się dokumenty, w których nazywany jest on Tymczasowym Centralnym Komitetem Żydów Polskich, Centralnym Komitetem Żydów w Polsce, Centralnym Komitetem Żydów Polskich, Centralnym Komitetem Żydów Polskich w Lublinie. Być może też Tymczasowy Centralny Komitet Żydów w Polsce przekształcił się po pewnym czasie w Centralny Komitet Żydów w Polsce, zob. A. Grabski, Centralny Komitet Żydów w Polsce (1944–1950). Historia polityczna, Warszawa 2015, s. 18. Na podobnym stanowisku w kwestii przekształcenia TCKŻP w CKŻP stoi N. Aleksiun, Central Committee of Jews in Poland, The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Central_Committee_of_Jews_in_Poland, [dostęp: 3 listopada 2016]. Z pewnością jednak od 1 grudnia 1946 roku przyjęto nazwę Centralny Komitet Żydów w Polsce zod. AŻIH CKŻP, 303/IV sygn. 84, s. 8.
40. Wróć do odniesienia Por. A. Grabski, Centralny Komitet Żydów..., s. 18.
41. Wróć do odniesienia AAN, PKWN, sygn. XI/6, Referat dla Spraw Ludności Żydowskiej, s. 63.
42. Wróć do odniesienia Rola Gelbarta po utworzeniu TCKŻP nie jest do końca jasna, jego podpis w charakterze sekretarza generalnego pojawia się na preliminarzu budżetowym TCKŻP na listopad 1944, zob. AAN, PKWN, sygn. XI/6 Referat do spraw Ludności Żydowskiej sprawozdania z działalności, s. 91.
43. Wróć do odniesienia AAN PKWN XI/6, s. 62.
44. Wróć do odniesienia D. Engel, N. Aleksiun, Dokąd dalej?..., s. 52.
45. Wróć do odniesienia AŻIH, WKŻL, sygn. 355/3, Protokół posiedzenia Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie z 23 października, s. 3–2 [numeracja wsteczna].
46. Wróć do odniesienia AAN, PKWN, sygn. I/47, Ludność żydowska – organizacja gmin żydowskich, korespondencja, s. 7.
47. Wróć do odniesienia AAN, PKWN, sygn. XI/6 Referat do spraw Ludności Żydowskiej sprawozdania z działalności, s. 67, 91, 94.
48. Wróć do odniesienia AŻIH CKŻP 303/IV, sygn. 84, s. 8.
49. Wróć do odniesienia Problemy z nazwą tej organizacji są podobne do problemów z nazewnictwem TCKŻP. Najczęściej jednak przyjmuje się nazwę Centralny Komitet Żydów w Polsce.
50. Wróć do odniesienia „Protokół z plenarnego Posiedzenia Centralnego Komitetu Żydów Polskich", IC 35/12, [za:] D. Engel, s. 100 (przypis nr 63). D. Engel podaje, że 2 lutego rozwiązano Referat dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy PKWN, który włączono w struktury CKŻP.
51. Wróć do odniesienia Biuletyn ŻAP z 13 listopada 1944, cyt. za: A. Grabski, Centralny Komitet Żydów..., s. 19.
52. Wróć do odniesienia BŻAP nr 1, Lublin, 13.11.1944r., AŻIH, CKŻP, Wydz. Kult. I Propagandy, Teczka 129.
53. Wróć do odniesienia B. Mark, Do dziejów odrodzenia osiedla żydowskiego..., s. 2–6.
54. Wróć do odniesienia Por. A. Grabski, Centralny Komitet Żydów..., s. 109–110.
55. Wróć do odniesienia K. Urban, Cmentarze żydowskie..., s. 17.
56. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Prezydium, sygn. 1, s. 5, [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 103.
57. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Prezydium, sygn. 1, s. 1, [za:] A. Kopciowski, tamże, s. 103.
58. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 103.
59. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Prezydium, sygn. 1, s. 5, [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 103–104.
60. Wróć do odniesienia Tamże, 104.
61. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Prezydium, sygn. 1, s. 6, [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 104.
62. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa..., s. 368–369.
63. Wróć do odniesienia Tamże, s. 366–367.
64. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 325/216 [brak paginacji].
65. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet Żydów..., s. 19.
66. Wróć do odniesienia „Biuletyn ŻAP”, 29 grudnia 1944, nr 10, s. 1.
67. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet Żydów..., s. 19.
68. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Prezydium, sygn. 1, s. 1, [za:] A.Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 101.
69. Wróć do odniesienia AŻIH, Prezydium CKŻP, sygn. 303/1, Protokół posiedzenia Prezydium z 15 stycznia 1945, [za:] A. Grabski, Centralny Komitet Żydów..., s. 104 oraz J. Orlicki, Szkice z dziejów stosunków polsko-żydowskich 1918–1949, Szczecin 1983, s. 164.
70. Wróć do odniesienia A.K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej, 1939–1944, Warszawa 1987, s. 31–32.
71. Wróć do odniesienia Por. „Robotnik”, 17 stycznia 1945, nr 13 (85); „Głos Bundu”, październik–listopad 1947, nr 8–9 (12–13).
72. Wróć do odniesienia W marcu 1945 roku już w Warszawie do CKŻP dołączyli kolejno uczestnicy powstania w getcie: Szalom Grajek, Salo Fiszgrund, Józef Sack (Por: AŻIH, CKŻP, Prezydium, sygn. 1).
73. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Prezydium, sygn. 1, s. 3, [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w latach 1944–1949, s. 102.
74. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 102.
75. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Prezydium, sygn. 1, [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 132.
76. Wróć do odniesienia AAN, KC PZPR, Spuścizna Szymona Zachariasza, sygn. 476/22, Notatka służbowa Juliana Łazebnika dla KC PZPR, Warszawa, 2 marca 1949, k. 61–63, [za:] A. Grabski, Centralny Komitet Żydów..., s. 218.
77. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 106.
78. Wróć do odniesienia J. Turkow, Lublin – Warsze, [w:] tegoż, Noch der bafrajung (zichrojnes), Buenos Aires 1959, s. 176.
79. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 124.