Browar „Jeleń” w Lublinie
W 1906 roku Emil Plage wybudował w obecnym miejscu rektyfikację spirytusu. W 1925 roku zakład przejął Hersz Jojna Zylber i uruchomił w nim produkcję piwa. Jego tradycję kontynuuje dziś przedsiębiorstwo Perła – Browary Lubelskie S.A.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
Browar usytuowany jest w południowej części miasta, w dzielnicy Dziesiąta, przy ulicy Kunickiego 106. Zajmuje rozległą prostokątną działkę, ujętą ulicami Próżną, Nadrzeczną, Słodową i Kunickiego.
Funkcja
Zespół obiektów jest wykorzystywany do produkcji alkoholu: najpierw spirytusu, następnie piwa.
Historia
Początki browaru sięgają 1906 roku, kiedy to Emil Plage wydzielił z folwarku Dziesiąta działkę o powierzchni 5,4 ha i wybudował na niej rektyfikację spirytusu. W pierwszym okresie działalności były to tylko trzy murowane budynki wraz z wolno stojącym kominem. Z zachowanych archiwalnych planów wynika, że najokazalej prezentował się główny budynek. Elewacja frontowa była artykułowana podziałami pasowymi, w których umieszczono wielokwaterowe wydłużone okna, obwiedzione szeroką płaską opaską, zamknięte w górnej części pseudozwornikiem. W korpusie głównym podziały pasowe przechodziły na część szczytową, a powyżej w formie sterczyn dekorowały połać dachową. Dodatkowym elementem dekoracyjnym był fryz kostkowy obiegający budynek.
W tym okresie produkcją kierował inż. Jan Czarniecki, mający do dyspozycji 12 robotników i 3 pracowników administracji. W 1908 roku dobudowano gorzelnię melasową, dzięki której produkowano 6000 litrów surowego spirytusu na dobę. W 1909 roku budynki browarne zostały zelektryfikowane. Zapewne wkrótce potem Czarniecki ożenił się z Gabrielą Plage, która wniosła mu rektyfikację w posagu. W 1913 roku nastąpiła dalsza rozbudowa zakładów, m.in. powstał wówczas budynek administracyjny i kolejne budynki fabryczne.
Na początku I wojny światowej fabryka została poważnie zniszczona, co zmusiło Czarnieckiego do wejścia w spółkę z W. Kulmanem, S. Śliwińskim i H. Zylberem. Umożliwiło to odbudowę zakładów i ponowne uruchomienie produkcji spirytusu.
W 1925 roku zmarł Czarniecki, a całość nabył Hersz Jojna Zylber. Wkrótce potem Zylber poczynił wiele inwestycji, dzięki którym w zakładach rozpoczęto produkcję piwa. Najpierw wybudowano rozlewnię piwa, a następnie nową kotłownię i słodownię (oba projekty autorstwa Tadeusza Witkowskiego z 1930 roku), a zamknięciem tego etapu było wybudowanie w 1937 roku nowych magazynów i ogrodzenie całości murowanym ogrodzeniem. Wraz z pojawieniem się nowego właściciela zaczęła funkcjonować nowa nazwa browaru Jeleń – Hirsch, co znalazło odbicie na etykietkach naklejanych na butelki.
W 1940 roku zespół browarny został przejęty przez Niemców, a po zakończeniu II wojny światowej upaństwowiony i użytkowany przez Lubelskie Zakłady Piwowarskie. Obecnie stanowi własność spółki akcyjnej Perła Browary Lubelskie.
Kalendarium
Architekt
Tadeusz Witkowski – projekt rozbudowy browaru (1930)
Opis
W części frontowej znajduje się piętrowy, murowany, nakryty dwuspadowym dachem dawny budynek administracyjny – obecnie dom mieszkalny, w zasadzie pozbawiony dekoracji architektonicznej. W głębi wybudowano właściwy budynek browaru mieszczący linię produkcyjną, do niego przylegają magazyny i słodownia. Wzdłuż ulicy Próżnej stoi chłodnia. Wszystkie budynki fabryczne są murowane, obecnie pozbawione dekoracji architektonicznej, zróżnicowane gabarytowo.
Stan zachowania
1995 rok
Wielokrotnie przebudowywany i modernizowany zespół browarny niemal gruntownie zatracił swe pierwotne walory architektoniczne, które najpełniej uwidaczniały się w detalu architektonicznym, znanym już tylko z archiwalnych materiałów. Również bryła głównego budynku uległa przekształceniom, które zatarły jej pierwotne gabaryty. Dodatkowo negatywnie wpłynęły na to ostatnie działania, w wyniku których elewację obito blachą falistą. Analogiczna sytuacja miała miejsce z urządzeniami technologicznymi, które w miarę rozwoju metod produkcji stawały się przestarzałe i likwidowano je. Współcześnie z pierwotnych urządzeń zachowały się tylko kotły warzelne.
Główne wartości obiektu to kontynuacja tradycji produkcji w zakładzie, który zawiera w swej bryle mury budynku z początku XX wieku. Ponadto jako wartość należy wymienić zachowany w niemal niezmienionej bryle dawny budynek administracyjny, obecnie dom mieszkalny.
2009 rok
Obiekt zadbany, wykorzystywany w produkcji piwa.
Literatura
- Studziński J., Browar „Jeleń" – ul. Kunickiego 106, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I cz. I, s. 5, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.