Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bricha – nielegalna emigracja Żydów z Polski do Palestyny w latach 1944–1947

Bricha (hebr. ucieczka) to termin określający masową, nielegalną emigrację Żydów z Europy do Palestyny po zakończeniu II wojny światowej. Jej początków można doszukiwać się przed wojną, gdy tajne działania w ramach Alija Bet nazywano Bricha. Była to akcja nielegalnej imigracji do Palestyny w przeciwieństwie do Aliji Alef, czyli legalnych wyjazdów.

Powstanie Brichy było odpowiedzią na ograniczenie w latach 20. imigracji żydowskiej do Palestyny przez angielskie władze mandatowe. W latach 30. akcja polegała głównie na przemycaniu imigrantów żydowskich z Niemiec, ale również z krajów Europy Środkowej i Wschodniej, w tym z Polski. Działalność tę zahamował wybuch wojny. Lublin był pierwszym miejscem, gdzie w 1944 roku poszczególne inicjatywy emigracyjne zespolono w jedno działanie.

Bricha – nielegalna emigracja Żydów z Polski do Palestyny w latach 1944–1947
Cywia Lubetkin, źródło: Wikipedia, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Zivia_(Cywia)_Lubetkin_before_WWII.jpg

Spis treści

[RozwińZwiń]

Przyczyny emigracjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przyczynami powojennej emigracji były: chęć połączenia z członkami rodzin osiadłymi w Palestynie, niechęć do życia w miejscach naznaczonych zagładą Żydów, obawa przed pogromami, chęć realizacji ideałów syjonistycznych, represje reżimu sowieckiego i narastająca stalinizacja.

Żydzi obawiali się się ograniczeń w zakresie życia prywatnego, swobody gospodarczej oraz religijnej1. Napięta sytuacja międzynarodowa w ciągu pierwszych czterech lat po wojnie oraz powstanie Państwa Izrael sprzyjały działalności syjonistów zachęcających do wyjazdu do Palestyny2. Osoby, które decydowały się na wyjazd często musiały sprzedawać swój majątek szybko i po zaniżonych cenach. Nierzadko płaciły dodatkowe pieniądze osobom zapewniającym transport lub łapówki dla służb granicznych. Po dotarciu do Palestyny trafiali do obozów dla emigrantów, a potem kwaterowano ich w osiedlach żydowskich, gdzie w niektórych przypadkach mieli niższy standard życia niż w Polsce. Poseł Państwa Izrael w Warszawie Izrael Barzilaj tak opisywał żydowskich emigrantów w 1949 roku:

Niewielu z nich to osoby zamożne. Niektórzy nic nie mają. A większość to ludzie, których poziom życia codziennego nie jest niski… Ale gdy wyjadą to w jednej chwili stają się nędzarzami3.

Początki Brichy w 1944 rokuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Reaktywacja Brichy nastąpiła w lutym 1944 roku po zajęciu przez Armię Czerwoną miast Wilno i Równe4. Pomysł na odbudowę organizacji zajmującej się nielegalną emigracją powstał we wspomnianych miastach niezależnie, najczęściej w grupach młodzieży syjonistycznej, wspartej członkami Haszomer Hacair, Noar Syjoni oraz Betar. W Równem głównym inspiratorem był Eliezer Lidowski, zaś w Wilnie Aba Kowner – członkowie antyhitlerowskiego ruchu oporu5. Wspólnie utworzyli Koordynację Syjonistyczną, która przez Lwów, Czerniowce i Bukareszt szybko nawiązała kontakty z operującymi na terytorium Rumunii działaczami Agencji Żydowskiej z Palestyny. Działalność organizatorów Brichy była zagrożona aresztowaniami ze strony NKWD, stąd też szukano lepszego miejsca do organizacji emigracji do Palestyny6.

Odrodzenie Brichy w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po wyzwoleniu Lublina spod okupacji niemieckiej miasto stało się centrum powstających instytucji władz państwowych i żydowskich oraz punktem zbornym dla wielu ocalałych Żydów. Z tego powodu jesienią 1944 roku grupa z Równego wysłała do Lublina Icchaka Rajchmana i Elizera Lidowskiego z misją uzyskania poparcia dla organizacji przez Emila Sommersteina, czyli kierownika Resortu Odszkodowań Wojennych w PKWN i prezesa Tymczasowego Komitetu Żydów Polskich. Próba ta zakończyła fiaskiem. Przyczyną odmowy współpracy było zapewne podzielane przez Sommersteina przeświadczenie o możliwości legalizacji emigracji i działalności organizacji syjonistycznych w powojennym układzie politycznym7. Działalność kontrwywiadu radzieckiego, próbującego rozbić nielegalną emigrację zmusiła jednak grupy z Równego i Wilna do przenosin do Lublina w grudniu 1944 roku8.

W tym samym czasie, razem z repatriantami z terenów Związku Radzieckiego przybyła do Lublina pierwsza grupa młodzieży syjonistycznej z republik azjatyckich, zwanych Azjatami. Byli to głównie żołnierze i działacze polityczni deportowani w głąb ZSRR, wywodzący się głównie z Haszomer Hacair, którzy poprzez łączników w Moskwie nawiązali kontakt z grupą wileńską. Przywódcami tej grupy byli Mordechaj Rosman i Szlomo Kless9.

Siedemnastego stycznia 1945 roku do Lublina dotarli działacze ŻKN i ŻOB w getcie warszawskim: Szalom „Stefan” Grajek, Icchok „Antek” Cukierman i Cywia Lubetkin. Pod koniec tego miesiąca odbyła się narada grup reprezentujących wszystkie ośrodki (Równe, Wilno, „Azjaci”, Warszawa). W jej wyniku wyłoniono lubelską Koordynację – czyli nowe wspólne kierownictwo konspiracyjnego ruchu emigracyjnego. Mordechaj Rosman stanął na jej czele10.

Centralna Koordynacja SyjonistycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W lutym 1945 roku Koordynacja przeniosła się do Krakowa. Pogrom na krakowskim Kazimierzu z 11 sierpnia tego samego roku spowodował kolejne przeniesienie Koordynacji, która jesienią obrała Łódź jako miejsce swojej siedziby11.

Na przełomie 1945 i 1946 roku powstała w Łodzi niejawna Centralna Koordynacja Syjonistyczna (CKS). Skupiała ona przedstawicieli wszystkich jawnych i tajnych środowisk syjonistycznych. Jej powstanie miało połączyć lokalne inicjatywy, w ramach których organizowano emigrację do Palestyny. W ramach CKS powołano Centralny Wydział Emigracyjny potocznie nazywany Bricha, który utworzył zakonspirowane ekspozytury w przygranicznych regionach Polski. W październiku 1945 roku przybył do Polski Isser Ben Cwi, pierwszy emisariusz instytucji Mosad le-Alija Bet z Palestyny, który koordynował działania w zakresie nielegalnej emigracji12.

Szlaki i organizacja przerzutówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na przełomie lat 1944 i 1945 szlak przerzutowy prowadził przez Krosno i Sanok, dalej Słowację i Węgry do Rumunii i przez porty czarnomorskie drogą morską do Palestyny13. Przerzutów dokonywano wszelkimi możliwymi środkami transportu. Ze względu na zasadzki organizowane sporadycznie przez wojsko strzegące granic, przemyt często odbywał się pod osłoną nocy przy pomocy ciężarówek14. Utworzenie w Niemczech i Austrii obozów dla Displaced Persons (obozy dla dipisów – osób, które wskutek działań wojennych znalazły się poza swoją ojczyzną) spowodowały, że częściej korzystano z punktów przerzutowych ulokowanych wzdłuż zachodniej granicy Polski. Podzielono je na rejony z głównymi ośrodkami: ośrodek emigracji sektora północnego znajdował się w Szczecinie, centralnego w Żarach i Zgorzelcu, zaś południowego w Wałbrzychu i Kudowie-Zdroju. Nadal działał sektor górski z ośrodkami w Krośnie i Sanoku15.

Podczas organizacji przerzutu wykorzystywano grupy zagranicznych Żydów, którzy wracali z obozów koncentracyjnych do swoich krajów. Do takiej grupy włączano wówczas polskich Żydów. W razie zatrzymania przez służby graniczne stosowano tak zwany grecki bluff, który polegał na przekonywaniu strażników, że cała grupa to np. Żydzi greccy, którzy wracają z obozu do ojczyzny. Analogiczną technikę stosowano podczas emigracji do Niemiec16.

W połowie 1947 roku większość emigrantów trafiała do obozów dla żydowskich uchodźców tworzonych głównie na terenach Austrii i Niemiec, gdzie często wiele miesięcy czekali na wizy imigracyjne do Palestyny.17

Reakcja władz państwowych i Centralnego Komitetu Żydów w PolsceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Władze państwowe w pierwszych latach po wojnie tolerowały nielegalną emigrację, ale jednoczenie starały się przekonać opinię światową o dążeniu do zapewnienia Żydom w Polsce odpowiednich warunków do rozwoju życia społeczno-politycznego, gospodarczego i kulturalnego18. Drugiego stycznia 1945 roku na VI sesji KRN premier Edward Osóbka-Morawski deklarował:

Rząd nie będzie też krępował emigracji Żydów, opartej na zasadach całkowitej dobrowolności19.

Po pogromie kieleckim rząd polski zorganizował ułatwienia emigracyjne dla ludności żydowskiej w zakresie kontroli przez Wojska Ochrony Pogranicza20. Akcję imigracyjną próbowali kontrolować przedstawiciele Centralnego Komitetu Żydów Polskich. CKŻP opowiadał się przeciw nielegalnej emigracji, czemu dał wyraz w odezwie Komitetu do polskich Żydów opublikowanej na początku 1946 roku, gdzie między innymi można było przeczytać:

Centralny Komitet Żydów Polskich stwierdza, że sytuacja w kraju nie daje żadnych podstaw do tak panicznych nastrojów i ostrzega ludność żydowską przed poddawaniem się tej panice21.

Pod koniec 1945 roku zaostrzono kontrole graniczne, co spowodowało spadek liczby emigrantów z kilku tysięcy do kilkuset miesięcznie22.

Apogeum emigracji z PolskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po pogromie kieleckim w lipcu 1946 roku nastąpiła fala masowych wyjazdów Żydów z Polski. W połowie tego miesiąca Icchak Cukierman oraz Adolf Berman, szef Referatu Spraw Żydowskich przy Krajowej Radzie Narodowej i przewodniczący CKŻP zwrócili się do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych o zgodę na swobodną, masową emigrację Żydów z Polski. Oba ministerstwa odmówiły. Następnie zwrócono się z podobną prośbą do Ministerstwa Obrony Narodowej, które zgodziło się na otwarcie granic dla wyjeżdżających Żydów23.

Jednocześnie przedstawiciele Brichy w Czechosłowacji organizowali poparcie tamtejszych czynników rządowych dla przerzucenia Żydów dalej, na tereny Niemiec i Austrii. Operacja rozpoczęła się 30 lipca i trwała pół roku. W tym samym czasie kontynuowane były akcje transportu Żydów ze Szczecina24.

HaganaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nielegalną emigrację organizowała w tym czasie również Hagana (hebr. Obrona). Była to podziemna organizacja paramilitarna (powstała w Palestynie w 1920 roku), która w pierwszych latach po II wojnie światowej zajmowała się werbowaniem Żydów z państw europejskich, szkoliła ich, a następnie przerzucała do Palestyny w celu prowadzenia akcji militarnych. Akcja ta nazywana była Gijus Chuc La-Arec czyli Fundusz Pomocy Walczącej Palestynie. W Bolkowie, w ówczesnym województwie wrocławskim w latach 1947–1948 działał obóz szkoleniowy tej organizacji. Nieoficjalny nadzór nad nim pełnił przewodniczący CKŻP Adolf Berman oraz kilku działaczy Poalej Syjon25.

Z 250 tys. Żydów mieszkających w Polsce ponad 150 tys. opuściło ją w latach 1945–194726.

Emigracja legalnaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

HIAS, Pal-Amt, Wydział Emigracyjny CKŻPBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od marca 1946 roku reaktywowała swoją oficjalną działalność amerykańska instytucja: Hebrajskie Stowarzyszenie Pomocy Imigrantom (Hebrew Immigrant Aid Society – HIAS) z placówką w Lublinie oraz pięciu innych polskich miastach. Od kwietnia tego roku oficjalną instytucją zajmującą się sprawami emigracyjnymi Żydów polskich był Pal-Amt – Biuro Palestyńskie Agencji Żydowskiej w Warszawie. Oficjalnymi wyjazdami Żydów zajmował się również Wydział Emigracyjny CKŻP, który powstał w 1946 roku27. Wydział emigracyjny i HIAS zajmowały się organizowaniem legalnej emigracji osób posiadających wizy obcych krajów. Dokumenty otrzymywano na zasadach łączenia rodzin, wykonywanego zawodu, wstawiennictwa organizacji lub partii. Część krajów dysponowała kontyngentami imigracyjnymi, z których przydzielano wizy. Pal-Amt pośredniczył w przyznawaniu polskim Żydom dokumentów pozwalających na osiedlenie się w Palestynie oraz pomagał w pozyskaniu wiz do innych krajów. Biuro Palestyńskie Agencji Żydowskiej krótko współdziałało z Ambasadą Izraela28.

Koniec BrichyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na początku 1947 roku fala wyjazdów opadła. Dwudziestego drugiego lutego władze cofnęły ułatwienia w przekraczaniu granicy, tłumacząc działanie uszczelnieniem granic państwowych. W Polsce pozostali Żydzi, którzy postanowili tu osiąść na stałe. Od tego czasu obserwowano powolne zamieranie działań związanych z Brichą. Legalne sposoby opuszczenia Polski okazały się wystarczające dla zmniejszającej się grupy potencjalnych emigrantów. Do listopada 1948 roku pomoc w wyjeździe organizował Wydział Imigracyjny Agencji Żydowskiej dla Palestyny Pal-Amt29.

Znaczenie „Ucieczki”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bricha znacząco wpłynęła na obraz demograficzno-kulturowy Polski i Izraela. Była to największa powojenna fala emigracyjna Żydów polskich. W latach 1944–1947 wyemigrowało z Polski około 150 tys. Żydów, co stanowiło dwie trzecie całej powojennej populacji żydowskiej w Polsce. Największe nasilenie emigracji nastąpiło w latach 1945–1946, kiedy wyjechało około 120 tys. osób. Wśród tej grupy od 70 tys. do 100 tys. opuściło kraj w sposób nielegalny30. Część działaczy organizujących Brichę w Lublinie, jak Cywia Lubetkin, Aba Kowner, Icchok Cukierman, czy Szalom Grajek również wyemigrowała z Polski. Na bazie żydowskich emigrantów z Lublina zawiązała się w 1949 roku Organizacja Żydów Lubelskich w Izraelu.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Adelson J., W Polsce zwanej ludową, [w:] Najnowsze dzieje żydów w Polsce (Zarys), J. Tomaszewski [red.], Warszawa 1993.

Aleksiun N., Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce (1944–1950), Warszawa 2002.

Aleksiun N, Bricha, [w:] Z. Borzymińska, R. Żebrowski [oprac.], Polski Słownik Judaistyczny, t. 1, Warszawa 2003.

Aleksiun-Mądrzak N., Nielegalna emigracja Żydów z Polski w latach 1945–1947, cz. 2, BŻIH 1996, nr 179.

Berendt G., Życie od nowa. Instytucje i organizacje żydowskie (1944–1949), [w:] F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska [red.], Następstwa Zagłady Żydów. Polska 1944–2010, Lublin 2011.

Cała A., Datner-Śpiewak H. [oprac.], Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty Źródłowe, Warszawa 1997.

Grabski A., Centralny Komitet Żydów w Polsce (1944–1950). Historia polityczna, Warszawa 2015.

Kopciowski A., Żydzi w Lublinie w latach 1944–1949, praca magisterska napisana w Zakładzie Historii Najnowszej UMCS pod kierunkiem prof. dr. hab. Z. Mańkowskiego, Lublin 1998.

Olejnik L., Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003.

Szaynok B., Z historią i Moskwą w tle. Polska a Izrael 1944–1968, Warszawa 2007.

Szuchta R., 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki, Warszawa 2015.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet Żydów w Polsce (1944–1950). Historia polityczna, Warszawa 2015, s. 114–117, 234.
  2. Wróć do odniesienia Tamże, s. 165, 216.
  3. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet..., s. 241.
  4. Wróć do odniesienia A. Cała, H. Datner-Śpiewak [oprac.], Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty źródłowe, Warszawa 1997, s. 167.
  5. Wróć do odniesienia N. Aleksiun, Bricha, [w:] Z. Borzymińska, R. Żebrowski [oprac.], Polski Słownik Judaistyczny, t. 1, Warszawa 2003, s. 232.
  6. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce zwanej ludową, [w:] J. Tomaszewski [red.], Najnowsze dzieje żydów w Polsce (Zarys), Warszawa 1993, s. 409–411.
  7. Wróć do odniesienia N. Aleksiun, Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce (1944–1950), Warszawa 2002, s. 112.
  8. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 409; N. Aleksiun-Mądrzak, Nielegalna emigracja Żydów z Polski w latach 1945–1947, cz. 2, „BŻIH” 1996, nr 179, s. 41.
  9. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w latach 1944–1949, praca magisterska napisana w Zakładzie Historii Najnowszej UMCS pod kierunkiem prof. dr. hab. Z. Mańkowskiego, Lublin 1998, s. 39; N. Aleksiun, Dokąd dalej?..., s. 106–107.
  10. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 410; A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 40; N. Aleksiun, Dokąd dalej?..., s. 107–109.
  11. Wróć do odniesienia N. Aleksiun-Mądrzak, Nielegalna emigracja..., s. 42.
  12. Wróć do odniesienia N. Aleksiun, Bricha, s. 232; G. Berendt, Życie od nowa. Instytucje i organizacje żydowskie (1944–1949), [w:] F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska [red.], Następstwa Zagłady Żydów. Polska 1944–2010, Lublin 2011, s. 207.
  13. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 410.
  14. Wróć do odniesienia G. Berendt, Życie od nowa..., s. 206.
  15. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 411.
  16. Wróć do odniesienia Tamże, s. 410; N. Aleksiun, Dokąd dalej?..., s. 110.
  17. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet..., s. 142.
  18. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003, s. 359.
  19. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet..., s. 68.
  20. Wróć do odniesienia B. Szaynok, Z historią i Moskwą w tle. Polska a Izrael 1944–1968, Warszawa 2007, s. 48–49.
  21. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet..., s. 112 na podstawie „Biuletynu ŻAP”, 3 stycznia 1946.
  22. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 411.
  23. Wróć do odniesienia Tamże, s. 412.
  24. Wróć do odniesienia Tamże, s. 412–413.
  25. Wróć do odniesienia A. Cała, H. Datner-Śpiewak [oprac.], Dzieje Żydów..., s. 82.
  26. Wróć do odniesienia N. Aleksiun, Bricha..., s. 232.
  27. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 414–415; A. Cała, H. Datner-Śpiewak [oprac.], Dzieje Żydów..., s. 168–169.
  28. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 414–416.
  29. Wróć do odniesienia Tamże, s. 413; N. Aleksiun, Wydział Imigracyjny Agencji Żydowskiej dla Palestyny, [w:] Z. Borzymińska, R. Żebrowski [oprac.], Polski Słownik Judaistyczny, t. 2, Warszawa 2003, s. 810.
  30. Wróć do odniesienia G. Berendt, Życie od nowa..., Lublin 2011, s. 207; A. Cała, H. Datner-Śpiewak [oprac.], Dzieje Żydów..., s. 167.