Brama Grodzka w Lublinie
Brama Grodzka jest jednym z pierwszych murowanych elementów obwarowań miasta wybudowanych w 1342 roku po zezwoleniu Kazimierza Wielkiego. U schyłku XVIII wieku przeprowadzono remont obiektu, którego wykonanie zlecono Dominikowi Merliniemu. Przez wieki Brama Grodzka zwana była także Bramą Żydowską, ponieważ była przejściem pomiędzy Starym Miastem a dzielnicą żydowską.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
Funkcje
Brama Grodzka była częścią średniowiecznych obwarowań Lublina. Przebudowa w 1785 roku spowodowała zmianę jej funkcji na mieszkalną i handlową. W 1873 roku Brama stała się własnością prywatną. Po 1944 roku była użytkowana przez Liceum Sztuk Plastycznych, następnie przez Lubelskie Studio Teatralne. Od 1992 roku budynek użytkuje Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”.
Historia budynku
Brama Grodzka, zwana Bramą Żydowską, jest jednym z pierwszych murowanych elementów obwarowań miasta wybudowanych w 1342 roku po zezwoleniu Kazimierza Wielkiego.
Pierwotnie miała około 12 metrów wysokości, była założona na planie czworoboku, jednoprzestrzenna, nieprzesklepiona, z otworami o ostrołukowym wykroju. Nad przejazdem bramowym znajdowała się izba straży miejskiej.
W latach 60. XVI wieku do budynku zostało dobudowane przedbramie, które służyło do podnoszenia drewnianego mostu zwodzonego prowadzącego do zamku. W 1572 roku murarz o nazwisku Brudny w miejsce mostu drewnianego postawił most murowany. To prawdopodobnie spowodowało kolejne zmiany, jakie miały miejsce w latach 80. XVI wieku – przejazd bramy został przesklepiony, a następnie nakryty dachem gontowym, co niemal całkowicie zatarło wcześniejsze gotyckie elementy budynku.
Na początku XVII wieku, na skutek podmycia wodą, runął fragment muru i frambugi. Wtedy przebudowano bramę w budowlę dwukondygnacyjną, nakrytą dwuspadowym dachem, równoległym do przejazdu; od południowego wschodu przylegał do niej dom wrotnego z czasem przerobiony na miejskie stajnie. Jej wygląd znamy m.in. z miedziorytu Hogenberga i Brauna z 1618 roku.
Kolejne zmiany w wyglądzie budynku przyniósł XVIII wiek. Pożar miasta, jaki miał miejsce w 1719 roku, uwidoczniony na obrazie z kościoła oo. dominikanów Pożar miasta Lublina namalowanym około 1740 roku, dotknął również okolice Bramy. Obraz pokazuje ówczesny wygląd budynku z niższym przedbramiem wspartym szkarpami, z furtą od ulicy Podwale i zwieńczonym attyką.
U schyłku XVIII wieku na skutek bardzo złego stanu technicznego obiektu, działająca w Lublinie Komisja Dobrego Porządku zwróciła się do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o sfinansowanie remontu obiektu. Wykonanie projektu zlecono Dominikowi Merliniemu. W 1785 roku Merlini zmienił bryłę Bramy: zrównał przedbramie i część główną, nakrył je wspólnym dachem dwuspadowym, przebudował parter, gdzie umiejscowił cztery sklepy otwarte do przejazdu. Na piętrze zaprojektował od frontu jeden duży pokój i mały od tyłu, przedzielone sienią i kuchnią. Jednocześnie zmienił przeznaczenie Bramy z funkcji obronnej na mieszkalno-handlową, co niewątpliwie wiązało się z rozwijającą się dzielnicą żydowską. W XIX wieku w kompleks Bramy włączono stajnie przerobione na sklepy poprzez przesklepienie kolebkowe i otwarcie do wnętrza Bramy. Budynek Bramy nadal był budynkiem wolno stojącym.
Kolejne zmiany w architekturze budynku miały miejsce w XIX wieku. W 1873 roku w drodze licytacji nieruchomość wraz z kamienicami Grodzka 21 i Grodzka 36 nabył Chaim Kleiman. Rozbudowa kamienic w latach 60. i 80. XIX wieku spowodowała, że Brama przestała być budynkiem wolno stojącym.
Na przełomie XIX i XX wieku nad przejazdem bramowym wybudowano niskie półpiętro oświetlone dużym koszowym oknem, do którego był dostęp z pomieszczeń nad stajniami. W pierwszej połowie XX wieku nie dokonano żadnych poważniejszych zmian w bryle budynku.
W 1942 roku miał miejsce pożar dachu Bramy. W 1945 roku osunęła się oficyna przylegających budynków. Zniszczeń dopełniło osunięcie się skrajnych oficyn kamienicy Grodzka 36A oraz zburzenie kamienic Grodzka 23 i 25.
W 1945 roku miasto przejęło budynek, podobnie jak inne mienie pożydowskie. Projekt renowacji budynku opracował w 1946 roku inż. Zamorowski, jednak zakończenie remontu nastąpiło w 1954 roku. W trakcie prac zlikwidowano wcześniejsze podziały traktowe, tworząc jedno pomieszczenie na piętrze. Obiekt oddano do użytku Liceum Sztuk Plastycznych. Szkoła użytkowała budynek do 1979 roku. Po 1979 roku w budynku mieściły się instytucje kulturalne, m.in. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Towarzystwo Kultury Teatralnej i Lubelskie Studio Teatralne.
Od 1992 roku budynek użytkuje Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”.
Historia budynku w tekście Jacka Studzińskiego Historia Bramy Grodzkiej
Historia budynku w dokumentacji naukowo-historycznej budynku autorstwa Jadwigi Teodorowicz-Czerepińskiej
Historia budynku Grodzka 21 do 1939 roku w materiałach archiwalnych
Historia instytucji mieszczących się w Bramie Grodzkiej od 1945 do 1992 roku
Historia remontów budynku Bramy Grodzkiej
Symbolika Bramy Grodzkiej w eseju Władysława Panasa Brama
O pozostałościach murów miejskich w budynku Bramy w tekście Władysława Panasa Tajemnica Bramy Grodzkiej
Tomasz Pietrasiewicz: Historia Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”
Kalendarium
1342 – zezwolenie króla Kazimierza Wielkiego na budowę Bramy Grodzkiej jako elementu obwarowań miasta;
lata 50. XVI wieku – lubelscy muratorzy – Sebastian Włoch i Suffraganek – dokonują niewielkich napraw budynku Bramy;
lata 60. XVI wieku – dobudowa przedbramia;
1572 – murarz Brudny buduje stały, murowany most;
1576 – Stefan Batory zezwala na pobieranie pieniędzy za przejazd przez Bramę, co wiązało się z koniecznością zatrudnienia wrotnego;
lata 80. XVI wieku – przesklepienie przejazdu Bramy;
lata 90. XVI wieku – nakrycie Bramy dachem gontowym;
początek XVII wieku – po runięciu fragmentu muru przebudowa Bramy na budowlę dwukondygnacyjną, nakrytą dwuspadowym dachem. Widok Bramy po przebudowie widoczny jest na miedziorycie Hogenberga i Brauna;
koniec XVIII wieku – Komisja Dobrego Porządku stwierdza zły stan techniczny obiektu;
1785 – przebudowa budynku Bramy według projektu Dominika Merliniego;
2 poł. XIX wieku – sukcesywne nadbudowywanie budynku;
1866 – wystawienie Bramy Grodzkiej wraz z przyległym od wschodu podwórzem, sklepem, drwalnią i kloaką na licytację;
1873 – nieruchomość w wyniku trzeciej licytacji nabywa Jakub Kleiman; później użytkują ją jego liczni spadkobiercy;
lata 60. i 80. XIX wieku – na skutek rozbudowy sąsiednich kamienic Grodzka 21 i 36 Brama Grodzka przestaje być budynkiem wolno stojącym;
po 1913 roku – budynek znajduje się w rękach licznych spadkobierców Kleimana – Salomona, Samuela i Aarona Kleimanów oraz Brandli Nisel;
1923 – nieruchomość nabywa Perla Goldberg;
1942 – pożar dachu;
1945 – przekazanie budynku Bramy Zarządowi Miejskiemu;
1945 – osunięcie się oficyny;
1946 – inż. Zamorowski przygotowuje projekt renowacji budynku;
1948 – spadkobiercy ostatniej właścielki Perli Goldberg sprzedają budynek wraz z nieruchomością Grodzka 21 Janowi Kowalikowi. Pozostała część przypadła Ajzie i Lai Fernsztendlik;
1954 – zakończenie remontu Bramy i przekazanie go Liceum Sztuk Plastycznych;
1960 – przejęcie części nieruchomości przypadającej rodzinie Fernsztendlik przez Skarb Państwa;
1979 – wyprowadzka z budynku Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych;
1979 – rozpoczęcie w budynku działalności przez instytucje kultury: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Towarzystwo Kultury Teatralnej, Teatr Wizji i Ruchu;
1987 – budynek staje się siedzibą Lubelskiego Studia Teatralnego;
1990 – Biuro Projektów Pracowni Konserwacji Zabytków przygotowuje projekt techniczny adaptacji Bramy Grodzkiej oraz budynków przy ulicy Grodzkiej 21 i 36 na potrzeby Lubelskiego Studia Teatralnego;
1991 – formalny właściciel budynku, Jan Kowalik, sprzedaje nieruchomość miastu Lublin;
1992 – rozpoczęcie w budynku Bramy Grodzkiej działalności przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”;
1994 – rozpoczęcie kapitalnego remontu Bramy Grodzkiej, który trwał do 2000 roku;
1999 – rozpoczęcie w Bramie Grodzkiej cyklu debat Odkrywanie miejsca. Historia i przeszłość Starego Miasta w Lublinie;
2008 – remont budynku spowodowany koniecznością ponownego przesklepienia przejazdu bramowego.
Architekt
Styl
Klasycyzm. Cechy klasycystyczne widoczne są w elewacji budynku: boniowanie pierwszych kondygnacji obu elewacji, prostokątne wykroje okien, prostokątny fronton z datą przebudowy i monogramem królewskim, klasycystyczne wazy na bocznych cokołach.
Opis budynku
Bryła Bramy jest wynikiem scalenia bramy właściwej i przedbramia oraz włączeniem budynku w ciąg przyległych kamienic.
Elewacja frontowa: Pierwsza kondygnacja z półkoliście zamkniętym przejazdem bramnym, ozdobiona jest boniowaniem. Druga kondygnacja jest trójosiowa, symetryczna, posiada trzy prostokątne otwory okienne. Elewację wieńczy szczyt klasycystyczny. W jego centrum znajduje się płycina z datą przebudowy Bramy, powyżej znajduje się druga płycina z umieszczonym monogramem królewskim. Na bocznych cokołach znajdują się dwie klasycystyczne wazy.
Elewacja tylna: Pierwsza kondygnacja jest znacznie wyższa niż pierwsza kondygnacja elewacji frontowej. Została ozdobiona boniowaniem analogicznym do boniowania fasady. W drugiej kondygnacji elewacji tylnej znajdują się trzy okna. W zwieńczeniu elewacji trójkątny szczyt z półkoliście zakończonym otworem okiennym.
Wnętrze
Przejazd Bramy posiada ścianę dzielącą dawną bramę i przedbramie, obie części przesklepione są kolebkowo. Po bokach przejazdu znajdują się otwory drzwiowe: po prawej stronie – do sieni wiodącej do kamienicy Grodzka 21 oraz niższe od nich drzwi w dawnej części przedbramnej; po lewej – drzwi do korytarza biegnącego ku klatce schodowej kamienicy Grodzka 36, oraz zamurowane okno i dwa otwory drzwiowe.
Na I piętrze budynku, po przebudowie z 1954 roku, znajduje się sala wykorzystywana jako sala widowiskowa. Ponad nią znajduje się jednoprzestrzenny strych.
Otoczenie
Najbliższe otoczenie Bramy Grodzkiej stanowią: od strony Starego Miasta budynki kamienic przy ulicy Grodzkiej 19 i 34, od strony zamku – Grodzkiej 36 i 23.
Literatura
Źródła rękopiśmienne
a. Księgi miasta Lublina:
Percepta i Expensa civilis = P i E [coroczne wydatki w latach 1553–1781]
nr 241 – lata 1553–1567, nr 242 – lata 1569–1580, nr 244 – lata 1581–1597, nr 246 – lata 1599–1611, nr 248 – lata 1650, 1739–1741, nr 250 – lata 1618–1630, nr 251 – lata 1618–1656, nr 252 – lata 1621–1655, nr 254 – lata 1632–1643, nr 255 – lata 1646–1670, nr 256 – lata 1657–1679, nr 258 – lata 1668, nr 259 – lata 1670–1674, nr 260 – lata 1677–1681, nr 262 – lata 1716–1737, nr 266 – lata 1742–1749, nr 272a – lata 1699–1737.
b. Księgi sądu wójtowsko-ławniczego:
nr 53, k. 212 – zapis z 1760 r., nr 63, k. 223 – zapis z 1793 r. – dotyczy Grodzka 36, nr 154, k. 120 – zapis z 1606 r. – dotyczy Grodzka 36, nr 175, k. 498 – zapis z 1779 r., nr 287, k. 34 – pozew z 1732 r., nr 348, k. 4, 34 – czynsze ze sklepów i expensa na Bramę z 1794 r., nr 353, k. 132 – licytacja sklepów z 1798 r.
c. Akta luźne:
nr 12, s. 853 – zapisy o pożarze z 1575 r., nr 17, s. 68 – rozsprzedaż placów w 1671 r., nr 25, s. 16a – prowenta miejska z 1787 r., nr 31, s. 36 – o Kowalskiej 19 zapis z 1774 r., nr 67, passim – Remonstrancja prowentów miasta z 1782 r., nr 72, s. 9 – o Grodzkiej 21, zapisy z 1773 i 1788 r., nr 84, s. 198 – o moście zwodzonym 1789 r.
d. Akta miasta Lublina [1809–1874]:
nr 588 – Akta Grodskoj baszni, nr 1369 – Reperacja sklepów miejskich w Bramie Grodzkiej
e. Akta miasta Lublina [1874–1915]
nr 7032 – Zastrachowanie niedwiżimosti nr 100–102A
f. Magistrat miasta Lublina
nr: 700 – Placu przy Bramie Grodzkiej wieczysta dzierżawa [1826–1849], nr 1952 – Wykaz zabytków Lublina, nr 2504 – Grodzkiej Bramy Dochody, nr 2505 – Grodzkiej Bramy Dochody, nr 2506 – Grodzkiej Bramy Dochody, nr 2507 – Grodzkiej Bramy Dochody,
nr 1685 – zapisy z okresu międzywojennego i powojennego dotyczące kamienicy Grodzka 36 i Bramy Grodzkiej.
Biblioteka im. H. Łopacińskiego Dział rękopisów
nr 106 – Regestr percepty i expensy z 1772 r., nr 110 – Laudum wzglądem dochodów 1776 r., nr 120 – Akta Komisji Dobrego Porządku z 1783 r.
Państwowe Biuro Notarialne Sądu Rejonowego w Lublinie [PBN]
nr 422 – księga hipoteczna Grodzka 25, nr 601 – Księga hipoteczna Grodzka 23, nr 616 – Księga hipoteczna Grodzka 36 – Brama – Grodzka 21.
Archiwum MZBM
nr 55 – Dokumentacja geologiczno-inżynieryjna dla projektów zabezpieczeń przy ul. Grodzkiej 21, 23, 36 + Brama Grodzka, Geoprojekt 1961
– [pozostałe dokumenty włączone do akt Grodzka 36]
Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
– Teczka obiektu
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD]
a. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych [KRSW]
nr 3225c – Opis miasta Lublina z 1364 r., nr 3655 – Korespondencja urzędowa z lat 1816–1874, nr 3656 – w sprawach miasta, passim, nr 3653 – w sprawach miasta, nr 3706 – w sprawach miasta, passim, nr 3720 – w sprawach miasta, passim, nr 3735 – w sprawach miasta, passim, nr 3739 – w sprawach miasta, passim, nr 5659 – w sprawach miasta, passim [Kosztorys zwalenia murów Bramy Grodzkiej z 1818 r.]
Źródła drukowane
Gawarecki H., Mury obronne miasta Lublina, „Ochrona Zabytków” 1952, nr 2.
Gawarecki H., Najstarszy widok Lublina, „Studia i Materiały Lubelskie" 1963, s. 5.
Gawarecki H., Prace konserwatorskie w woj. lubelskim, „Ochrona Zabytków" 1952, nr 2.
Gawarecki H., Lublin, Krajobraz i architektura, Warszawa 1964.
Kamieński W., Opis bram, [w:] tenże, Przypadki lubelskie, Lublin 1810.
Knothe Z., Bramy miasta Lublina, „Gazeta Lubelska” 1946, nr 355.
Kraszewski J.I., Opis bram, [w:] tenże, Obrazy z życia i podróży, Wilno 1842, s. 83.
Krzesiński S., Dwa wrażenia (1827 i 1877), oprac. Henryk Gawarecki, „Studia i Materiały Lubelskie" 1963, s. 232.
Lustracja woj. lubelskiego z 1661 r., oprac. Halina Oprawko i Kamila Schuster, Wrocław 1962, s. 102.
Łopaciński H., Najstarszy widok Lublina z 1618 r., Lublin 1901.
Łopaciński H., Opis wypadków z 15 X 1655 r, w/g naocznego świadka, „Przegląd Historyczny" 1909, t. 9, s. 231.
Michalczuk S., O początkach Lublina, czyli geneza układu urbanistycznego, „Biuletyn Historii Sztuki" 1970, nr 2.
Myśliński K., Odbudowa Bramy Grodzkiej, „Życie Lubelskie" 1967, nr 2.
Odkrywanie miejsca. Historia i przyszłość Starego Miasta w Lublinie. Diagnozy – Szanse – Możliwości, red. B. Odnous, Lublin 1999.
Opis pożaru miasta z 1575 w/g Adama Przytyckiego, oprac. Stanisława Paulowa [w:] „Kurier Lubelski" 1963, nr 287.
Opis pożaru miasta z 1575 r. w/g Sebastiana Klonowica, [w:] „Gazeta Lubelska" 1890, nr 279.
Panas W., Brama, [w:] Brama, Lublin 1997.
Pietrasiewicz T., Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie, [w:] Mała Ojczyzna. Kultura. Edukacja. Rozwój lokalny, red. W. Theiss, Warszawa 2001.
Pietrasiewicz T., Kręgi Pamięci 2000–2008, Lublin 2008.
Pietrasiewicz T., Odkrywanie Miejsca – materialne i duchowe dziedzictwo kulturowe w działaniach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie, „Renowacje i Zabytki” 2011, nr 3.
Pietrasiewicz T., Ośrodek. Summa, Lublin 2010.
Pietrasiewicz T., Artystyczne i animatorskie działania w przestrzeni miasta związane z Pamięcią, t. 2, Lublin 2010.
Pietrasiewicz T., Misterium „Poemat o Miejscu”, „Gazeta w Lublinie” 9.10.2002.
Pietrasiewicz T., Subiektywna historia Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, Lublin 2009.
Pietrasiewicz T., Teatr NN 1990–2010, Lublin 2010.
Pikul-Indulska E., Dokumentacja historyczna kamienicy Grodzka 21, mps 1980.
Przypadek zamierzony. Dlaczego właśnie Krawiecka 41? O genezie projektu „Krawiecka 41” i działalności Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” rozmowa z Tomaszem Pietrasiewiczem, „Scriptores” nr 2/2003 (28).
Riabinin J., Lublin w księgach wójtowsko-ławniczych, Lublin 1928, s. 12.
Riabinin J., Materiały do lubelskiego słownika aktowego, Lublin 1934, s. 42.
Riabinin J., Materiały do historii miasta Lublina, Lublin 1938, nr 435.
Ronikierowa M., Ilustrowany przewodnik po Lublinie, Lublin 1931.
Sierpiński S., Historyczny obraz miasta Lublina, Warszawa 1843, s. 69.
Skaryszewski K., Zbiór krótki wiadomości względem założenia Miasta JKM Lublina, 1785.
Studziński J., Historia Bramy Grodzkiej, [w:] Brama, Lublin 1997.
Stronczyński K., Opis starożytności w Królestwie Polskim, Warszawa 1852.
Tatarkiewicz W., Dominik Merlini, Warszawa 1955.
Teodorowicz-Czerepińska J., Brama Grodzka w Lublinie. Dokumentacja naukowo-historyczna, Lublin 1983 (mps).
Tripplin T., Remont Bramy z 1844 r., [w:] tenże, Wycieczki lekarza Polaka, Wilno 1853, s. 143.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do pocz. XV w., Warszawa 1973.
Wizja Bramy z 1778 r. opracował Hieronim Łopaciński. Z dziejów cechu kamieniarskiego w Lublinie, [w:] Sprawozdanie Komisji do Badań Historii Sztuki 1900, t. 6, s. 26.
Zalewski L., Z epoki renesansu i baroku, Lublin 1949.
Zapis z 1419 r. o bramach, [w:] Ludomir Bieńkowski, Materiały do monografii Lublina. Wilkierze XV–XVIII w., Lublin 1928.
Zieliński W., Opis Lublina, Lublin 1876, s. 3.
Zieliński W., Monografia miasta Lublina, Lublin 1873, s. 85.
Zętar J., Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Odbudowa i kształtowanie tożsamości miejsca, [w:] Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, t. 2, Lublin 2006.
Kartografia i plany
Ikonografia
Spis materiałów w haśle o budynku przy ulicy Grodzkiej 21
Galeria zdjęć: Brama Grodzka w Lublinie - Fotografia