Bela Szpiro Nissenbaum (1887–1941 lub 1942)
Liderka Bundu, działaczka kulturalno-społeczna, pięciokrotnie radna w Radzie Miejskiej miasta Lublina.
Spis treści
[Zwiń]Dom rodzinny i edukacja
Bela (Bajla) pochodziła z bogatej chasydzkiej rodziny, urodziła się 5 kwietnia 1887 w Kraśniku1. Jej ojciec, Szlomo Szpiro był właścicielem składu papieru i drukarni przy ul. Krakowskiej Przedmieście 32 w Lublinie. Rodzina była powiązana ze sławnymi rodami rabinów oraz cadyków. Siostra ojca Beli była żoną lubelskiego cadyka Szlomo Eigera.
Bajla pierwsze nauki pobierała w domu, potem zdała egzamin do gimnazjum. Niestety w przeciwieństwie do swych dwóch starszych sióstr nie mogła kontynuować nauki. Siostry ukończyły Uniwersytet Warszawski i zostały nauczycielkami w polsko-żydowskim Gimnazjum Szperów w Lublinie. Belę natomiast po ukończeniu drugiej klasy rodzice wydali za starszego i bogatego chasyda Mordkę Josefa Szyfera, właściciela licznych nieruchomości w Lublinie. Dla obu rodzin miał być to związek wzmacniający ich pozycję społeczną oraz materialną. Z małżeństwa Szyfferów urodziły się dzieci, dwoje synów, lecz Bela po kilku latach nieudanego związku wystąpiła o rozwód. Zerwała kontakt z mężem, rodzicami, a nawet z całym środowiskiem chasydzkim w Lublinie. Postanowiła swoją pracą utrzymać siebie i dzieci.
Bela Szpiro jako działaczka polityczna
W 1914 r. związała się z Towarzystwem „Hazomir” („Słowik”), które jako jedyne zalegalizowane przez władze w Lublinie mogło prowadzić półlegalną działalność polityczną. Bela szybko zdobyła uznanie w kręgach młodzieży socjalistycznej i stała się sekretarzem Towarzystwa. Na licznych zebraniach zabierała głos w obronie kobiet żydowskich traktowanych przedmiotowo, szczególnie jeśli wywodziły się one z ubogich rodzin. W czasie I wojny światowej Bela angażowała się w akcje o różnym wymiarze. Najpierw była to działalność oświatowo-kulturalna, potem polityczna. Wtedy też związała się z Bundem – Żydowską Partią Socjalistyczną, do której wstąpiła w 1918 r.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Bela Szpiro stała się popularną osobą w Lublinie. Była jedną z niewielu kobiet, które upominały się o prawa kobiet do godnego traktowania. Ale Bela nie poprzestała wyłącznie na tym problemie, z czasem w jej wystąpieniach zaczęły coraz mocniej dochodzić do głosu sprawy dotyczące ogólnej sytuacji robotników żydowskich, ich niskiej w stosunku do polskich robotników zapłaty, złych warunków pracy i życia, a także złego szkolnictwa wśród dzieci, czego wynikiem było zaniedbanie ich rozwoju duchowego oraz kulturowego. Kiedy w lutym 1919 r. przeprowadzono kolejne wybory do Rady Miejskiej Lublina, Bela Szpiro została radną z ramienia Bundu. Swoim zaangażowaniem oraz odwagą zdobyła uznanie nawet wśród przeciwników, a jest to o tyle istotne, gdyż większość swoich wystąpień głosiła w jidysz. Jako jedna z pierwszych postulowała, by np. zwiększyć podatki dla bogaczy, a zmniejszyć ich wysokość ubogim, zlikwidować własność prywatną, sprawiedliwie przydzielać mieszkania, szczególnie tym najuboższym mieszkańcom Lublina. Za głoszenie zbyt radykalnych haseł i jawne sprzyjanie komunistom w 1920 r. Bela została skazana na 3 lata więzienia jako wróg polityczny narodu polskiego. Zwolniono ją po roku na podstawie amnestii obejmującej skazańców politycznych.
Bela była jedyną radną żydowską, która zasiadała w Radzie Miejskiej nieprzerwanie do 1939 r., zdobywając poparcie nie tylko wśród zwolenników bundowskich haseł, lecz nawet wśród ortodoksyjnych Żydów, potępiających niecne ruchy bolszewickie (tak nazywano wszelkiej maści socjalistów).
Spotkania Bundu
Bela Szpiro-Nisenbaum była znakomitą organizatorką. Najprawdopodobniej z tego tytułu stała się również „ulubioną” osobą wśród tajnych służb Starostwa Miejskiego w Lublinie. Dzięki „raportom sytuacyjnym” (tak oficjalnie je nazywano) zachowanym w aktach w Archiwum Państwowym w Lublinie, możemy poznać bliżej działalność polityczną Beli.
Wśród wzmiankowanych wydarzeń znajdujemy m.in. otwarcie odczytu pochodzącego również z Lublina wybitnego przywódcy Bundu Henryka Erlicha oraz współprowadzenie z nim propagującego ideologię bundowską zebrania w kwietniu 1929 r., organizację wieczornicy przypominającej działalność polityczną zmarłego działacza Bundu Josefa Michalewicza w listopadzie 1930 r. czy udział V Krajowym Zjeździe Bundu w Łodzi, w czasie którego przyjęto II Międzynarodówkę w czerwcu 1930 r. (Bela poparła ten projekt)2.
Bela Szpiro jako działaczka oświatowa
Wielkie uznanie zdobyła Bela przede wszystkim swoją pracą na rzecz dzieci żydowskich. Jej ideą było to, aby każde żydowskie dziecko miało prawo dostępu do nauki, lecz nie tej zdobywanej w chederze – często zaniedbanym i zacofanym, a w szkole świeckiej, gdzie językiem przewodnim będzie jidysz i polski. Tylko wiedza oraz umiejętność jej spożytkowania mogą polepszyć egzystencję biedoty żyjącej w izolacji od możliwości pobierania nauki, dostępu do oświaty oraz zachowaniu prawa do wolności i równości.
Przed wybuchem I wojny światowej Bela starała się przede wszystkim o wsparcie rozwoju bibliotek na terenie dzielnicy żydowskiej. Wraz z Henrykiem Erlichem była współorganizatorką organizacji kulturowo-społecznych w Lublinie, w tym Cukunftu (Przyszłości), młodzieżowego organu Bundu.
W 1924 r. została wybrana na przewodniczącą Komitetu Lokalnego Centralnej Organizacji Szkół Żydowskich (CISZO – Centrale Idisze Szul Organizacje). Jej marzenia o świeckiej szkole dla dzieci zaczęły nabierać konkretnych kształtów. Niedługo po tym została przewodniczącą Komitetu Szkolnego w szkole przy ul. Lubartowskiej 26. By takich placówek powstawało więcej Bela brała udział w licznych kwestach. Zdobyła uznanie i pieniądze od lubelskich Żydów – emigrantów z Nowego Jorku.
Od 1927 r. była przewodniczącą Stowarzyszenia Żydowskich Kobiet Pracujących, poprzez które starała się, by kobiety w sposób rozsądny i praktyczny mogły odnaleźć swoje miejsce w społeczeństwie, a także walczyć o należne im prawa we wszystkich sferach życia.
Powtórne małżeństwo
Jakuba Nissenbauma Bela znała wcześniej. Razem działali w Bundzie. Nissenbaum był podobnie jak Bela osobą publiczną. Był redaktorem „Lubliner Tugblat” („Dziennika Lubelskiego”), żydowskiej gazety codziennej:
(…) robotnik-samouk, który mimo słabego wykształcenia, był świetnym, cechującym się ostrym piórem felietonistą (swoje teksty sygnował czasem nazwiskiem A. Szwarcman)3.
W 1927 r. Bela wyszła za niego za mąż. Od tej pory Bela podpisywała się jako Bajla Nissenbaum4.
Państwo Nissenbaum mieszkali przy Rynku 10. Bela lubiła kiedy jej dom był pełen ludzi. Wszystkich traktowała z szacunkiem, niezależnie od wyznania czy poglądów politycznych. Lubiła być modnie ubrana. Nie chodziła do synagogi, ale odprowadzała do niej swą matkę.
Lata trzydzieste
W 1930 r. Bund zgłosił Belę jako kandydatkę do Sejmu i choć nie została parlamentarzystką, fakt ten odbił się głośnym echem w Lublinie. W czasie swojej ostatniej kadencji w latach 1934–1939 Bela głośno potępiała nasilające się z dnia na dzień wystąpienia antysemickie. Widziała narastającą niechęć, a nawet wrogość demonstrowaną przede wszystkim przez młodzież w stosunku do ludności żydowskiej. Tak działo się w całym kraju. Wobec rosnącego zagrożenia hitlerowskich Niemiec, Bela coraz chętniej patrzyła na Wschód.
W 1935 r. rozpoczęła ostatnią, wielką kampanię o lepsze oblicze kulturalne Lublina. Rozpoczęto wówczas na Czwartku budowę Domu Kultury im. Icchoka Lejbusza Pereca. W ramach jego działalności miały powstać m.in.: świecka szkoła żydowska i biblioteka. Wybuch II wojny światowej przerwał pracę.
Lata II wojny światowej
Za namową przyjaciół we wrześniu 1939 r. małżonkowie Nissenbaum uciekli z Lublina na Wschód. Być może schronili się w Brześciu nad Bugiem. Wiara w potęgę oraz ideały głoszone przez ideologów Związku Radzieckiego miały być ratunkiem przed nazistowskimi teoriami Niemców. Jednak życie szybko zweryfikowało te oczekiwania. Władze radzieckie postanowiły „uporządkować” sytuację, aresztując m.in. czołowych działaczy Bundu w Polsce Henryka Erlicha oraz Wiktora Altera.
Rozczarowani sytuacją Nissenbaumowie powrócili do Lublina. Wykorzystując swoją przedwojenną pozycję, Bela i Jakub zaangażowali się w działalność konspiracją oraz społeczną w getcie lubelskim. Bela pracowała m.in. w zorganizowanej przez Towarzystwo Ochrony Zdrowia kuchni ludowej dla biednych i uchodźców. W styczniu 1940 r. została wiceprezesem Towarzystwa Opieki nad Dziećmi i Sierotami „Centos”. A w styczniu 1941 r. Jakub Nisenbaum został przewodniczącym Samopomocy Pracowników Gminy Żydowskiej w Lublinie. Bela nawiązała wówczas kontakt z warszawskimi działaczami Bundu i organizowała wspólnie z mężem tajne zebrania partyjne, angażując do pracy politycznej starych działaczy oraz młodzież. Najprawdopodobniej Bela i Jakub nawiązali też kontakt z członkami PPS w Lublinie.
Niestety w wyniku wypadku łączniczki, gestapo w 1941 r. aresztowało Jakuba Nissenbauma. Hitlerowcy postawili ultimatum: albo zabiją Jakuba, albo Bela dobrowolnie do nich się zgłosi. Bela zgłosiła się wówczas i została uwięziona Pod Zegarem. Pomimo że wszyscy w mieście słyszeli o kaźni, jaką przechodzą więźniowie w domu Pod Zegarem, Bela nie wydała nikogo ani z partii Bundu, ani z PPS-u. Parę miesięcy potem w 1942 r. wywieziono ją do obozu kobiecego w Ravensbrück. Okoliczności śmierci Beli nie są potwierdzone. Istnieje na ten temat kilka relacji, które przywołuje A. Kopciowski5. Prawdopodobne miejsce śmierci Beli to Lublin (1941) lub Ravensbrück (1942).
Jakub Nissenbaum został zastrzelony na ulicy w czasie likwidacji getta w marcu 1942 r.:
Gdy SS dokonywało w marcu i kwietniu 1942 r. likwidacji dużego getta w Lublinie, szef akcji likwidacyjnej z ramienia Gestapo i SS, Hermann Worthoff wyprowadził Nissenbauma z budynku Judenratu i zastrzelił go na ulicy. W getcie komentowano ten fakt jednoznacznie „była to egzekucja, ponieważ Nissenbaum posiadał kontakty z podziemiem żydowskim w Warszawie6.
Jakuba Nissenbauma pochowano w zbiorowej mogile na cmentarzu żydowskim przy ul. Walecznych.
Literatura
Archiwum Państwowe w Lublinie, Rada Żydowska w Lublinie, sygn. 891, mikrofilm 118869, sygn. 136.
Horoch E., Socjalistyczny Powszechny Żydowski Związek Robotniczy „Bund” w Lublinie w latach 1918–1939. Główne problemy, [w:] Doroszewski J., Radzik T. [red.], Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, Lublin 1992, s. 215–226.
Kopciowski A., Nisenbaum-Szpiro Bela (Bajla, Raca), [w:] Sylwetki Żydów Lubelskich. Leksykon, A. Kopciowski, A. Trzciński, S.J. Żurek, M. Adamczyk-Garbowska [red.], Lublin 2019.
Kuwałek R., Żydowski ruch oporu na Lubelszczyźnie, http://www.jews-lublin.net/index.php/%C5%BBydowski_ruch_oporu, dostęp: 30.06.2021.
Marczuk J., Rada Miejska i Magistrat Lublina 1918–1939, Lublin 1984.
Marczuk J., Bela Nisenbaum [primo voto SZYFFER] [w:] Marczuk J., Radni Lublina w latach 1919–1939, Lublin 1997, s. 125–126.
Radzik T., Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin 1999.
Zieliński K., W cieniu synagogi. Obraz życia kulturalnego społeczności żydowskiej Lublina w latach okupacji austro-węgierskiej, Lublin 1998.
Zieliński K., Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999.
Przypisy
- Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Nisenbaum-Szpiro Bela (Bajla, Raca), [w:] Sylwetki Żydów Lubelskich. Leksykon, A. Kopciowski, A. Trzciński, S.J. Żurek, M. Adamczyk-Garbowska [red.], Lublin 2019, s. 213.
- Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Urząd Wojewódzki Lubelski, akta 403, sygn. 480.
- Wróć do odniesienia K. Zieliński, W cieniu synagogi, Lublin 1998, s. 188.
- Wróć do odniesienia Józef Marczuk opisując działalność Rady Miejskiej i Magistratu Lublina w latach 1918–1939 podał, że Bela Szpiro używała nazwiska pierwszego męża czyli nazywała się Bela Szyfer, jako Bajla Nisenbaum pojawiała się dopiero na liście kandydatów w wyborach do Rady Miejskiej w czerwcu 1927 r. Tak oficjalnie zapisane zostały jej dane w dokumentach Rady Miejskiej, por. J. Marczuk, Rada Miejska i Magistrat Lublina 1918–1939, Lublin 1984,s. 72, 273 i in.
- Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Nisenbaum-Szpiro Bela (Bajla, Raca), [w:] Sylwetki..., dz. cyt, s. 217.
- Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Żydowski ruch oporu na Lubelszczyźnie, http://www.jews-lublin.net/index.php/%C5%BBydowski_ruch_oporu, dostęp: 30.06.2021.