Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Akademickie Centrum Kultury Chatka Żaka w Lublinie

Budynek Chatki Żaka, dawnego Domu Usługowego Studenta, wzniesiony w latach 1962–1965 według projektu arch. Krystyny Różyskiej-Tołłoczko, mimo przekształceń, jest bez wątpienia jednym z najciekawszych obiektów powstałych w okresie powojennym w Lublinie. Wśród budynków miasteczka akademickiego pełni szczególną funkcję: jest to budynek o dopracowanej formie, bardzo interesującym układzie brył i ciekawym, konsekwentnie dostosowanym od pozostałych obiektów miasteczka detalu. Jest też w istotny sposób zlokalizowany z punktu widzenia urbanistyki całego założenia. To swoisty zwornik części rekreacyjno-mieszkalnej miasteczka z częścią dydaktyczną po wschodniej stronie ul. Sowińskiego.

Chatka Żaka w Lublinie
Chatka Żaka w Lublinie (Autor: Hartwig, Edward (1909-2003))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ul. Radziszewskiego 16
Budynek znajduje się w centralnej części miasteczka akademickiego, w punkcie pomiędzy strefą naukowo-dydaktyczną, skupioną po wschodniej stronie ul. Sowińskiego, wokół placu Marii Curie-Skłodowskiej, a strefą mieszkalną miasteczka, w której zlokalizowano domy studenckie. Na południe od Chatki znajduje się teren parku akademickiego, dawnego ogrodu botanicznego.

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek pełni obecnie [2012 –red.] funkcje ośrodka kultury, trwa przebudowa części obiektu na cele dydaktyczne (tzw. inkubator medialny). Pierwotnie pełnił zróżnicowane funkcje usługowe i kulturalne: od stołówki studenckiej, po teatr akademicki.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lubelskie miasteczko akademickie to założenie wyjątkowe na tle inwestycji akademickich PRL. Zaplanowane pod koniec lat 40. XX wieku przez Czesława Gawdzika i Tadeusza Witkowskiego z zespołem, było konsekwentnie realizowane przez kolejne dziesięciolecia, pomimo zmian aktualnych trendów w architekturze polskiej. Na osnowie planu z końca lat 40. w kolejnych latach kształtowano rozbudowany zespół architektoniczno-urbanistyczny o przemyślanej, udanej i do dziś spełniającej swą funkcję strukturze. Warte uwagi jest to, iż zespół ten, początkowo planowany jako założenie modernistyczne, na początku lat 50. realizowano w duchu socrealistycznym, a po 1956 roku był w bardzo udany sposób kontynuowany w formach modernistycznych, aktualnych dla europejskiej i światowej architektury tych lat. Dlatego dziś założenie to łączy w sobie znakomitą architekturę obu najważniejszych epok polskiej rzeczywistości architektonicznej czasów PRL: socrealizmu i okresu dominacji form późnomodernistycznych.

Zespół budynków mieszkalnych i usługowych po zachodniej stronie ul. Sowińskiego był od końca lat 40. wypełniany budynkami projektowanymi przez Krystynę Różyską-Tołłoczko, która w 1948 roku wygrała konkurs na projekt domu akademickiego dla UMCS. W latach 1948–1956 według jej projektów zrealizowano budynki domów studenckich A, B, C, D i E; w latach 1962–1965 Dom Usługowy Studenta, który już w II połowie lat 60. XX wieku uzyskał zwyczajową nazwę Chatka Żaka.

Od początku istnienia budynek pełnił funkcje usługowe (stołówka studencka) oraz kulturalne. Chatka Żaka była głównym zapleczem i miejscem studenckiej aktywności kulturalnej na UMCS, m.in. teatralnej.

Do niewielkich przekształceń skrzydła usługowego doszło w początku lat 90. XX wieku, kiedy to po likwidacji stołówki zamurowano częściowo przeszklone wcześniej przęsła zachodniej ściany stołówki, pierwotnie otwartej widokowo na zieleń parku akademickiego.

Od 2011 roku Chatka Żaka przechodzi najpoważniejsze w swojej historii przekształcenia, wiążące się z częściową degradacją wartości artystycznych budynku. M.in. trwa przebudowa dawnej stołówki na studio radiowo-telewizyjne.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1948 – rozpoczęcie budowy miasteczka akademickiego
1962–1965 – budowa Chatki Żaka
1965 – otwarcie Domu Usługowego Studenta UMCS
11 i 13 marca 1968 – wiece studentów UMCS w Chatce Żaka
1965–1974 – działalność w Chatce teatru Gong 2
1972–1984 – działalność w Chatce Żaka teatru Provisorium (zakończona aresztowaniem członków zespołu w czasie stanu wojennego)
2011 – rozpoczęcie szeroko zakrojonej przebudowy

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Krystyna Różyska-Tołłoczko

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek Chatki Żaka został skomponowany z trzech zasadniczych części, współtworzących jednolitą bryłę. Licząc od wschodu są to: wysunięte w stronę ul. Radziszewskiego skrzydło mieszczące salę widowiskową, prostopadłościenny korpus, łączący salę widowiskową ze skrzydłem stołówki oraz to właśnie skrzydło, wysunięte w stronę południową, w głąb parku akademickiego.

Skrzydło pierwotnie mieszczące stołówkę zostało przekryte dachem złożonym z szesnastu łupinowych przekryć na planie trójkątów, wspartych na słupach. Od strony zachodniej ściana stołówki była pierwotnie w całości (oprócz obramienia wejścia w trzecim przęśle od południa) przeszklona, zapewniając widok na park akademicki. Korpus główny budynku wzniesiony na planie prostokąta, ma na większości swej długości dwie kondygnacje nadziemne, od strony wschodniej na około 1/4 długości – trzy. Korpus zlokalizowano na spadku terenu w kierunku południowym, dzięki czemu od strony południowej ukształtowano podjazd do kondygnacji poniżej parteru, służący funkcjom technicznym i obsłudze budynku.

W układzie funkcjonalnym budynku w zasadniczy sposób rozdzielono pomieszczenia służące do obsługi od powierzchni obsługiwanych. Od strony frontowej budynku, północnej, (od strony ul. Radziszewskiego) oraz od strony zachodniej skupiono główne wejścia do budynku i pomieszczenia ogólnodostępne: obszerny hall, z przeszkloną ścianą północną, otwartą widokowo na skwer przed budynkiem, stołówkę oraz salę widowiskową. Na poziomie parteru budynku pomieszczenia służące obsłudze: kuchnie przy stołówce, szatnie i toalety etc. w korpusie środkowym budynku, rozmieszczono od południa, od strony podjazdu. Piętra korpusu zajęły pomieszczenia użytkowe, przeznaczone dla działających w Chatce artystów i animatorów. W zasadniczym kształcie układ ten pozostał do dziś bez większych zmian, istotną modyfikacją będzie realizowane aktualnie wprowadzenie w bryłę dawnej stołówki dwóch kondygnacji pomieszczeń użytkowych, w których znajdzie się studio radiowe i telewizyjne.

Budynek otrzymał starannie opracowane elewacje, o których charakterze decyduje zwłaszcza użycie detalu; charakterystycznych również dla pozostałych obiektów na obszarze miasteczka UMCS, projektowanych przez Krystynę Różyską-Tołłoczko (starsze akademiki) – okładzin przyziemi elewacji budynku, o urozmaiconej fakturze naśladującej kamień lub z charakterystycznym pionowym żłobkowaniem. Jest to zarówno nawiązanie do wernakularnych, regionalnych wątków w architekturze, jak też inspiracja modernistyczną architekturą lat 30. XX wieku, chętnie wykorzystującą kontrasty „dzikiego” kamienia i drewna lub tynku w kompozycji elewacji oraz kontrasty dużych przeszklonych powierzchni (elewacja stołówki) z pełnymi ścianami. Równie istotne dla wyrazu artystycznego budynku jest użycie elementów dekoracyjnych, zaprojektowanych w duchu sztuki abstrakcyjnej lat 50. i 60. XX wieku: zwłaszcza malarska kompozycja geometryczna na zewnętrznej ścianie sali widowiskowej (od strony ul. Radziszewskiego), wraz z rzędem prętów przed nią, rzeźbiarsko traktowane podpory przy zachodniej elewacji i prefabrykowane ażurowe elementy betonowe osłaniające wejścia.

Horyzontalny układ bryły budynku został umiejętnie zrównoważony wprowadzeniem elementów wertykalnych, takich jak skierowane do góry, zaostrzone zakończenie łupinowego dachu ponad głównym wejściem do budynku, wraz z „przebitą” przez ten dach iglicą (ucięta w 2007 roku) oraz wspomniane wyżej, pionowe pręty w elewacji sali widowiskowej.

PublikacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej wielokrotnie potrafił podkreślać unikalność i walory swojego założenia urbanistyczno-architektonicznego. Szczególnie w latach 60. i 70. XX wieku ukazywały się kolejne publikacje na temat budynków uniwersytetu, głównie autorstwa Zdzisława Kowalskiego, ze szczególnie obszerną pracą tegoż autora Miasteczko akademickie w Lublinie. Historia, architektura, ekonomia, wydaną w 1972 roku. Obiektom powstającym dla UMCS poświęcano uwagę także w licznych publikacjach branżowych, np. gmach rektoratu został uwzględniony w szerokiej publikacji Przemysława T. Szafera Współczesna architektura polska, wydanej w Warszawie w 1988 roku. W latach 60. i 70. XX wieku budynki miasteczka stanowiły jeden z głównych tematów pocztówek lubelskich, zarówno wydawanych przez „Ruch”, jak i później Krajową Agencję Wydawniczą.

Miasteczko było także wielokrotnie ukazywane w albumach o Lublinie, firmowanych przez takich autorów jak Henryk Gawarecki i Czesław Gawdzik czy Edward Hartwig. Fakt ilości publikacji, w których podkreślano walory lubelskiego założenia, w tym w każdym przypadku budynku Chatki Żaka, ukazuje lubelskie miasteczko jako dzieło uznane już przez współczesnych i niewątpliwie jedno z najważniejszych, jeśli nie najważniejsze, powojenne założenie urbanistyczno-architektoniczne w Lublinie. Budynki UMCS stawały się także tematami wystaw w Muzeum UMCS: w 1999 roku wystawy o budynkach uniwersytetu, zaś w 2008–2009 roku wystawy przygotowanej przez stowarzyszenie Forum Rozwoju Lublina o modernizmie lubelskim 1930–1980.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Flanczewska S., Kowalski Z., Narodziny pierwszego uniwersytetu Polski Ludowej: dla upamiętnienia trzydziestej piątej rocznicy powołania Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie 1944–1979, Lublin 1979 [wybór dokumentów i materiałów źródłowych].
  • Gawarecki H., Gawdzik C., Lublin. Krajobraz i architektura, Warszawa 1964.
  • Kowalski Z., Dzielnica Uniwersytecka w Lublinie, Lublin 1964.
  • Kowalski Z., 25 lat rozwoju państwowych wyższych uczelni w Lublinie: fakty i liczby, Lublin 1969.
  • Kowalski Z., Miasteczko akademickie w Lublinie. Historia, architektura, ekonomia, Lublin 1972.
  • Mącik H., Miasteczko Akademickie w Lublinie – próba wstępnej charakterystyki potrzeby i problemów ochrony, [w:] Zabytki drugiej połowy XX wieku – waloryzacja, ochrona, konserwacja, red. B. Szmygin, J. Haspel, Warszawa–Berlin 2010, s. 169–178.