Misteria Pamięci
Jedną z charakterystycznych cech artystyczno-animatorskich przedsięwzięć Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN" jest to, że dzieją się one w otwartych przestrzeniach miasta. Miasto jest doskonałą sceną do takich wydarzeń, tworząc dla nich naturalną scenografię. W wielu z tych działań chodziło o wydobycie z przestrzeni miasta – naznaczonej konkretnymi zdarzeniami – jej ukrytych czy też zapomnianych znaczeń.
W miejscu, w którym przez lata były domy, synagogi i ulice, jest teraz wielki parking, nowe drogi i trawniki. Duża część tego terenu została pokryta betonową nawierzchnią. Pod tą betonową skorupą, razem z fundamentami dawnych żydowskich budynków, schowana jest pamięć o żydowskim mieście.
Dzisiaj Brama prowadzi do nieistniejącego miasta – żydowskiej Atlantydy, i ta pusta przestrzeń, mieszcząca się w pobliżu Bramy, stała się dla Teatru NN naturalnym miejscem do realizowania działań artystycznych, odkrywających pamięć o przeszłości, ale będących też opłakiwaniem ofiar Zagłady. Czesław Miłosz kilkakrotnie w swoich wypowiedziach mocno podkreśla, że po Zagładzie została „tylko ziemia, która jest obciążona, skrwawiona, zbezczeszczona”. Komentując myśl Miłosza Jan Błoński w słynnym eseju Biedni Polacy patrzą na Getto napisze:
Krew została na ścianach, wsiąkła w ziemię, czy chcemy, czy nie. Wsiąkła w naszą pamięć, w nas samych. Więc nas samych musimy oczyścić, czyli zobaczyć siebie w prawdzie. Bez tego dom, ziemia, my sami pozostaniemy zbrukani. Taki jest sens słów poety (...) [Ta krew] domaga się pamięci, modlitwy, sprawiedliwości. (...) Poezja, literatura – albo ogólniej, pamięć, zbiorowa świadomość – nie może o tym krwawym i ohydnym znaku zapomnieć. Nie może zachowywać się tak, jakby go nie było... (...) Skażenie, zbezczeszczenie polskiej ziemi miało miejsce i dalej ciąży na nas obowiązek oczyszczenia. Chociaż na tym cmentarzu – sprowadza się już tylko do jednego: do obowiązku zobaczenia naszej przeszłości w prawdzie.
Po kilku latach obecności w Bramie obok tych wielkich i pustych przestrzeni, które pozostały po Zagładzie miasta żydowskiego zrozumiałem, że to jest konkretny i zarazem uniwersalny temat, który dziś wymaga opisywania – również w języku sztuki. Jednocześnie uświadomiłem sobie swoją całkowitą bezradność w znalezieniu odpowiedniej formy artystycznej do mówienia o tej pustce i braku pamięci.
Potrzebowałem kilku lat żeby dojrzeć i znaleźć swoją własną drogę do opowiadania o Zagładzie. W tym czasie powoli zaczynałem patrzeć na przestrzeń wokół Bramy nie jak na fizyczne miejsce do przeprowadzenia jakiejś artystycznej akcji, lecz jak na miejsce pełne symbolicznych znaczeń.
Dwa pierwsze Misteria Pamięci zostały zrealizowane w roku 2000. Były to: „Jedna Ziemia – Dwie Świątynie” oraz „Dzień Pięciu Modlitw” (Majdanek). W latach późniejszych: „Poemat o Miejscu” (2002, 2007), „Misterium Światła i Ciemności” (od 2002), „Pamięć Sprawiedliwych – Pamięć Światła” (2008). Działania o innym charakterze niż Misteria Pamięci to: „Listy do Getta” (2001-2004), „Listy do Henia” (od 2005), „Latarnia Pamięci” (2004), „Marsz Pamięci –Ochronka”.
Odkrywając przeszłość naszego miasta, Teatr NN uczył się trudnej i bolesnej sztuki pamiętania. Opisane tu działania są świadectwem drogi, jaką przeszliśmy.
Tomasz Pietrasiewicz