Pismo
Pismo
Powstanie pisma datowane jest na ok. 4000 lat p.n.e. Jako, że nie odpowiadało żadnej z podstawowych potrzeb człowieka pojawiło się dość późno w stosunku do ewolucji człowieka. Potrzebę pisma wywołała formująca się cywilizacja miejska i rozwój handlu.
Trzeba zdać sobie sprawę z tego, że wynalazek pisma dokonywał się niejednokrotnie i przebiegał nieco inaczej w zależności od miejsca i kultury w której go dokonano. Dlatego też zajmując się rozwojem pisma nie można go rozpatrywać w sposób ciągły. Tutaj została przyjęta systematyka rozwoju pisma ze względu na jego formę bez zwracania uwagi na jego chronologię i miejsce powstania.
Najprostsze systemy zapisu/trójwymiarowe formy pisma
W początkach cywilizacji przed pojawieniem się pisma poprzedzały go pewne systemy znaków, sygnały, przedstawienia, symbole. Na ogół nie znikły one z chwilą wynalezienia pisma, ale utrzymują się obok w stanie mniej lub bardziej zmienionym.
Pismo węzełkowe
Pierwotne pismo wyrazowe składające się ze sznura grubszego i zawieszonych na nim sznurków cieńszych. Mając w głowie wygląd obecnej książki rozpatrzymy go w odniesieniu do tego wyobrażenia. Sznur gruby można potraktować jako okładkę. Sznurki cieńsze jako pojedyncze strony. Zapis informacji odbywał się na kilku poziomach, w zależności od przekazywanych treści sznurki były barwione oraz miały różną długość. Podstawowym systemem kodowania informacji był jednak system wiązań. Najlepiej zbadanym i rozszyfrowanym pismem węzełkowym jest pismo kipu. Naukowcy uważają że był to system do zapisu liczb najprawdopodobniej w systemie dziesiętnym, ale nie wykluczają też że mogły być nośnikiem innych informacji. Pismem tym posługiwały się klasy rządzące w społecznościach Inków i plemiona prekolumbijskie ameryki południowej.
Pismo paciorkowe
Model zapisu informacji tożsama jest z pismem węzełkowym. Inny jest tylko materiał poprzez który dokonywany był zapis. Pismo paciorkowe występowało w postaci kolorowych muszli i paciorków nanizanych na sznurek. Pismem tym posługiwali się Indianie Ameryki Północnej.
Karby
Informacje kodowanie były poprzez nacięcia na drewnianych kołkach, kijach.
Systemy pism na płaskim podłożu
Pismo obrazkowe (piktograficzne)
Piktogramy – znaki, przemawiające wzrokowo, rysunek swoim kształtem oddające wygląd i ideę danego przedmiotu. Pismo obrazkowe korzeniami sięga do naskalnych malowideł tworzonych jeszcze w czasach prehistorycznych przez małe rodzinne społeczności. Uproszczone schematyczne rysunki symbolizowały zwierzęta, osoby, przedmioty z najbliższego otoczenia. Pismo to z czasem musiało ulec uproszczeniu, gdyż niemożna było przy jego pomocy zapisywać imion, myśli. Bardziej rozwinięte cywilizacje Majów, Azteków pomimo tych ograniczeń potrafiły stworzyć dobrze funkcjonujący system pisma. Stworzone przez nich zapisy są rodzajem kroniki, kalendarium. Ryte były co 5, 10 i 20 lat na ścianach w pionowych kolumnach. Powstawały też rękopisy na złożonych harmonijkowo taśmach ze skóry, papieru wytwarzanego z drzewa figowca, oprawiane były w cienkie deszczułki.
Najbardziej znanym pismem piktograficznym są egipskie hieroglify. W najstarszej formie było pismem obrazkowym z czasem było stopniowo upraszczane. Udoskonalone pismo hieratyczne (tzw. pismo kapłańskie) składało się z znaków-obrazków i znaków-liter.
Kolejną fazą rozwoju hieroglifów było pismo demotyczne (tzw. pismo ludu) były to znaki jeszcze bardziej uproszczone.
Przez długi czas badaczom nie udawało się odczytać hieroglifów, kluczem stała się odnaleziona w egipskim porcie w Rosette (1799) czarna bazaltowa tablica z wyrytym tym samym tekstem pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim. Odczytania "Kamienia z Rosetty" dokonał francuski egiptolog Jean-François Champollion porównując inskrypcje wyryte w kamieniu z językiem koptyjskim.
Pismo klinowe
Wywodzi się z pisma piktograficznego/obrazkowego które w wyniku stopniowego upraszczania przekształciło się w system wyrazowo-sylabowy.
Forma pisma zdeterminowana była przez materiał i technikę w której było wykonywane. Wyrazy były odciskane w miękkiej prostokątnej glinianej tablicy przy pomocy rylca z łodygi trzciny. Końcówka rylca była ostro ścięta i miała przekrój trójkąta stąd charakterystyczny kształt klina. Tablice gliniane mogły być wykorzystywane kilkakrotnie, informacja zapisana ulegała wówczas zniszczeniu. Gdy istniała potrzeba utrwalenia zapisu tabliczkę wypalano i przechowywano w bibliotekach. Pismo to zostało stworzone na Bliskim Wschodzie przez Sumerów ok. 3500 r. p.n.e.
Pismo wyrazowe
Reprezentantem systemu wyrazowego jest pismo chińskie, które obecnie przekształciło się w system sylabowo-wyrazowy. Składa się z ponad 42 tysięcy znaków częściowo lub całkowicie od siebie odrębnych. Jest to pismo monosylabiczne, każde słowo składa się z jednej sylaby, bardziej złożone pojęcia są zlepieniami pojedynczych słów-sylab. (szou – ręka, pei – grzbiet, szou-pei – wierzch dłoni, pei-szou – złożyć ręce do tyłu). Początki pisma chińskiego datowane są na 2500 r. p.n.e. ryte były rylcem na kościach, bambusie i kamieniu. Dopiero wynalazek papieru około 105 r. n.e. miał istotny wpływ na dzisiejszy wygląd znaków pisma chińskiego. To dzięki technice pisania tuszem miękkim pędzlem na papierze pismo zyskało delikatny kształt z lekkimi wygięciami i dużym zróżnicowaniem grubości linii. Pojedyncze słowa chińskie są oddzielone od siebie i wpisane w idealny kwadrat. Tekst pisma chińskiego ułożony jest w pionowe kolumny, czytany jest z góry na dołu od prawej strony kartki.
Alfabet
Jest najpopularniejszym systemem zapisu mowy. Większość europejskich alfabetów wywodzi się z fenickiego pisma. Alfabet którym się obecnie posługujemy jest alfabetem łacińskim i przeniknął on z Grecji do Italii a następnie do reszty krajów europejskich i ich koloni. Nazwa wywodzi się od pierwszych liter alfabetu greckiego (alfa + beta) i jest uszeregowaniem znaków graficznych z przypisanymi im dźwiękami mowy. Za formę tego alfabetu odpowiedzialni są rzymianie którzy z zamiłowania do piękna nadali mu wyrazisty kształt sprowadzając pojedyncze litery do czytelnych odcinków linii prostej i łuków. Rzymianie bardzo precyzyjnie wycinali tekst w kamieniu, często traktując go jako ornament wypełniający wolne pola w architekturze. Pierwowzorem wszystkich odmian pisma łacińskiego jest kapitel, kapituła znany od VII w. p.n.e. miał proste regularne kształty wynikające z kucia tekstu w kamieniu.
Krój i forma pisma zdeterminowana jest najczęściej przez narzędzie przy pomocy którego powstaje zapis (np. pismo chińskie – pędzelek, kapituła rzymska – dłuto kamieniarskie).
Pismo drukarskie
Pismo drukarskie czyli czcionki jest to komplet liter, cyfr, znaków interpunkcyjnych o jednym kroju pisma. Uproszczony podział pisma drukarskiego:
- pismo orientalne,
- pismo greckie,
- cyrylica,
- pismo łacińskie,
Na każde z wymienionych rodzajów pism składa się z większej ilości krojów. Występują one w wielu odmianach nazywanych najczęściej od nazwisk twórców.
Wzorem dla pisma drukarskiego było ręczne pismo łacińskie oparte na minuskule karolińskiej powstałej w VIII w. n.e. za panowania Karola Wielkiego. Ponieważ cechuje ją jednolitość i regularność poszczególnych liter uznana została za najpiękniejsze pismo epoki rękopiśmiennej. Ten krój pisma jest równomierny, proporcjonalny i posiada równowagę między formami okrągłymi i liniami prostymi.
Kroje czcionki gotyckiej
Zwyczajowo w Europie za twórcę pierwszego pisma drukarskiego uważa się Jana Gutenberga. Swojej czcionce nadał cechy pisma gotyckiego, ponieważ było ono wówczas najpopularniejsze dla ręko piśmiennictwa niemieckiego. Kolejna zmiana w kroju pisma powstała w kręgu pierwszych drukarzy osiadłych w Rzymie. Zaokrąglili dolne i górne łuki pisma gotyckiego pozostawiając prostymi pionowe kreski. Krój ten został nazwany rotundą. Pod koniec XV wieku w Niemczech rozpowszechniło się pismo szwabacha, które stosowane było głównie wśród drukarzy niemieckich. Ostatnią fazą rozwoju pisma gotyckiego była fraktura. Po raz pierwszy zastosował ją Schünspergera w Augsburgu do druku modlitewnika. Czcionka została poprawiona przez Albrechta Dürera. Głównym zabiegiem jakiego dokonał było silne zaokrąglenie, nie liter a, b, d i p. Fraktura wyszła z użycia pod koniec XVII wieku. Po upływie stu lat została przypomniana i udoskonalona w dwóch miejscach jednocześnie w Berlinie i Lipsku. Do dziś jest obecna w drukarstwie niemieckim (unger-fraktur, breitkopf-fraktur).
Antykwa
Równocześnie z pismem gotyckim rozwijało się pismo nazwane antykwą, jego pierwowzorem była wspomniana już minuskuła karolińska. Opracowali ją uczniowie Gutenberga pracujący we Włoszech: Konrad Sweyneheim i Arnold Pannartz. Kolejnego udoskonalenia pierwotnej jeszcze nieporadnej antykwy dokonali Mikołaj Jenson i uczeń Gutenberga, Schöffer. Schöffer był rytownikiem monet i drukarzem. Stworzył pierwsze typowe pismo drukarskie, czytelne i proste, które później zostało nazwane antykwą renesansową. Antykwa renesansowa rozwijała się do pierwszej połowy XIX wieku. Nowe kroje antykwy stworzyli:
- Francuz Filip Gandjean – antykwa królewska,
- Anglik John Baskervill – antykwa baskervilla z charakterystycznym szerokim wykrojem oczek litery.
Przełomowym momentem w ewolucji czcionek była pochyłe pismo zaprojektowane przez Aldusa Maunutiusa tak zwana kursywa. Została ona wycięta przez rytownika Franciszka Graffa z Boloni.
Kroje pism egipskich
W wyniku znużenia klasyczną harmonią antykwy zaczęto szukać innej ciekawszej formy dla czcionki. Poszukiwano innego kształtu oczka innych proporcji linii pionowych do poziomych. W wyniku tych poszukiwań w1815 roku anglik Wincenty Figgins zaproponował pismo o jednakowych grubościach linii poziomych i pionowych oraz grubymi szeryfami. Pismo zostało nazwane egipskim ponieważ opracowanie go zbiegło się w czasie z odczytaniem hieroglificznego pisma egipskiego i w całej europie zapanowała moda na Egipt. Podobnym w kształcie czcionkom nadawano nazwy Nil, Suez, Cairo.
Groteska
Siedemnaście lat później miał miejsce kolejny ważny fakt w dziedzinie rozwoju czcionki, powstało pismo groteskowe charakteryzujące się równą grubością wszystkich kresek i brakiem szeryfów (szeryf – niewielkie pionowe poziome lub skośne linie zamykające podstawowe linie litery.
Kroje pisma egipskiego i groteskowego nie odgrywał znacznej roli w druku książkowym, są one raczej zarezerwowane do wszelkiego rodzaju druków akcydensowych, (wszystko poza książką i gazetą).
Kroje polskie
W Polsce pierwszą czcionkę stworzył w 1929 roku Stanisław Jeżyński właściciel odlewni warszawskiej. Do tej pory drukarnie w Polsce posługiwały się czcionkami zagranicznymi. Drugą polską czcionką jest antykwa Połtawskiego z powstała w 1933 roku. Kolejnym polskim krojem czcionki jest zaprojektowana w 1960 przez Zygfryda Gardzielewskiego z Torunia antykwa toruńska.
