Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Żelechów – akcja „Reinhardt”

Generalne Gubernatorstwo: Dystrykt Warszawa, powiat Garwolin, gmina Żelechów.

Żelechów – akcja „Reinhardt”
Żelechów. Mapa wykonana na podkładzie: Mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego w skali 1:100 000. Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919–1939 (http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Żelechów – kalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • 8–9 września 1939 – transport kilkuset osób z Garwolina.
  • jesień 1939 – transport osób z Kalisza oraz okolicznych miejscowości: Uchacze, Sobolew, Dęblin-Irena.
  • grudzień 1939 – transport 150 osób do Jarczewa.
  • lipiec – sierpień 1940 – transport 1200 osób z Warszawy i Maciejowic.
  • listopad 1940 – transport osób z miejscowości: Górzno, Huta, Maciejowice.
  • 9 lutego 1941– transport 600 osób z gminy Gułów i z miejscowości: Ryki, Kock, Kłoczew, Jarczew, Stoczek Łukowski.
  • czerwiec 1941 – transport około 400 osób do Wilgi oraz 300 osób do Mińska Mazowieckiego.
  • czerwiec 1941 – egzekucja, 4 ofiary.
  • 20 listopada 1941 – transport osób z miejscowości: Garwolin, Huta Dąbrowa oraz z pewnej liczby wsi.
  • grudzień 1941 – egzekucja na rynku, 3 ofiary.
  • luty 1942 – liczba żydowskich mieszkańców getta wynosi 12000 osób.
  • 30 września 1942 – likwidacja getta.
  • 30 września 1942 – transport około 7000 osób do obozu zagłady w Treblince.
  • 30 września 1942 – egzekucja, 70 ofiar.
  • wrzesień-początek października 1942 – egzekucja, ponad 700 ofiar.
  • październik 1942 – transport około 50 osób do Wilgi, następnie w okolice Sobolewa.
  • 28 lutego 1943 – egzekucja, około 25 ofiar.
  • wiosna 1943 – egzekucja na cmentarzu żydowskim, około 20 ofiar.

Społeczność żydowska w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie getta: październik 1940 (getto otwarte); czerwiec 1941 (getto zamknięte).

Liczba żydowskich mieszkańców: 12000 (luty 1942).

Przesiedlenia do Żelechowa: Garwolin (kilkaset osób, 8-9 września 1939); okoliczne miejscowości, w tym Uchacze, Sobolew, Dęblin-Irena, a także Kalisz (jesień 1939); Warszawa, Maciejowice (1200 osób, lipiec-sierpień 1940); Górzno, Huta, Maciejowice (listopad 1940); Ryki, Kock, gminy Gułów, Kłoczew, Jarczew, Stoczek Łukowski (600 osób, 9 lutego 1941); Garwolin, Huta Dąbrowa, inne wsie (20 listopada 1941).

Likwidacja getta: 30 września 1942.

Kierunek deportacji: Jarczew (150 osób, grudzień 1939); Wilga (kilkaset osób, 1941); Wilga (400 osób, czerwiec 1941); Mińsk Mazowiecki (300 osób, czerwiec 1941); Treblinka (ok. 7000 osób, 30 września 1942); Wilga, stąd w okolice Sobolewa (ok. 50 osób, październik 1942).

Masowe egzekucje: czerwiec 1941 (4 osoby); grudzień 1941 (3 osoby, publiczna egzekucja na rynku); wrzesień-początek października 1942 (ponad 700 osób); 30 września 1942 (70 osób); 28 lutego 1943 (ok. 25 osób); wiosna 1943 (ok. 20 osób, cmentarz żydowski).

Przebieg akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żelechów w czasie okupacji niemieckiej był miejscem gromadzenia Żydów tak z okolicznych miejscowości (w tym z Garwolina, z którego wysiedlono prawie wszystkich Żydów), tak i z bardziej odległych. Jednocześnie getto żelechowskie pełniło funkcję rezerwuaru siły roboczej dla różnych obozów pracy.

W mieście istniał żydowski ruch oporu; przywódcą grupy był Izaak Weislander. Został wydany Niemcom i zamordowany.

Latem 1942 roku Niemcy przeprowadzili w mieście szereg egzekucji, ofiarami których padali nie tylko Żydzi (jak np. prezes Judenratu Szulim Finkelsztajn), ale również sympatyzujący im Polacy (przedwojenny burmistrz Ludwik Pudło i policjant Władysław Rybak). Terror wobec Żydów w Żelechowie nasilał się aż do momentu likwidacji getta.

Niemcy jednak nie informowali Żydów o zbliżającej się deportacji. Przeciwnie, 18 września administracja cywilna pozwoliła otworzyć nowy warsztat stolarski do produkcji okien i drzwi do baraków. 29 września, dzień przed początkiem akcji, szewcy dostali zamówienie na kolejną partię butów. Takie działania były skierowane na to, żeby uśpić czujność mieszkańców getta i przekonać ich w tym, że nic im nie grozi.

Nocą z 29 na 30 września getto zostało otoczone. Żydów zebrano na placu obok spalonej synagogi i zmuszono do oddania pieniędzy i kosztowności. Po tym przepędzono ich do stacji kolejowej w Sobolewie (dla tych, kto nie mógł iść, podstawiono ok. 400 furmanek), a stąd ok. 7000 ludzi wysłano pociągiem do obozu zagłady w Treblince. Ok. 70 osób zamordowano w trakcie akcji. Deportację przeprowadzili niemieccy żandarmi przy pomocy policjantów granatowych, żydowskich i własowców. Na różnych etapach akcji wielu Żydom udało się uciec: ok. 1000 z nich zbiegło przez nieszczelny kordon otaczających getto policjantów, nieliczni ukryli się podczas marszu w wąskiej ulicy Nowej, którą organizatorzy akcji zapomnieli obstawić, uciekali Żydzi również podczas transportu do Sobolewa i z pociągu do Treblinki. Większość uciekinierów po pewnym czasie została jednak schwytana i zamordowana. Tak, na początku października w Okrzei (ok. 15 km od Żelechowa) żandarmi ujęli i rozstrzelali 105 żelechowskich Żydów.

Niemcy zostawili w mieście niedużą grupę Żydów: 50 strażaków, 25 rzemieślników i funkcjonariuszy policji żydowskiej. Strażacy musieli pogrzebać ciała pomordowanych i sortować mienie pożydowskie. Po ukończeniu pracy wysłano ich do obozu w Wildze, a stąd do obozu w pobliżu Sobolewa. Rzemieślnicy pracowali do 28 lutego 1943 roku, kiedy zostali zamordowani. Policjanci żydowscy, którzy dobrze znali teren getta, szukali ukrytych Żydów. Niemcy obiecali im za tę „pracę” ocalenie. Mimo tych zapewnień wiosną tegoż roku ich również zamordowano na cmentarzu żydowskim.

Od końca 1942 roku w okolicznych lasach działały grupy partyzanckie, w tym oddział pod dowództwem Szmuela Olszaka. Do tego oddziału dołączyła część Żydów żelechowskich, którym udało się uciec podczas likwidacji getta lub z transportu do Treblinki.

Miasto zostało zwolnione pod koniec lipca 1944 roku. W grudniu w Komitecie Żydowskim w Żelechowie było zarejestrowano 135 osób.

PamięćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nowy cmentarz żydowski przy rogu ul. Chłopickiego i Reymonta został częściowo zniszczony przez Niemców w czasie wojny. Do dziś zachowało się ponad 100 nagrobków, z których tylko część znajduje się w swoich miejscach. Widoczne są także pozostałości ogrodzenia. Miejsca egzekucji dokonywanych podczas II wojny światowej są nieoznakowane.

Stary cmentarz żydowski usytuowany w pobliżu synagogi został zniszczony po wojnie, a na jego terenie urządzono park miejski z placem zabaw.

Nowa Synagoga w Żelechowie na rogu ul. Staszica i Piłsudskiego została podpalona przez Niemców we wrześniu 1939 r., a następnie rozebrana w 1944 r.

Znajdująca się obok stara, drewniana synagoga pełniła funkcję szpitala żydowskiego i także została zniszczona przez Niemców. W 1954 r. na terenie po synagogach został założony Park Dziesięciolecia.

Mykwa przy ul. Pudły przed wojną znajdowała się w budynku siedziby gminy żydowskiej. Budynek został zburzony podczas II wojny światowej, pozostałości basenu mykwy zostały wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego w 2016 r.

Budynek należącej przed wojną do Żydów elektrowni miejskiej po wojnie został przebudowany przez gminną spółdzielnię Samopomoc Chłopska. Do lat. 90 XX w. mieściła się w nim wytwórnia wód gazowanych i rozlewnia piwa. Zachował się również dawny, drewniany dom rabina Abrahama Szaloma Goldbera przy ul. Lipowej 3 i dom ze śladem po mezuzie przy Rynku 9.

W Izbie Pamięci Ziemi Żelechowskiej częścią wystawy stałej jest ekspozycja Żydzi żyli wśród nas. Eugeniusz Majek w prywatnej kolekcji posiada archiwalne fotografie związane z lokalną społecznością żydowską.

DziałaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • 2010.10 – spotkanie młodzieży z Izraela z uczniami Zespołu Szkół nr 1, zorganizowane w ramach projektu „Haverim – Przyjaciele”.
  • 2011.09 – wizyta przedstawicieli Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, a następnie rabina Davida Singera z Nowego Jorku, związana z pracami ziemnymi prowadzonymi na terenie starego cmentarza żydowskiego; próba poszukiwania grobu cadyka Ariela Koznicera.
  • 2012.12.10 – porządkowanie nowego cmentarza żydowskiego dzięki wsparciu potomków Żydów żelechowskich z Izraela i FODŻ.
    2013.11 – akcja porządkowania nowego cmentarza żydowskiego zrealizowana przez FODŻ dzięki wsparciu finansowemu udzielonemu przez r. Mosesa Hirschlera.
  • 2014.04.17– ogrodzenie nowego cmentarza żydowskiego zrealizowane z inicjatywy Mosesa Hirschlera, Chaima Hopsteina i FODŻ.
  • 2014.07.23 – ustalenie przybliżonej lokalizacji grobu Ariele Koznicera oraz grobów osób rozstrzelanych w latach Zagłady zrealizowane przez przedstawicieli Komisji Rabinicznej ds Cmentarzy we współpracy z Mosesem Hirschlerem z Wielkiej Brytanii.
  • 2015.11.13 – spacer śladami żelechowskich Żydów zorganizowany przez młodzież z Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego.
  • 2015.11.23 – ceremonia odsłonięcia macew na grobach cadyka Ariele Kuznicera i rabina Arona ha-Kohena, odtworzonych przez FODŻ. Uroczystości z udziałem grupy chasydów z Londynu.
  • 2015.12.09 – udział uczniów Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego w programie „Szkoła Dialogu”, w którym opracowano trasę spaceru „Śladami ludności żydowskiej w Żelechowie”.
  • 2016.02.22 – spotkanie w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury z Anna Pamułą poświęcone żelechowskim Żydom, którzy w 1930 r. wyemigrowali do Kostaryki.

Cmentarz żydowski, źródło zdjęcia, licencja Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Kraemer J., Żelechów, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, Megargee G.P., Dean M. [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
  • Młynarczyk J. A., „Akcja Reinhard” w gettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego 1942–1943, [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, Engelking B., Leociak J., Libionka D. [red.], Warszawa 2007.
  • Skibińska A., Powroty ocalałych, [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka [red.], Warszawa 2007.
  • Szymczak G., Historia ludności żydowskiej w Żelechowie, „Zeszyty wiejskie”, zesz. XIV (2009).

*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]