Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Tarnopol – akcja „Reinhardt”

Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Galicja, powiat Tarnopol, gmina Tarnopol.

Tarnopol – akcja „Reinhardt”
Tarnopol. Mapa wykonana na podkładzie: Mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego w skali 1:100 000. Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919–1939 (http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Społeczność żydowska w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie getta: 25 września 1941 (getto otwarte); 1 grudnia 1941 (getto zamknięte)

Liczba żydowskich mieszkańców: ok. 12 000 (koniec września 1941); 11 350 (20 kwietnia 1942); 5246 (oficjalnie w getcie i obozie pracy 13 stycznia 1943; na terenie miasta przebywały też osoby nieposiadające wymaganego zezwolenia); ok. 2000 (połowa lipca 1943)

Przesiedlenia do Tarnopola: Bajkowce, Smykowce, Gaje Wielkie (lipiec–sierpień 1942); Kozłów, Mikulińce (październik 1942)

Likwidacja getta: 18–20 czerwca 1943

Kierunek deportacji: Borki Wielkie, Kamionki, Hłuboczek Wielki, Zagrobela (na przełomie 1941 i 1942, do obozów pracy); Jagielnica (kilkaset kobiet, maj 1942); Bełżec (2600 osób, 31 sierpnia 1942); Bełżec (ok. 750 osób, 30 września 1942); Bełżec (październik 1942); Bełżec (10 listopada 1942); obóz janowski (ok. 100 osób, 23 lipca 1943)

Masowe egzekucje: 4–11 lipca 1941, zwłaszcza 4–6 lipca (2000–4700 osób; pogrom); koniec grudnia 1941 (5 osób); 23 marca 1942 (630–700 osób); 15 lipca 1942 (50 osób); 29–31 sierpnia 1942 (ok. 100 osób); 28 marca 1943 (150 osób); 8–9 kwietnia 1943 (1000–1500 osób, obok wsi Petryków); 26 kwietnia 1943 (700 osób); 4 maja 1943 (kilkaset osób); 18–20 czerwca 1943 (ok. 500 osób); 22 lub 23 lipca 1943 (1500 osób, obok wsi Petryków); 1 sierpnia 1943 (kilkaset osób).

Przebieg akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tarnopol był jednym z pierwszych miast Galicji, w którym powstało getto (getto otwarte od 25 września, zamknięte od 1 grudnia 1941). Po pogromie, który odbył się tuż po wejściu Niemców do miasta, aż do marca 1942 r. nie przeprowadzano egzekucji na większą skalę.

W marcu 1942 r. Judenrat otrzymał od Gestapo rozkaz sporządzenia listy niepracujących – oficjalnie: wyznaczonych do deportacji. Z pomocą policji żydowskiej zaaresztowano około 500 osób znajdujących się na sporządzonej liście i dołączono do nich dzieci z sierocińca; łącznie 630–700 osób. 23 marca 1942 r. oddziały Gestapo i policji ukraińskiej rozstrzelały wszystkich w lesie janowskim pod miastem. Egzekucji dowodził Lex, oficer Sipo. Po tym wydarzeniu wielu Żydów w Tarnopolu zaczęło starać się o pracę, co miało zwiększać szansę na przeżycie; zamożniejsi wręczali łapówki. Aby zwiększyć liczbę miejsc pracy, Judenrat zorganizował kilka warsztatów.

W maju kilkaset kobiet wysłano do Jagielnicy na plantacje koksagizu. W lipcu i sierpniu tegoż roku do Tarnopola sprowadzono Żydów ze wsi położonych na wschód od miasta (Bajkowce, Smykowce, Gaje Wielkie).

Pierwsza akcja deportacyjna do obozu zagłady w Bełżcu odbyła się 29–31 sierpnia i miała objąć osoby niepracujące. Schwytano 2600–2800 Żydów; zwolniono tylko nielicznych policjantów i pracujących dla Wehrmachtu. Co najmniej 100 osób zamordowano na miejscu. Akcję przeprowadzili niemieccy i ukraińscy policjanci przy asyście policji żydowskiej. Do transportu dołączono wagony z Żydami z Mikulińców, Zbaraża, Skałata i Strusowa. Załadowane ludźmi wagony przez dwa dni stały na stacji. Nikt nie mógł do nich podejść. Ostatecznie pociąg przewożący 4940 osób wyruszył do obozu zagłady w Bełżcu 31 sierpnia. Po akcji teren getta został zmniejszony.

We wrześniu Gestapo przekazało członkom Judenratu informację o wstrzymaniu deportacji w zamian za złoto (2 gramy od każdego mieszkańca). Mimo zebranych 30 kg złota kolejna deportacja została przeprowadzona już 30 września. Do obozu zagłady w Bełżcu wysłano ok. 750 osób (przeważnie w wieku ponad 60 lat). Kolejna deportacja odbyła się w październiku. Tego samego miesiąca do miasta sprowadzano Żydów, m.in. z Kozłowa i Mikulińców (w wyniku likwidacji tamtejszych gett). 10 listopada do obozu zagłady w Bełżcu wysłano kolejną grupę tarnopolskich Żydów.

W akcjach przeprowadzonych w drugiej połowie 1942 r. wysłano z Tarnopola do obozu zagłady w Bełżcu łącznie ponad 6000 Żydów.

Od listopada 1942 r. w mieście działał obóz pracy – filia obozu janowskiego we Lwowie. Od getta oddzielało go ogrodzenie z drutu kolczastego. Obozem dowodził delegowany ze Lwowa esesman Wilhelm Rokita.

Wiosną 1943 r. w Tarnopolu przeprowadzano kolejne akcje. 28 marca schwytano i rozstrzelano 150 osób (członków Judenratu i policji żydowskiej). W dniach 8 i 9 kwietnia Żydów przeprowadzono do obozu, gdzie odbyła się selekcja. Do pracy w obozie wyselekcjonowano osoby młode i silne. Innym udało się pozostać, gdyż wykupili się za łapówki. 1000–1500 osób rozstrzelano obok wsi Petryków. Kolejnych 700 osób rozstrzelano 26 kwietnia 1943 r. Również 4 maja zamordowano kilkaset osób. Getto zostało zlikwidowane w dniach 18–20 czerwca, kiedy to rozstrzelano ok. 500 osób. 23 czerwca Tarnopol oficjalnie ogłoszono Judenrein – miastem „wolnym od Żydów”.

W połowie lipca 1943 r. ok. 2000 Żydów pozostawało w Tarnopolu na terenie obozu pracy. 22 lub 23 lipca gestapowcy i policjanci ukraińscy zamordowali ok. 1500 więźniów nieopodal wsi Petryków. Ok. 100 rzemieślników wysłano do obozu janowskiego we Lwowie.

Ponieważ w tarnopolskim obozie spodziewano się likwidacji, kilkuset więźniów zdecydowało się na ucieczkę na stronę aryjską i poza miasto. Chcąc zachęcić ukrywających się do powrotu, ogłoszono, iż każdy, kto dobrowolnie wyjdzie z kryjówki, zostanie wysłany do Lwowa. Kilkaset osób, które wyszły z ukrycia 31 lipca zamknięto w wagonach na stacji kolejowej, a dzień później rozstrzelano.

W marcu 1944 r., tuż przed wejściem Armii Czerwonej do Tarnopola, spora liczba Żydów wyszła z kryjówek. Większość została rozstrzelana przez niemieckich żołnierzy, którzy jeszcze przebywali w mieście.

RelacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Stowarzyszenie „Mieszczańskie bractwo” (Tarnopol)

Maria Wójtowicz opowiada o upokarzaniu Żydów przez Niemców w okresie poprzedzającym powstanie tarnopolskiego getta. Wspomina Żydów, którym pomagała jej rodzina i gestapowców śpiewających w drodze na akcje. Przypomina sylwetki dwóch braci Zelingerów oraz Żydów, którzy przetrwali wojnę w miejskich podziemiach.

  • https://www.youtube.com/watch?v=0Te2RFEEtsc, [dostęp: 3.10.2018].
  • https://www.youtube.com/watch?v=3lcV5TMb_QU, [dostęp: 3.10.2018].
  • https://www.youtube.com/watch?v=hq8nMnYK3FM, [dostęp: 3.10.2018].

Żydowski Instytut Historyczny

  • Pesach Herzog (301/20)

Autor opisuje sytuację ludności żydowskiej w Tarnopolu i pogrom po wkroczeniu wojsk niemieckich. W relacji znajdziemy informacje o utworzeniu Judenratu i getta. Autor opisuje akcje likwidacyjne w getcie, wspomina o stosunku miejscowej ludności do Żydów. Ostatnia część relacji jest opisem likwidacji tarnopolskiego getta w czerwcu 1943 r.

  • Anna Terkel, ur. 1918 (301/367)

W relacji Anny Terkel znajdziemy informacje o pogromach w Tarnopolu po wkroczeniu Niemców. Autorka opisuje utworzenie i warunki życia w getcie, łapanki do obozów pracy przymusowej w Jagielnicy i Tarnopolu. Ostatnia część relacji jest opisem akcji likwidacyjnych i dalszych losów autorki, która uciekła z Tarnopola do Warszawy.

  • Baruch Spieler, ur. 1905 (301/797)

Baruch Spieler opisuje sytuację ludności żydowskiej w Tarnopolu po wkroczeniu wojsk niemieckich. W relacji znajdziemy informacje o masowych egzekucjach Żydów oraz akcjach likwidacyjnych. Ważną częścią relacji są też informacje dotyczące życia w getcie i działalności Judenratu.

  • Zwi Basar, ur. 1899 (301/1038)

Autor opisuje sytuację ludności żydowskiej w Tarnopolu w okresie okupacji niemieckiej i pogrom, który odbył się w lipcu 1941 r., wymienia imiona i nazwiska niektórych ofiar. Opisuje też utworzenie i warunki życia w getcie, represje, jakim poddawano ludność żydowską oraz akcje likwidacyjne.

  • Mieczysław Korngold (301/1621)

Jest to list, który Mieczysław Korngold wysłał z obozu w Tarnopolu do swojej matki; opisuje w nim przebieg jednej z akcji likwidacyjnych. Autor listu został zamordowany 7 kwietnia 1943 r.

  • Klara Katz, ur. 1914 (301/2165)

Autorka podczas okupacji niemieckiej przebywała w Tarnopolu. Opisuje pogrom, jaki odbył się w lipcu 1941 r. oraz sytuację ludności żydowskiej w tarnopolskim getcie. W relacji znajdziemy szczegółowe informacje na temat represji stosowanych przez Niemców wobec Żydów oraz opis kolejnych akcji likwidacyjnych i wywózek do obozu zagłady w Bełżcu.

  • Rozalia Spiss, ur. 1910 (301/3176)

Podczas okupacji niemieckiej autorka wraz z mężem przebywała w Tarnopolu i okolicach. W relacji znajdziemy informacje o sytuacji ludności żydowskiej w getcie w Tarnopolu, Judenracie i jego członkach, masowych egzekucjach, akcjach likwidacyjnych oraz o stosunku miejscowej ludności do społeczności żydowskiej.

  • Sara Frydman, ur. 1910 (301/3551)

Autorka opisuje początek okupacji niemieckiej w Tarnopolu. W relacji znajdziemy informacje na temat pogromu, który rozpoczął się na początku lipca 1941 r. i trwał dziesięć dni. Sara Frydman w szczegółowy sposób opisuje zachowania niemieckich funkcjonariuszy i represje, jakie stosowali wobec ludności żydowskiej. 

  • Juliusz Gawler, ur. 1912 (301/4187)

Autor opisuje losy Żydów z Tarnopola podczas okupacji niemieckiej. W jego relacji znajdziemy informacje o represjach stosowanych wobec Żydów, morderstwach pojedynczych osób oraz masowych egzekucjach.

  • Otto Schorrman oraz Rosa Schorman (301/4837)

Autorzy świadectw opisują sytuację ludności żydowskiej w Tarnopolu podczas okupacji niemieckiej. W relacji znajdziemy informacje na temat zbrodni dokonywanych na Żydach oraz nazwiska i sylwetki niemieckich funkcjonariuszy.

Informacje na temat sytuacji ludności żydowskiej w Tarnopolu podczas okupacji niemieckiej, funkcjonowania i likwidacji getta, akcji likwidacyjnych oraz tarnopolskich Żydów, którzy pozostali w ukryciu do końca okupacji znajdziemy także w następujących relacjach:

Bernard Rajchenbach sygn. 301/463, Franka Willner sygn. 301/1708, Abram Ochs sygn. 301/2049 oraz 301/3728, Salomon Katz sygn. 301/2155, Jakub Zajd sygn. 301/2166, Henryk Sperber sygn. 301/2727 oraz 301/4101, Michał Silberg sygn. 301/4186, 301/4843 oraz 301/4854, Karol Buczyński (Pohoriles) sygn. 301/4190 oraz 301/4840, Romuald Poporisz sygn. 301/4191, Dawid Friedman sygn. 301/4192, Żaneta Sas sygn. 301/4196 oraz 301/6203, Anita Goldhirsch  sygn. 301/4232, Salomon Hirschberg sygn. 301/3774 oraz 301/4832, Majer Nadler sygn. 301/4835, Zbigniew Nadler sygn. 301/4836, Relacja kilku osób: Józef Studzieniecki, Stefan Studzieniecki, Klara Misiewicz oraz Michał Mondschein sygn. 301/4841, Michał Teichmann sygn. 301/4842, Olga Mittelman sygn. 301/4844, Karol Sass sygn. 301/4845, Ozjasz Sigal oraz Łucja Silberg sygn. 301/4846, Jakow Lechman sygn. 301/4849, Izrael Marasz sygn. 301/4850, Żaneta Margulies sygn. 301/4862, Władysław Garbaszewski sygn. 301/6554, Józef Paliwoda sygn. 301/7053

PamięćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Tarnopolu zachował się dawny szpital żydowski (ul. Ostrogskiego 9). Tarnopolska gmina żydowska od dłuższego czasu stara się o zwrot pomieszczenia domu modlitwy, będącego częścią owego szpitala lub przynajmniej kilku sal. 

Budynek dawnego szpitala żydowskiego (źródło zdjęcia)

Stary cmentarz żydowski, zniszczony częściowo przez Niemców w czasie II wojny światowej, został całkowicie zlikwidowany w połowie lat 50. W jego miejscu powstała zabudowa mieszkalna (długi budynek przy ul. Ostrogskiego 45). Na otwartym w 1840 r. nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Mikulinieckiej zachowało się ok. 400 macew.

Na północnej elewacji wschodniego skrzydła gmachu Tarnopolskiego Uniwersytetu Medycznego przy ul. Ruskiej 12 znajduje się tablica informująca, że w tym miejscu w 1941 r. odbyła się egzekucja żydowskich mieszkańców Tarnopola.

Przy wjeździe do wsi Petryków (na południowy zachód od Tarnopola) w pierwszej dekadzie XXI wieku przy grobie zbiorowym, gdzie pochowano kilkanaście tysięcy Żydów z Tarnopola i okolic, odsłonięto pomnik z napisami w językach hebrajskim, ukraińskim i angielskim. Pomnik ten niejednokrotnie był celem ataków wandali.

Pomnik przy wjeździe do Petrykowa (źródło zdjęcia)

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Kruglov A., Dean M., Tarnopol, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
  • Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
  • Kuwałek R., Tarnopol, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/t/912-tarnopol, [dostęp: 18.10.2017].
  • Tarnopol, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom II, N–Z, Jerusalem 2009.
  • Relacje z czasów Zagłady. Inwentarz, t. I–VII, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1998–2011. 
  • Безпалов В., Містична прогулянка по закинутому єврейському цвинтарю, 17 marca 2015, https://vladbespalov.livejournal.com/98699.html, [dostęp:20.04.2018].
  • Круглов А., Хроника Холокоста в Украине, Запорожье 2004.
  • Місця нацистського терору на території Тернопільщини, 1941–1944 рр., Музей “Територія Терору”, http://territoryterror.org.ua/uk/publications/details/?newsid=363, [dostęp: 15.10.2017].
  • Мороз В., У Тернополі на знищеному юдейському кладовищі висадять Адамові дерева, Релігійно-інформаційна служба України, 17 marca 2015, https://risu.org.ua/ua/index/all_news/culture/history/59449/, [dostęp: 20.04.2018].
  • Мы боремся за молитвенный дом, Jewish News, 18 grudnia 2017, http://jewishnews.com.ua/society/myi-boremsya-za-molitvennyij-dom, [dostęp: 20.04.2018].
  • Пам'ятний знак на місці масового знищення євреїв облили червоною фарбою, "ДОБА", 3 lutego 2018, https://doba.te.ua/post/40161, [dostęp 19.04.2018].
  • Під час війни євреї ховалися у тернопільських підземеллях, "Терноград", sierpień 2018, https://ternograd.te.ua/2015/08/під-час-війни-євреї-ховалися-у-тернопі/, [dostęp: 19.04.2018].

*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]