Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Tarnogród – akcja „Reinhardt”

Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Lublin, powiat Biłgoraj, gmina Tarnogród.

Tarnogród – akcja „Reinhardt”
Tarnogród. Mapa wykonana na podkładzie: Mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego w skali 1:100 000. Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919–1939 (http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Tarnogród – kalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • 15 września 1939 – egzekucja, 16 ofiar.
  • grudzień 1939 – transport 371 osób z miejscowości: Łódź, Kalisz, Włocławek.
  • lato-zima 1939 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi od 2200 do 2500 osób.
  • początek 1940 – transport osób do obozu pracy w Bełżcu.
  • marzec 1940 – transport od 200 do 330 osób z miejscowości: Biłgoraj.
  • wiosna 1940 – transport 99 osób z miejscowości: Frampol.
  • wiosna 1940 – transport 61 osób z miejscowości: Janów Lubelski.
  • przed końcem lipca 1941 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi od 2500 do 2700 osób.
  • połowa października 1941 – egzekucja, 15 ofiar.
  • luty 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi ok. 2000 osób.
  • 22 marca 1942 – transport 221 osób z miejscowości: Biłgoraj.
  • maj lub czerwiec 1942 – egzekucja na cmentarzu katolickim, 40–49 osób.
  • 9 sierpnia 1942 – transport od 800 do 1400 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
  • wrzesień 1942 – transport od 500 do 800 osób z miejscowości Potok i Biszcza oraz z gmin: Wola Różaniecka, Księżpol, Łukowa, Babice (w tym wsie Obsza, Olchowiec i Zamch), Kuryłów, Dzików Stary.
  • 2 listopada 1942 – egzekucja, od 500 do 1000 ofiar.
  • 2–3 listopada 1942 – transport od 500 do 1000 osób do obozu zagłady w Bełżcu, ostateczna likwidacja getta.

Społeczność żydowska w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie getta: początek 1942 lub maj 1942

Liczba żydowskich mieszkańców: 2515 (lato 1939); 2238 (koniec 1939); 2515–2723 (przed końcem lipca 1941); ok. 2000 (luty 1942)

Przesiedlenia do Tarnogrodu: Łódź, Kalisz, Włocławek (371 osób, grudzień 1939)1; Biłgoraj (ok. 200–327 osób, marzec 1940); Frampol (99 osób, wiosna 1940); Janów Lubelski (61 osób, wiosna 1940); Biłgoraj (221 osób, 22 marca 1942); gminy Wola Różaniecka, Księżpol, Łukowa, Babice (w tym wsie Obsza, Olchowiec i Zamch), Potok i Biszcza, prawdopodobnie gmina Kuryłówka i być może gmina Dzików Stary (ok. 500–800 osób, wrzesień 1942)

Likwidacja getta: 2–3 listopada 1942

Kierunek deportacji: Bełżec (obóz pracy, początek 1940); Bełżec (800–1400 osób, 9 sierpnia 1942); Bełżec (500–1000 osób, 2–3 listopada 1942)

Masowe egzekucje: 15 września 1939 (16 osób); połowa października 1941 (15 osób)2; maj lub czerwiec 1942 (40–49 osób, cmentarz katolicki); 2 listopada 1942 (500–1000 osób)

Przebieg akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Getto otwarte w Tarnogrodzie powstało prawdopodobnie w maju 1942 r. Oprócz miejscowych Żydów znaleźli się w nim również przesiedleńcy z okolicznych miejscowości, a także z Kraju Warty. Jeszcze przed utworzeniem getta wskutek licznych restrykcji, kontrybucji, napływu przesiedleńców i braku pracy w okresie zimowym tarnogrodzka wspólnota żydowska była najbiedniejsza w całym powiecie. Złe warunki w getcie spowodowały dużą śmiertelność mieszkańców.

W maju lub czerwcu, o godz. 1. po północy, przybyła do Tarnogrodu grupa esesmanów z Biłgoraja. Z pomocą miejscowych żandarmów schwytali 40–49 Żydów (mężczyzn, przedstawicieli elity społeczności), których rozstrzelali przy rowach egzekucyjnych na cmentarzu katolickim. To wydarzenie zapoczątkowało serię aresztowań i egzekucji w powiecie biłgorajskim w celu pozbycia się potencjalnych przywódców ruchu oporu podczas planowanych deportacji. Podobną taktykę stosowano w sąsiednim powiecie zamojskim.

Na początku sierpnia członkom Judenratu nakazano sporządzić listę 1500 Żydów, którzy oficjalnie mieli trafić do obozów pracy na terenie Komisariatu Rzeszy Ukraina, oraz drugą z nazwiskami Żydów zwolnionych z obowiązku deportacji: rzemieślników, członków Judenratu, posiadaczy pozwoleń na pracę. 9 sierpnia do Tarnogrodu przybyli funkcjonariusze 3. kompanii 67. Policyjnego Batalionu Rezerwy i zebrali osoby z pierwszej listy. Grupę tę przeprowadzono do Biłgoraja (część jechała na chłopskich furmankach), gdzie połączono ją z dużą grupą tamtejszych Żydów i skierowano na stację kolejową w Zwierzyńcu. Marsz konwojowali policjanci na rowerach. Ze Zwierzyńca deportowano wszystkich do obozu zagłady w Bełżcu. Liczbę Żydów z tarnogrodzkiego getta zabranych podczas tej akcji szacuje się na 800–1400.

We wrześniu 1942 r. Żydzi ze wszystkich wsi podporządkowanych posterunkowi żandarmerii w Tarnogrodzie (ok. 50 miejscowości) musieli przenieść się do getta. 50 rodzin żydowskich z siedmiu wsi na terenie przedwojennej gminy Kuryłówka prawdopodobnie również otrzymało rozkaz przeniesienia się do Tarnogrodu. Być może konieczność przesiedlenia dotyczyła także Żydów z gminy Dzików Stary. Łącznie rozkaz o przesiedleniu objął 500–800 osób. Liczba mieszkańców tarnogrodzkiego getta wyniosła ok. 1800.

2 listopada do Tarnogrodu przybyli esesmani z Biłgoraja i funkcjonariusze 3. kompanii 67. Batalionu Policji Rezerwy. Z pomocą miejscowych żandarmów rozpoczęli likwidację getta. Akcja przybrała bardzo brutalny przebieg po tym, jak znaleziony w kryjówce policjant żydowski o nazwisku Wajman zaatakował siekierą Niemca (prawdopodobnie Ryszarda Bardę, gestapowca z Biłgoraja). Na terenie miasteczka (w tym na cmentarzu żydowskim) zamordowano kilkaset osób; ok. 300 kolejnych straciło życie podczas marszu do Biłgoraja (tę grupę konwojowali żandarmi i policjanci, być może już bez udziału SS). Szacuje się, że tego dnia zamordowano 500–1000 Żydów. Tych, którzy przeżyli marsz 3 listopada przepędzono do stacji kolejowej w Zwierzyńcu i deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. W następnych dniach odbywały się egzekucje Żydów odnalezionych w kryjówkach. Skazańców zamykano przed śmiercią w składzie skór Chaima Goldmana i rozstrzeliwano w grupach. Egzekucje przeprowadzano też na cmentarzu katolickim, gdzie Niemcy kazali chłopom wykopać siedem wielkich dołów, a po rozstrzelaniu zasypać ciała.

Niektórzy Żydzi przeżyli wojnę, ukrywając się u miejscowych chrześcijan, część zdobyła fałszywe aryjskie papiery i wyjechała na roboty do Niemiec. Nieliczni uciekinierzy dołączyli do partyzantki. 

RelacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski Instytut Historyczny

  • Mojżesz Fridlein (301/5442)

Relacja spisana w języku jidysz. Autor opisuje sytuację Żydów w Tarnogrodzie po wkroczeniu wojsk niemieckich oraz represje wobec żydowskiej społeczności.

  • Relacja Franciszka Hułasia i Leona Raka

Autorzy opisują sytuację ludności żydowskiej w Tarnogrodzie podczas okupacji. W relacji znajdziemy informacje na temat działalności Judenratu i utworzenia getta w 1941 r. Autorzy byli świadkami przesiedleń Żydów z terenów zachodniej Polski i Austrii. W swoim świadectwie opisują też akcje likwidacyjne, egzekucje i wywózki do obozu zagłady. Ostatnia część relacji dotyczy przemarszu Żydów z Tarnopola do Biłgoraja oraz obław na ukrywających się Żydów. Autorzy wymieniają także nazwiska Polaków, którzy pomagali Żydom.

PamięćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Synagoga przy ul. Kościuszki 3 przetrwała II wojnę światową. W zdewastowanym budynku Niemcy urządzili stajnię. Rozebrali także północną przybudówkę, w której znajdował się babiniec. Po wojnie synagoga ulegała dalszej dewastacji, służąc jako magazyn GS-u. Po renowacji konserwatorskiej w latach 80. XX w. urządzono w niej bibliotekę.

Cmentarz żydowski przy ul. Stromej został niemal całkowicie zdewastowany przez Niemców w czasie II wojny światowej. W 1985 r. został uporządkowany i ogrodzony. Miejsce masowej egzekucji, dokonanej przez Niemców w listopadzie 1942 r., zostało upamiętnione pomnikiem ku czci pomordowanych. Na cmentarzu zachowało się ok. 100 macew i ich fragmentów. Wiele z nich, wmontowanych w mur cmentarny, tworzy dzisiaj rodzaj lapidarium.

W miejscu rozstrzelania przez Niemców przy drodze z Tarnogrodu do Biszczy ustawiono pomnik.

DziałaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • 1985 – uporządkowanie i ogrodzenie cmentarza żydowskiego w Tarnogrodzie. Odsłonięcie pomnika upamiętniającego ofiary egzekucji, dokonanej przez Niemców w listopadzie 1942 r.

Cmentarz żydowski, źródło zdjęcia (licencja Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Crago L., Tarnogród, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
  • Kubiszyn M., Tarnogród, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2012.
  • Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
  • Kuwałek R., Webb Ch., Jozefow Ghetto, The H.E.A.R.T Holocaust Research Project, www.HolocaustResearchProject.org, http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/jozefow.html, [dostęp 7.12.2017].
  • Relacje z czasów Zagłady. Inwentarz, t. I–VII, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1998–2011.
  • Silberklang D., Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem 2013.
  • Skibińska A., Powiat biłgorajski, [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, B. Engelking, J. Grabowski [red.], tom I, Warszawa 2018.
  • Tarnogród, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, Miron G., Shulhani S. [red.], tom II, N–Z, Jerusalem 2009.
  • Wrona J., Tarnogród w latach 1939–1944, [w:] Ryszard Szczygieł [red.], Dzieje Tarnogrodu, Tarnogród 2006. 

*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Dane za opracowaniem Davida Silberklanga. Według Laury Crago byli to tylko Żydzi z Łodzi i Kalisza, a grupę z Włocławka razem z pewną liczbą deportowanych z Kalisza przeniesiono do Tarnogrodu w kwietniu 1940 r., przy czym w tej drugiej grupie było ok. 85 osób.
  2. Wróć do odniesienia Chodzi o 15 zakładników zabranych przez Niemców 16 października 1941 r. Nie mamy pewności co do tego, czy zostali zamordowani, ale taki scenariusz wydaje się najbardziej prawdopodobny. Pomimo zapłaconego okupu, ci ludzie już nigdy nie wrócili do swoich domów.