Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Rawa Ruska – akcja „Reinhardt”

Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Galicja, powiat Rawa Ruska, gmina Rawa Ruska.

Rawa Ruska – akcja „Reinhardt”
Rawa Ruska i okolice. Mapa wykonana na podkładzie: Mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego w skali 1:100 000. Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919–1939 (http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Rawa Ruska – kalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Początek lipca 1941 – egzekucja w lesie Wołkowica, ok 100 ofiar.
  • 19 marca 1942 – transport ok. 1000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
  • maj 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi 6700 osób.
  • wiosna 1942 lub sierpień 1942 – utworzenie getta.
  • 27 lipca 1942 – transport od 1200 do 2000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
  • 27 lipca –1 sierpnia 1942 – egzekucja w okolicach miasta, 69 ofiar.
  • 13–19 września 1942 – egzekucja w okolicach miasta, 22 ofiar w tym 21 osób, które uciekły z transportu do obozu zagłady w Bełżcu.
  • wrzesień–październik 1942 – przybywa transport osób z Magierowa, Niemirowa, Uhnowa, Potylicza, Lubyczy Królewskiej.
  • wrzesień–październik 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi od 8000 do 10000 osób.
  • 3 października 1942 – egzekucja w okolicach miasta, 30 ofiar w tym 29 osób, które uciekły z transportu do obozu zagłady w Bełżcu.
  • 15–21 listopada 1942 – egzekucja, 56 ofiar.
  • 29 listopada–5 grudnia 1942 – egzekucja w okolicach miasta, 60 ofiar.
  • 7–11 grudnia 1942 – ostateczna likwidacja getta.
  • 7–11 grudnia 1942 – egzekucja na terenie getta, na nowym cmentarzu żydowskim lub w lesie obok pobliskiej wsi Siedliska, od 3000 do 5000 ofiar, w tym ok. 750 ofiar 9 grudnia.
  • 7–11 grudnia 1942 – transport od 2000 do 5000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
  • 7–11 grudnia 1942 – transport kilkuset osób do obozu pracy.
  • 1 maja 1943 – przybywa transport od 300 do 400 osób z Mostów Wielkich.
  • maj 1943 – egzekucja, ok. 60 ofiar.
  • Marzec 1943 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi ok. 100 osób.
  • 8–10 czerwca 1943 – egzekucja w lesie obok wsi Borowe, ok. 1500 ofiar.

Społeczność żydowska w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie getta: wiosna 1942 lub sierpień 1942

Liczba żydowskich mieszkańców: 6700 (maj 1942); 8000–10 000 (przełom września i października 1942); ok. 100 (marzec 1943)

Przesiedlenia do Rawy Ruskiej: Magierów, Niemirów, Uhnów, Potylicz, Lubycza Królewska (przełom września i października 1942); Mosty Wielkie (1 maja 1943, 300–400 osób)

Likwidacja getta: 7–11 grudnia 1942

Kierunek deportacji: Bełżec (19 marca 1942, ok. 1000 osób); Bełżec (27 lipca 1942, 1200–2000 osób); Bełżec (7–11 grudnia 1942, 2000–5000 osób); obozy pracy (7–11 grudnia 1942, kilkaset osób)

Masowe egzekucje: Początek lipca 1941 (ok. 100 osób, las Wołkowica); 27 lipca – 1 sierpnia 1942 (69 osób w okolicach miasta); 13–19 września 1942 (22 osoby w okolicach miasta, w tym 21 uciekinierów z pociągów do Bełżca); 3 października 1942 (30 osób w okolicach miasta, w tym 29 uciekinierów z pociągów do Bełżca); 1–7 listopada 1942 (116 osób w okolicach miasta, w tym 89 w Kamionce Strumiłowej i 27 uciekinierów z pociągów do Bełżca); 8–14 listopada 1942 (77 osób w okolicach miasta, w tym 76 w Kamionce Strumiłowej); 15–21 listopada 1942 (56 osób); 22–28 listopada 1942 (141 osób w okolicach miasta, prawdopodobnie większość z nich zamordowano w trakcie akcji w Żółkwi); 29 listopada 1942 – 5 grudnia 1942 (60 osób w okolicach miasta); 7–11 grudnia 1942 (3000–5000 osób na terenie getta, na nowym cmentarzu żydowskim lub w lesie obok pobliskiej wsi Siedliska), w tym ok. 750 osób tylko 9 grudnia; maj 1943 (ok. 60 osób); 8–10 czerwca 1943 (ok. 1500 osób w lesie obok wsi Borowe)

Przebieg akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oprócz miejscowego Judenratu w Rawie Ruskiej niemalże od początku okupacji niemieckiej znajdowała się również siedziba Judenratu powiatowego – placówka ta miała zarządzać wszystkimi Judenratami w okolicy.

19 marca 1942 r. ok. 1000 Żydów z Rawy Ruskiej znalazło się w jednej z pierwszych grup wysłanych do obozu zagłady w Bełżcu – po Żydach z Lublina i Lwowa (zgodnie z ustaleniem, iż na prowincji deportacje rozpoczną się od miejscowości położonych na trasie Lwów–Bełżec).

Po akcji żydowskich mieszkańców miejscowości zmuszono do zniszczenia lokalnego starego cmentarza żydowskiego, który znajdował się w centrum miasta. Rozbitych macew używano do brukowania dróg.

Kolejna akcja deportacyjna miała miejsce 27 lipca 1942 r. Oprócz miejscowych żandarmów, policji ukraińskiej i żydowskiej, a także Judenratu do udziału w akcji sprowadzono niemieckie (133 batalion) i ukraińskie jednostki policyjne ze Lwowa. Do obozu zagłady w Bełżcu wywieziono wtedy ok. 3500 tysięcy Żydów; oprócz mieszkańców Rawy (ok. 2000, niektóre źródła podają 1200) w transporcie byli Żydzi z Niemirowa i Magierowa (ok. 1000), a także Uhnowa (ok. 500); miejscowości te należały administracyjnie do powiatu rawskiego.

Syn lwowskiego rabina Kurt Lewin tak opisał lipcową akcję:

Nie było rodziny, której by Niemcy nie rozdarli, która by kogoś nie straciła. Huragan przewalił się przez Rawę, pogrążając Żydów w żałobie. Złamani, rozbici ludzie słaniali się na ulicach. Tu i ówdzie leżały trupy zastrzelonych podczas akcji. Rozbite drzwi mieszkań, wysadzone okna dopełniały obrazu zniszczenia – dzieła niemieckiej kultury.

W sierpniu okupanci wyznaczyli trzy ulice w najbiedniejszej dzielnicy miasta i wydali rozkaz utworzenia tam otwartego getta (wg niektórych źródeł getto istniało już wiosną 1942 r.). Na początku września lub na przełomie września i października przeniesiono tu również Żydów z okolicznych miejscowości (m.in. z Magierowa, Niemirowa, Uhnowa, Potylicza i Lubyczy Królewskiej). Przybywali tu również ci, którym udało się zbiec z transportów do obozu zagłady w Bełżcu. Liczba mieszkańców getta wynosiła 8–10 tysięcy osób. Na terenie getta wodę dostarczały tylko dwie studnie, nie było natomiast elektryczności.

Z powodu ogromnej ciasnoty, zimna, braku wyżywienia i fatalnych warunków sanitarnych w getcie wybuchła epidemia tyfusu. Dziennie umierało 10–20 osób. Prawdopodobnie na początku grudnia getto ogłoszono zamkniętym: nikt już nie miał prawa go opuszczać, nawet w celu wykonania pracy. Epidemię wykorzystano jako pretekst do likwidacji getta, którą przeprowadzono w dniach 7–11 grudnia. Bezpośrednimi wykonawcami akcji byli niemieccy żandarmi i policjanci, a także policjanci ukraińscy. Wszyscy oni przed rozpoczęciem akcji wysiedleńczej otrzymali szczepionki przeciw tyfusowi. W trakcie akcji 3000–5000 osób zamordowano na miejscu – na terenie getta, na nowym cmentarzu żydowskim i w lesie obok pobliskiej wsi Siedliska. 2000–5000 osób wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. To był ostatni transport. Przez kolejne miesiące w obozie zagłady wyłącznie palono ciała ofiar w celu zatarcia śladów zbrodni. Z ostatniej grupy Żydów z Rawy Ruskiej skierowanej obozu zagłady w Bełżcu nieco ponad 200 osób wysłano do różnych obozów pracy.

W mieście pozostało 60 lub nieco więcej Żydów, którzy musieli wywozić ciała zabitych z terenu miasta na cmentarz. Po trzech tygodniach wysłano z powrotem do Rawy Ruskiej część osób, które wcześniej wywieziono do obozów pracy. Zostały one zaangażowane do sprzątania getta, a także zbierania i sortowania rzeczy pozostałych w opuszczonych żydowskich domach.

Oprócz osób przebywających na terenie getta legalnie, w kryjówkach przebywało około 250–300 „nielegalnych” Żydów. Dużą część z nich znaleziono i zamordowano. Wiadomo również o podjętej przez niektórych mieszkańców próbie uzyskania broni; została ona jednak wykryta i ukarana.

„Pogrzebowe komando” zostało rozstrzelane w marcu 1943 r. 1 maja do Rawy Ruskiej sprowadzono około 300–400 Żydów ze zlikwidowanego obozu pracy w Mostach Wielkich. Zaangażowano ich do budowy i naprawy dróg. W czerwcu naczelnik powiatu Gerhard Hager odmówił dalszej aprowizacji Żydów. 8–10 czerwca 1943 r. odbyła się ostateczna likwidacja getta: wszystkich mieszkańców rozstrzelano w lesie obok wsi Borowe na zachód od miasta.

Niektórym kobietom udało się ukryć swoje pochodzenie i wyjechać na roboty do Niemiec. Próby poszukiwania schronienia u chrześcijańskich sąsiadów zdarzały się rzadko. Mieszkanka wsi Potylicz Katarzyna Klebań przez prawie trzy lata ukrywała młodą Żydówkę. Małżeństwo Fryderyk i Maria Czerwieniowie przez dwa lata ukrywali 12 Żydów w kryjówce pod własnym domem. Armia Czerwona zajęła Rawę Ruską w lipcu 1944 r. Z dawnych żydowskich mieszkańców do miasta powróciła tylko jedna osoba.

Relacje świadków historiiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski Instytut HistorycznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Feiga Kamer, ur. 1906, Lubaczów (301/1174)

Opis transportów z Rawy Ruskiej do Bełżca (1942.03.25).

  • Abraham i Sambol Wolf Schall (301/4950)
  • Franciszka Raczkowska-Kujawska (301/6349)

Relacja dotyczy ukrywania Żydówki Anny Rudzińskiej w Rawie Ruskiej, która uciekła z getta w Rawie Ruskiej.

United States Holocaust Memorial MuseumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Relacja przedstawia techniczny aspekt przewozu więźniów z Rawy Ruskiej do Bełżca. 

PamięćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po wojnie ofiary Zagłady w Rawie Ruskiej nie zostały upamiętnione. Z terenu nowego cmentarza żydowskiego (znajduje się na wschód od miasta) rozebrano, a następnie wywieziono ogrodzenie. Na terenie cmentarza leżały porastające roślinnością nagrobki lub ich fragmenty; prawdopodobnie wśród nich znajdowały się również macewy ze starego cmentarza. We wrześniu 2013 r. w ramach projektu „Zachowajmy pamięć” (Amerykański Komitet Żydowski we współpracy z fundacją Yahad-In Unum i innymi partnerami) na nowym cmentarzu żydowskim i w miejscu masowej egzekucji rozpoczęto budowę upamiętnienia o powierzchni 1400 m2 wg projektu Wołodymyra Motyki. Grób zbiorowy został otoczony murem o wysokości ok. 80 cm. Z ułamków macew, które wcześniej leżały na terenie cmentarza wybudowano lapidarium w kształcie ściany pamięci z bramą. Upamiętnienie uroczyście odsłonięto 29 czerwca 2015 r.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Kruglov A., Dean M., Rawa Ruska, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
  • Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
  • Lewin K. I., Przeżyłem, Warszawa 2006.
  • List przewodniczącej wydziału kultury żółkiewskiej rejonowej administracji państwowej Hałyny Fesiuk nr 286 z 18.09.2017, archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.
  • Rawa Ruska, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom II, N–Z, Jerusalem 2009.
  • Rawa Ruska, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/r/856-rawa-ruska, [dostęp: 21.09.2017].
  • Relacje z czasów Zagłady. Inwentarz, t. I–VII, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1998–2011.
  • Левко Т., Двоє німців за два дні розстріляли півтори тисячі рава-руських євреїв, „Прикордоння” 2015, nr 8, s. 4–5.
  • Рава-Руська, Жовківський район, Львівська область, Захист і меморіалізація місць масових убивств євреїв України, http://protecting-memory-ua.org/rava-ruska, [dostęp: 21.09.2017].

*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]