Rawa Ruska – akcja „Reinhardt”
Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Galicja, powiat Rawa Ruska, gmina Rawa Ruska.
Spis treści
[Zwiń]Rawa Ruska – kalendarium
- Początek lipca 1941 – egzekucja w lesie Wołkowica, ok 100 ofiar.
- 19 marca 1942 – transport ok. 1000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
- maj 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi 6700 osób.
- wiosna 1942 lub sierpień 1942 – utworzenie getta.
- 27 lipca 1942 – transport od 1200 do 2000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
- 27 lipca –1 sierpnia 1942 – egzekucja w okolicach miasta, 69 ofiar.
- 13–19 września 1942 – egzekucja w okolicach miasta, 22 ofiar w tym 21 osób, które uciekły z transportu do obozu zagłady w Bełżcu.
- wrzesień–październik 1942 – przybywa transport osób z Magierowa, Niemirowa, Uhnowa, Potylicza, Lubyczy Królewskiej.
- wrzesień–październik 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi od 8000 do 10000 osób.
- 3 października 1942 – egzekucja w okolicach miasta, 30 ofiar w tym 29 osób, które uciekły z transportu do obozu zagłady w Bełżcu.
- 15–21 listopada 1942 – egzekucja, 56 ofiar.
- 29 listopada–5 grudnia 1942 – egzekucja w okolicach miasta, 60 ofiar.
- 7–11 grudnia 1942 – ostateczna likwidacja getta.
- 7–11 grudnia 1942 – egzekucja na terenie getta, na nowym cmentarzu żydowskim lub w lesie obok pobliskiej wsi Siedliska, od 3000 do 5000 ofiar, w tym ok. 750 ofiar 9 grudnia.
- 7–11 grudnia 1942 – transport od 2000 do 5000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
- 7–11 grudnia 1942 – transport kilkuset osób do obozu pracy.
- 1 maja 1943 – przybywa transport od 300 do 400 osób z Mostów Wielkich.
- maj 1943 – egzekucja, ok. 60 ofiar.
- Marzec 1943 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi ok. 100 osób.
- 8–10 czerwca 1943 – egzekucja w lesie obok wsi Borowe, ok. 1500 ofiar.
Społeczność żydowska w czasie II wojny światowej
Utworzenie getta: wiosna 1942 lub sierpień 1942
Liczba żydowskich mieszkańców: 6700 (maj 1942); 8000–10 000 (przełom września i października 1942); ok. 100 (marzec 1943)
Przesiedlenia do Rawy Ruskiej: Magierów, Niemirów, Uhnów, Potylicz, Lubycza Królewska (przełom września i października 1942); Mosty Wielkie (1 maja 1943, 300–400 osób)
Likwidacja getta: 7–11 grudnia 1942
Kierunek deportacji: Bełżec (19 marca 1942, ok. 1000 osób); Bełżec (27 lipca 1942, 1200–2000 osób); Bełżec (7–11 grudnia 1942, 2000–5000 osób); obozy pracy (7–11 grudnia 1942, kilkaset osób)
Masowe egzekucje: Początek lipca 1941 (ok. 100 osób, las Wołkowica); 27 lipca – 1 sierpnia 1942 (69 osób w okolicach miasta); 13–19 września 1942 (22 osoby w okolicach miasta, w tym 21 uciekinierów z pociągów do Bełżca); 3 października 1942 (30 osób w okolicach miasta, w tym 29 uciekinierów z pociągów do Bełżca); 1–7 listopada 1942 (116 osób w okolicach miasta, w tym 89 w Kamionce Strumiłowej i 27 uciekinierów z pociągów do Bełżca); 8–14 listopada 1942 (77 osób w okolicach miasta, w tym 76 w Kamionce Strumiłowej); 15–21 listopada 1942 (56 osób); 22–28 listopada 1942 (141 osób w okolicach miasta, prawdopodobnie większość z nich zamordowano w trakcie akcji w Żółkwi); 29 listopada 1942 – 5 grudnia 1942 (60 osób w okolicach miasta); 7–11 grudnia 1942 (3000–5000 osób na terenie getta, na nowym cmentarzu żydowskim lub w lesie obok pobliskiej wsi Siedliska), w tym ok. 750 osób tylko 9 grudnia; maj 1943 (ok. 60 osób); 8–10 czerwca 1943 (ok. 1500 osób w lesie obok wsi Borowe)
Przebieg akcji „Reinhardt”
Oprócz miejscowego Judenratu w Rawie Ruskiej niemalże od początku okupacji niemieckiej znajdowała się również siedziba Judenratu powiatowego – placówka ta miała zarządzać wszystkimi Judenratami w okolicy.
19 marca 1942 r. ok. 1000 Żydów z Rawy Ruskiej znalazło się w jednej z pierwszych grup wysłanych do obozu zagłady w Bełżcu – po Żydach z Lublina i Lwowa (zgodnie z ustaleniem, iż na prowincji deportacje rozpoczną się od miejscowości położonych na trasie Lwów–Bełżec).
Po akcji żydowskich mieszkańców miejscowości zmuszono do zniszczenia lokalnego starego cmentarza żydowskiego, który znajdował się w centrum miasta. Rozbitych macew używano do brukowania dróg.
Kolejna akcja deportacyjna miała miejsce 27 lipca 1942 r. Oprócz miejscowych żandarmów, policji ukraińskiej i żydowskiej, a także Judenratu do udziału w akcji sprowadzono niemieckie (133 batalion) i ukraińskie jednostki policyjne ze Lwowa. Do obozu zagłady w Bełżcu wywieziono wtedy ok. 3500 tysięcy Żydów; oprócz mieszkańców Rawy (ok. 2000, niektóre źródła podają 1200) w transporcie byli Żydzi z Niemirowa i Magierowa (ok. 1000), a także Uhnowa (ok. 500); miejscowości te należały administracyjnie do powiatu rawskiego.
Syn lwowskiego rabina Kurt Lewin tak opisał lipcową akcję:
Nie było rodziny, której by Niemcy nie rozdarli, która by kogoś nie straciła. Huragan przewalił się przez Rawę, pogrążając Żydów w żałobie. Złamani, rozbici ludzie słaniali się na ulicach. Tu i ówdzie leżały trupy zastrzelonych podczas akcji. Rozbite drzwi mieszkań, wysadzone okna dopełniały obrazu zniszczenia – dzieła niemieckiej kultury.
W sierpniu okupanci wyznaczyli trzy ulice w najbiedniejszej dzielnicy miasta i wydali rozkaz utworzenia tam otwartego getta (wg niektórych źródeł getto istniało już wiosną 1942 r.). Na początku września lub na przełomie września i października przeniesiono tu również Żydów z okolicznych miejscowości (m.in. z Magierowa, Niemirowa, Uhnowa, Potylicza i Lubyczy Królewskiej). Przybywali tu również ci, którym udało się zbiec z transportów do obozu zagłady w Bełżcu. Liczba mieszkańców getta wynosiła 8–10 tysięcy osób. Na terenie getta wodę dostarczały tylko dwie studnie, nie było natomiast elektryczności.
Z powodu ogromnej ciasnoty, zimna, braku wyżywienia i fatalnych warunków sanitarnych w getcie wybuchła epidemia tyfusu. Dziennie umierało 10–20 osób. Prawdopodobnie na początku grudnia getto ogłoszono zamkniętym: nikt już nie miał prawa go opuszczać, nawet w celu wykonania pracy. Epidemię wykorzystano jako pretekst do likwidacji getta, którą przeprowadzono w dniach 7–11 grudnia. Bezpośrednimi wykonawcami akcji byli niemieccy żandarmi i policjanci, a także policjanci ukraińscy. Wszyscy oni przed rozpoczęciem akcji wysiedleńczej otrzymali szczepionki przeciw tyfusowi. W trakcie akcji 3000–5000 osób zamordowano na miejscu – na terenie getta, na nowym cmentarzu żydowskim i w lesie obok pobliskiej wsi Siedliska. 2000–5000 osób wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. To był ostatni transport. Przez kolejne miesiące w obozie zagłady wyłącznie palono ciała ofiar w celu zatarcia śladów zbrodni. Z ostatniej grupy Żydów z Rawy Ruskiej skierowanej obozu zagłady w Bełżcu nieco ponad 200 osób wysłano do różnych obozów pracy.
W mieście pozostało 60 lub nieco więcej Żydów, którzy musieli wywozić ciała zabitych z terenu miasta na cmentarz. Po trzech tygodniach wysłano z powrotem do Rawy Ruskiej część osób, które wcześniej wywieziono do obozów pracy. Zostały one zaangażowane do sprzątania getta, a także zbierania i sortowania rzeczy pozostałych w opuszczonych żydowskich domach.
Oprócz osób przebywających na terenie getta legalnie, w kryjówkach przebywało około 250–300 „nielegalnych” Żydów. Dużą część z nich znaleziono i zamordowano. Wiadomo również o podjętej przez niektórych mieszkańców próbie uzyskania broni; została ona jednak wykryta i ukarana.
„Pogrzebowe komando” zostało rozstrzelane w marcu 1943 r. 1 maja do Rawy Ruskiej sprowadzono około 300–400 Żydów ze zlikwidowanego obozu pracy w Mostach Wielkich. Zaangażowano ich do budowy i naprawy dróg. W czerwcu naczelnik powiatu Gerhard Hager odmówił dalszej aprowizacji Żydów. 8–10 czerwca 1943 r. odbyła się ostateczna likwidacja getta: wszystkich mieszkańców rozstrzelano w lesie obok wsi Borowe na zachód od miasta.
Niektórym kobietom udało się ukryć swoje pochodzenie i wyjechać na roboty do Niemiec. Próby poszukiwania schronienia u chrześcijańskich sąsiadów zdarzały się rzadko. Mieszkanka wsi Potylicz Katarzyna Klebań przez prawie trzy lata ukrywała młodą Żydówkę. Małżeństwo Fryderyk i Maria Czerwieniowie przez dwa lata ukrywali 12 Żydów w kryjówce pod własnym domem. Armia Czerwona zajęła Rawę Ruską w lipcu 1944 r. Z dawnych żydowskich mieszkańców do miasta powróciła tylko jedna osoba.
Relacje świadków historii
Żydowski Instytut Historyczny
- Feiga Kamer, ur. 1906, Lubaczów (301/1174)
Opis transportów z Rawy Ruskiej do Bełżca (1942.03.25).
- Abraham i Sambol Wolf Schall (301/4950)
- Franciszka Raczkowska-Kujawska (301/6349)
Relacja dotyczy ukrywania Żydówki Anny Rudzińskiej w Rawie Ruskiej, która uciekła z getta w Rawie Ruskiej.
United States Holocaust Memorial Museum
Relacja przedstawia techniczny aspekt przewozu więźniów z Rawy Ruskiej do Bełżca.
Pamięć
Po wojnie ofiary Zagłady w Rawie Ruskiej nie zostały upamiętnione. Z terenu nowego cmentarza żydowskiego (znajduje się na wschód od miasta) rozebrano, a następnie wywieziono ogrodzenie. Na terenie cmentarza leżały porastające roślinnością nagrobki lub ich fragmenty; prawdopodobnie wśród nich znajdowały się również macewy ze starego cmentarza. We wrześniu 2013 r. w ramach projektu „Zachowajmy pamięć” (Amerykański Komitet Żydowski we współpracy z fundacją Yahad-In Unum i innymi partnerami) na nowym cmentarzu żydowskim i w miejscu masowej egzekucji rozpoczęto budowę upamiętnienia o powierzchni 1400 m2 wg projektu Wołodymyra Motyki. Grób zbiorowy został otoczony murem o wysokości ok. 80 cm. Z ułamków macew, które wcześniej leżały na terenie cmentarza wybudowano lapidarium w kształcie ściany pamięci z bramą. Upamiętnienie uroczyście odsłonięto 29 czerwca 2015 r.
Literatura
- Kruglov A., Dean M., Rawa Ruska, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
- Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
- Lewin K. I., Przeżyłem, Warszawa 2006.
- List przewodniczącej wydziału kultury żółkiewskiej rejonowej administracji państwowej Hałyny Fesiuk nr 286 z 18.09.2017, archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.
- Rawa Ruska, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom II, N–Z, Jerusalem 2009.
- Rawa Ruska, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/r/856-rawa-ruska, [dostęp: 21.09.2017].
- Relacje z czasów Zagłady. Inwentarz, t. I–VII, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1998–2011.
- Левко Т., Двоє німців за два дні розстріляли півтори тисячі рава-руських євреїв, „Прикордоння” 2015, nr 8, s. 4–5.
- Рава-Руська, Жовківський район, Львівська область, Захист і меморіалізація місць масових убивств євреїв України, http://protecting-memory-ua.org/rava-ruska, [dostęp: 21.09.2017].
*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]