Kosów – akcja „Reinhardt”
Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Galicja, powiat Kołomyja, gmina Kosów.
Spis treści
[Zwiń]Społeczność żydowska w czasie II wojny światowej
Utworzenie getta: 2. połowa października 1941 (getto otwarte); koniec kwietnia 1942 (getto zamknięte)
Liczba żydowskich mieszkańców: ok. 3700 (wrzesień 1939); ok. 1200 osób (koniec kwietnia 1942); 230–240 osób, w tym 40–60 „legalnych” (koniec października 1942)
Przesiedlenia do Kosowa: Węgry, Zakarpacie (więcej niż 300 osób, przed 22 września 1941); okoliczne wsie (listopad 1941)
Likwidacja getta: 7–8 września 1942
Kierunek deportacji: Kołomyja (700–1000 osób, 24 kwietnia 1942); Kołomyja (8 września 1942) i dalej do obozu janowskiego lub do Bełżca (10 września 1942, 500–600 osób); Kołomyja (koniec października lub początek listopada 1942)
Masowe egzekucje: wrzesień 1941 (7 osób); 16–17 października 1941 (2088 osób, wzgórze w pobliżu mostu prowadzącego na Moskalówkę)1; 7–8 września 1942 (ok. 150 osób); 1 listopada 1942 (ok. 50 osób)
Przebieg akcji „Reinhardt”
24 kwietnia 1942 r. jednostka Sipo pod dowództwem Petera Leideritza wysłała z Kosowa do Kołomyi ok. 700–1000 niepracujących Żydów. Niektórzy w maju i czerwcu nielegalnie powrócili do Kosowa. Żeby przeciwdziałać deportacjom bezrobotnych, Judenrat utworzył liczne warsztaty pracy. W tym celu miejscowi rabini udzielili ok. 200 fikcyjnych ślubów – osoby posiadające zezwolenie na prace łączono z tymi, którzy go nie posiadali. Według jednej relacji, po kwietniowej akcji deportacyjnej pracujących Żydów wraz z rodzinami zgromadzono w getcie (być może było to już getto zamknięte).
Mimo prób ochrony ludności żydowskiej podejmowanych przez Judenrat latem 1942 r., dochodziło do masowych morderstw. Niektórzy Żydzi szukali schronienia u chrześcijan, przygotowywali kryjówki na terenie getta lub starali się przedostać do Rumunii lub Węgier.
Likwidacja getta w Kosowie zaczęła się 7 września 1942 r. na rozkaz Leideritza. Policja niemiecka pod dowództwem Alberta Westermanna zebrała wszystkich mieszkańców getta pod pretekstem rejestracji. Wyselekcjonowano ok. 60 robotników, a pozostałych (ok. 500 osób) wysłano do więzienia. Tego samego dnia do Kosowa sprowadzono Żydów z Kutów. 8 września wszystkich (łącznie ok. 1500 osób) wysłano do Kołomyi. Podczas formowania transportu, na miejscu zamordowano ok. 150 osób (przeważnie były to osoby odnalezione w kryjówkach lub próbujące uciec). 10 września żydowscy mieszkańcy Kosowa zostali deportowani z Kołomyi do obozu zagłady w Bełżcu. Ok. 1000 z liczącego 8205 osób transportu pozostawiono po drodze w obozie janowskim, a na ich miejsce załadowano 1000 więźniów obozu.
Po tej akcji, oprócz robotników sortujących mienie deportowanych, w mieście pozostało kilkuset ukrywających się Żydów. 28 września ogłoszono amnestię i zachęcano Żydów do dobrowolnego ujawniania swojej obecności w mieście. Tych, którzy wyszli z ukrycia wkrótce rozstrzelano.
Ostatnia akcja miała miejsce na przełomie października i listopada 1942 r., kiedy to Sipo rozstrzelała ok. 50 Żydów, a pozostałych wysłała do Kołomyi. Kosów ogłoszono wkrótce Judenrein – „wolnym od Żydów”.
Wojnę przeżyło ok. 100 żydowskich mieszkańców miasta.
Relacje
Żydowski Instytut Historyczny
- Ire Sztajgman, ur. 1899 (301/2186)
Opisuje losy Żydów w Kosowie podczas okupacji niemieckiej. W relacji znajdziemy informacje na temat masowej egzekucji z października 1941 r., w której zginęli żona i dzieci autora. Ire Sztajgman opisuje także utworzenie getta, akcję likwidacyjną i wywózkę ludności żydowskiej do obozu zagłady w Bełżcu. On sam uciekł do lasu i ukrywał się do końca okupacji.
- Zofia Skalska, ur. 1909 (301/3314)
Autorka była świadkiem akcji likwidacyjnej w Kosowie.
- Relacja anonimowa (301/3472)
Relacja o losach rodzin żydowskich z Kosowa i okolic.
- Jehoszua Gertner (301/4075)
Relacja spisana w języku jidysz. Autor opisuje losy społeczności żydowskiej podczas okupacji niemieckiej w Kosowie.
United States Holocaust Memorial Museum
Autor relacji był świadkiem dramatycznych wydarzeń w Kosowie. Widział ciała 78 pacjentów, 3 lekarzy i pielęgniarek ze szpitala żydowskiego w Kosowie dzień po egzekucji. Był świadkiem egzekucji na Żydach, którzy próbowali uciec z Kosowa w noc przed likwidacją. Słyszał rozmowę niemieckiego oficera z Wandą Michalikówną, który stwierdził, że Polaków czeka taki sam los jak Żydów. Widział, jak zimą 1941/1942 Żydzi na kolanach czyścili drogi za pomocą łyżek i szczoteczek do zębów. Po zlikwidowaniu getta był świadkiem wymarszu Żydów do Treblinki.
Pamięć
U podnóża Góry Miejskiej w Kosowie znajduje się cmentarz żydowski o powierzchni ok. 1 ha, na którym zachowało się co najmniej kilkaset macew. Teren jest ogrodzony, jednak jego część porosła gęstą roślinnością. W ciągu ostatnich lat odnowiono kilka nagrobków chasydzkich cadyków. Ok. 100–200 metrów od cmentarza, na terenie zamczyska, znajdują się zbiorowe groby zamordowanych Żydów (większość straciła życie w dniach 16 i 17 października 1941).
Dom rabinów Gagerów (ul. Niezależności 55) obecnie jest siedzibą Kosowskiego Muzeum Sztuki Ludowej Huculszczyzny. W budynku dawnego chederu znajdują się biura Rady Miejskiej.
Na liście pomników o znaczeniu miejscowym znajduje się również dom rabina Gagera przy ul. Niezależności 101.
Na Górze Miejskiej znajduje się tablica upamiętniająca ofiary masowych mordów, które w większości zostały dokonane 16 i 17 października 1941 r. Na tablicy umieszczono następujący napis:
W miejscu tym w latach 1941–1943 zostało zamordowanych ponad 10 tysięcy Żydów. Pokój ich duszy.
Góra Miejska, miejsce pochówku Żydów z Kosowa ofiar Zagłady
Literatura
- Kosów, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom I, A–M, Jerusalem 2009.
- Kruglov A., Dean M., Kosów, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
- Kosów, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/943-kosow, [dostęp: 25.10.2017].
- Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
- Lista pomników rejonu kosowskiego na stronie projektu „Вікі любить пам’ятки”, https://uk.wikipedia.org/wiki/Вікіпедія:Вікі_любить_пам'ятки/Івано-Франківська_область/Косівський_район, [dostęp: 15.05.2018].
- List przewodniczącego aparatu kosowskiej rejonowej administracji państwowej Wasyla Knysza nr Ш-22 z 19.09.2017, archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.
- Relacje z czasów Zagłady. Inwentarz, t. I–VII, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1998–2011.
- Круглов А., Хроника Холокоста в Украине, Запорожье 2004.
- Соловка Л., Геноцид євреїв Коломийського округу дистрикту Галичина (1941–1944), [w:] Вісник Прикарпатського університету: Історія, t. ХVI (2009), http://if.archives.gov.ua/pdf/exp_41_3_16.pdf, [dostęp: 14.02.2018].
*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]
Przypisy
- Wróć do odniesienia Według innych danych w tych dniach podobną liczbę Żydów z Kosowa (1918) zamordowano w lesie szeparowskim w pobliżu Kołomyi. Można przypuszczać, że w dniach 16 i 17 października 1941 r. odbyła się jedna akcja egzekucyjna; autorzy niniejszego opracowania nie podejmują się próby jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, w którym z tych dwóch miejsc (wzgórze w pobliżu mostu na Moskalówkę lub las szeparowski), oddalonych od siebie o kilkadziesiąt kilometrów, odbyło się rozstrzeliwanie.