Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Kołomyja – akcja „Reinhardt”

Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Galicja, powiat Kołomyja, gmina miasto Kołomyja.

Kołomyja – akcja „Reinhardt”
Kołomyja. Mapa wykonana na podkładzie: Mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego w skali 1:100 000. Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919–1939 (http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Kołomyja – kalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • 22 lub 24 kwietnia 1941 – transport od 700 do 1200 osób z miejscowości: Gwoździec.
  • lipiec 1941 – transport od 2000 do 4000 osób z Węgier.
  • 21 września 1941 – transport osób z okolic Kołomyi.
  • 11 października 1941 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce, 80 ofiar.
  • 12 października 1941 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce, od 1200 do 3000 ofiar.
  • 16–17 października 1941 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce, od 1918 ofiar z Kosowa i 114 z Werbowca.
  • 6 listopada 1941 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce, ponad 2000 ofiar.
  • 15 listopada 1941 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce, 500 ofiar.
  • 23 grudnia 1941 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce; 1200 ofiar, przeważnie Żydzi węgierscy, austriaccy i niemieccy.
  • 21, 22 lub 24 stycznia 1942 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce 400 ofiar.
  • 23 lutego 1942 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce, od kilkunastu do 40 ofiar ze wsi Kobaki.
  • luty 1942 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce; ok. 500 ofiar, prawdopodobnie z Obertyna.
  • 23–26 marca 1942 – utworzenie getta.
  • 29 marca 1942 – egzekucja 55–60 osób ze wsi Rakowczyk, las obok wsi Szeparówce.
  • koniec marca 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi od 16 000 do 20 000 osób.
  • 1–6 kwietnia 1942 – egzekucja, ponad 350 ofiar.
  • 3 kwietnia 1942 – transport ok. 3000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
  • 7 kwietnia 1942 – transport ok. 2000 osób do obozu zagłady w Bełżcu (ok. 2000 osób z Kołomyi i 1080 z okolic).
  • 8 kwietnia 1942 – transport 1000 osób z miejscowości: Jabłonów.
  • 8 kwietnia 1942 – transport kilkuset osób z miejscowości: Pistyń.
  • 9 kwietnia 1942 – transport 600 osób z miejscowości: Kuty.
  • 13 kwietnia 1942 – transport z miejscowości: okolice Gwoźdźca (266 osób), w tym Gwoździec Stary (19 osób), Gwoździec Mały (13 osób), Słobodka (13 osób), Winograd (34 osoby), Ostrowiec (11 osób), Zagajpol (53 osoby).
  • 14 kwietnia 1942 – transport 1120 osób z miejscowości: Obertyn, Żuków, Łuka, Jakubówka i in.
  • 15 kwietnia 1942 – egzekucja, 31 ofiar ze wsi Kamionki Wielkie.
  • 24 kwietnia 1942 – transport 1000 osób z miejscowości: Kosów i okolice.
  • 28 kwietnia 1942 – transport osób z miejscowości: okolice Śniatyna (ok. 200 osób), w tym Trofanówka (2 osoby), Balińce (12 osób), Kułaczkowce (56 osób).
  • kwiecień 1942 – transport 56 osób z miejscowości: Chomiakówka.
  • kwiecień 1942 – transport 13 osób z miejscowości: Mały Gwoździec.
  • kwiecień 1942 – transport 45 osób z miejscowości: Dżurków.
  • kwiecień 1942 – transport 500 osób z miejscowości: Peczeniżyn.
  • kwiecień 1942 – transport 14 osób z miejscowości: Pruchniszcze.
  • kwiecień 1942 – transport 16 osób z miejscowości: Soroki.
  • maj 1942 – transport 1060 osób z miejscowości: Jabłonów.
  • maj 1942 – transport 23 osób z miejscowości: Rosochacz.
  • maj–czerwiec 1942 – transport ponad 2000 osób z miejscowości: Horodenka i okolice.
  • czerwiec 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi ok. 16 000 osób.
  • 5 czerwca 1942 – egzekucja, 150 ofiar.
  • 5–8 września 1942 – transport od 500 do 600 osób z miejscowości: Kosów.
  • 5–8 września 1942 – transport 300 osób z miejscowości: Pistyń.
  • 5–8 września 1942 – transport 400 osób z miejscowości: Obertyn.
  • 5–8 września 1942 – transport 1200 osób z miejscowości: Gwoździec.
  • 5–8 września 1942 – transport 355 osób z miejscowości: Rożnów.
  • 9 września 1942 – transport 1500 osób z miejscowości: Kuty.
  • 9 września 1942 – transport 400 osób z miejscowości: Kosów.
  • przed 10 września 1942 – transport osób z miejscowości: Wygoda.
  • 10 września 1942 – transport ok. 8200 osób do obozu zagłady w Bełżcu; 1000 osób z tego transportu pozostawiono w obozie janowskim.
  • wrzesień 1942 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce, 34 ofiar ze wsi Winograd i 335 ofiar z Rożnowa.
    połowa października 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi kilka tysięcy osób.
  • październik 1942 – transport osób do miejscowości: Stanisławów.
  • październik 1942 – transport 700 osób z miejscowości: Peczeniżyn.
  • 11 października 1942 – transport 4000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
  • 13 października 1942 – egzekucja, 103 ofiar.
  • 1 listopada 1942 – transport około 230 osób z miejscowości: Kosów.
  • 6 listopada 1942 – egzekucja w lesie obok wsi Szeparówce, ok. 1000 ofiar.
  • 13-14 listopada 1942 – egzekucja, ofiary to większość policjantów żydowskich, członkowie Judenratu i część zwykłych pracowników.
  • 5 grudnia 1942 – egzekucja, 2600 ofiar.
  • 1–2 lutego 1943 – ostateczna likwidacja getta.
  • 1–2 lutego 1943 – egzekucja, od 1000 do 2200 ofiar.
  • ok. 3 marca 1943 – 30 osób ofiar.

Społeczność żydowska w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie getta: 23–26 marca 1942

Liczba żydowskich mieszkańców: 16 000–20 000 (koniec marca 1942); ok. 16 000 (czerwiec 1942); kilka tysięcy (połowa października 1942)

Przesiedlenia do Kołomyi: Węgry (ok. 2000–4000 osób, lipiec 1941); okolice Kołomyi (21 września 1941); Chomiakówka (56 osób, kwiecień 1942); Mały Gwoździec (13 osób, kwiecień 1942); Dżurków (45 osób, kwiecień 1942); Peczeniżyn (500 osób, kwiecień 1942); Pruchniszcze (14 osób, kwiecień 1942); Soroki (16 osób, kwiecień 1942); Jabłonów (1000 osób, 8 kwietnia 1942); Pistyń (kilkaset osób, 8 kwietnia 1942); Kuty (ok. 600 osób, 9 kwietnia 1942); okolice Gwoźdźca (266 osób, 13 kwietnia 1942), w tym Gwoździec Stary (19 osób), Gwoździec Mały (13 osób), Słobodka (13 (osób), Winograd (34 osoby), Ostrowiec (11 osób), Zagajpol (53 osoby); Obertyn, Żuków, Łuka, Jakubówka i in. (1120 osób, 14 kwietnia 1942); Gwoździec (700–1200 osób, 22 lub 24 kwietnia 1941); Kosów i okolice (ok. 1000 osób, 24 kwietnia 1942); okolice Śniatyna (ok. 200 osób, 28 kwietnia 1942), w tym Trofanówka (2 osoby), Balińce (12 osób), Kułaczkowce (56 osób); Jabłonów (1060 osób, maj 1942); Rosochacz (23 osoby, maj 1942); Horodenka i okolice (więcej niż 2000 osób, maj–czerwiec 1942); Kosów (500–600 osób, 5–8 września 1942); Pistyń (więcej niż 300 osób, 5–8 września 1942); Obertyn (400 osób, 5–8 września 1942); Gwoździec (1200 osób, 5–8 września 1942); Rożnów (355 osób, 5–8 września 1942); Kuty (1500 osób, 9 września 1942); Kosów (400 osób, 9 września 1942); Wygoda (przed 10 września 1942); Peczeniżyn (700 osób, październik 1942); Kosów (mniej niż 230 osób, 1 listopada 1942)

Likwidacja getta: 1–2 lutego 1943 

Kierunek deportacji: Bełżec (ok. 3000 osób, 3 kwietnia 1942); Bełżec (ok. 2000 osób z Kołomyi i 1080 z okolic, 7 kwietnia 1942); Bełżec (8205 osób, 10 września 1942, 1000 osób z tego transportu zostawiono w obozie janowskim); Stanisławów (październik 1942); Bełżec (4000 osób, 11 października 1942)

Masowe egzekucje: 11 października 1941 (80 osób, las obok wsi Szeparówce); 12 października 1941 (do 1200–3000 osób, las obok wsi Szeparówce); 16–17 października 1941 (1918 Żydów z Kosowa i 114 z Werbowca, las obok wsi Szeparówce); 6 listopada 1941 (500 – więcej niż 2000 osób, las obok wsi Szeparówce); 15 listopada 1941 (500 osób, las obok wsi Szeparówce); 5 grudnia 1942 (2600 osób); 23 grudnia 1941 (1200 osób, przeważnie Żydzi węgierscy, austriaccy i niemieccy, las obok wsi Szeparówce); 21, 22 lub 24 stycznia 1942 (400 osób, las obok wsi Szeparówce); luty 1942 (ok. 500 Żydów, prawdopodobnie z Obertyna, las obok wsi Szeparówce); 23 lutego 1942 (16 lub 40 Żydów ze wsi Kobaki, las obok wsi Szeparówce); 29 marca 1942 (55–60 Żydów ze wsi Rakowczyk, las obok wsi Szeparówce); 1–6 kwietnia 1942 (więcej niż 350 osób); 15 kwietnia 1942 (31 Żydów ze wsi Kamionki Wielkie); 5 czerwca 1942 (150 osób); 13 października 1942 (103 osoby); wrzesień 1942 (34 Żydów ze wsi Winograd i 335 z Rożnowa, las obok wsi Szeparówce); 6 listopada 1942 (ok. 1000 osób, las obok wsi Szeparówce); 13 listopada 1942 (większość policjantów żydowskich), wg innych źródeł policjantów, członków Judenratu i część zwykłych pracowników rozstrzelano 13–14 grudnia 1942; 1–2 lutego 1943 (1000–2200 osób); ok. 3 marca 1943 (30 osób)

Przebieg akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W lipcu 1941 r. Kołomyja była okupowana przez wojska węgierskie, sojusznika III Rzeszy. W tym czasie sprowadzono tu 2000–4000 Żydów węgierskich. Węgierska administracja nieco hamowała antysemickie zapędy stacjonujących w mieście jednostek niemieckich i ukraińskich nacjonalistów. Od początku sierpnia władzę w Kołomyi przejęli Niemcy. Od tego czasu miały miejsce sporadyczne egzekucje Żydów. Wykorzystywano w tym celu sporządzoną przez dowódcę miejscowego ośrodka OUN, Zenona Pryhrodzkiego, listę przedstawicieli inteligencji żydowskiej. Dużą część rozstrzelanych stanowili deportowani z Węgier. Mordy odbywały się przeważnie w lesie obok wsi Szeparówce, położonej 8 kilometrów od Kołomyi.

Pod koniec marca 1942 r. getto w Kołomyi zostało zamknięte. W tym czasie w mieście przebywało 17 000–20 000 Żydów; wszyscy musieli zmieścić się na obszarze, na którym wcześniej zamieszkiwało ok. 2000 osób. Getto było podzielone na trzy części; mieszkańcom każdej z nich zabroniono wychodzenia na stronę aryjską bez specjalnego pozwolenia, ale też przechodzenia do innej części getta. Poza gettem mieszkało tylko kilku żydowskich lekarzy, którzy leczyli niemieckich pacjentów.

W pierwszym tygodniu kwietnia trwała pierwsza akcja wysiedleńcza w kołomyjskim getcie. Na miejscu zabito ok. 250 osób; ponadto od 86 do kilkuset osób spłonęło żywcem w podpalonych przez policjantów domach. 2000–5000 ludzi wysłano do obozu zagłady w Bełżcu. W ich miejsce przysłano ok. 5000 Żydów z pobliskich miejscowości, w tym z Jabłonowa, Peczeniżyna, Kutów, Zabłotowa, Obertyna, Pistynia i Gwoźdźca.

W czerwcu liczba ludności getta wynosiła ok. 16 000 osób.

7 września o świcie Żydzi otrzymali rozkaz stawienia się na placu przed urzędem pracy, oficjalnie w celu zatrudnienia. Tylko nieco ponad 1000 osób uznano za zdolnych do pracy; pozostałych 4769 wysłano do obozu zagłady w Bełżcu. 300 osób zamordowano na miejscu. Akcji dowodził oficer Gestapo, Prost, a odpowiedzialnym za konfiskatę mienia był gestapowiec Hallerbach. 8–10 września do Kołomyi przywożono lub przypędzano pieszo Żydów i Romów z okolicznych miejscowości, skąd deportowano ich do obozu zagłady w Bełżcu lub obozu janowskiego. Transport wysłany z Kołomyi 10 września, prawdopodobnie był największym jednorazowym transportem do obozu zagłady w Bełżcu (8205 osób).

11 października do obozu w Bełżcu wysłano kolejnych 4000 osób. Niedługo później grupę specjalistów z kołomyjskiego getta przeniesiono do Julagu w Stanisławowie. Getta nr 2 i 3 zlikwidowano w listopadzie. Wszystkich pozostałych jeszcze przy życiu Żydów przeniesiono do getta nr 1.

Tragiczny los spotkał prezesa Judenratu Kołomyi, Mordechaja Markusa Horowica. Ten szanowany przemysłowiec przez długi czas uważał, iż karne wykonanie wszystkich rozkazów Niemców pozwoli przetrwać żydowskiej społeczności („Oddajcie im wszystko i zostaniecie żywi”). Osobiście przekazał cały swój majątek na rzecz Judenratu, zamieszkał w jednym z pokoi w budynku Judenratu, żywił się tylko we wspólnych kuchniach. Kiedy w jednej z łapanek została schwytana jego żona, nie wstawił się za nią, będąc wierny swoim zasadom nieprowokowania okupantów. Wielu świadków uważało, że Horowic pod koniec życia postradał zmysły. Pod koniec października lub w listopadzie 1942 r. razem z siostrą popełnili samobójstwo.

W listopadzie i grudniu trwały egzekucje w lesie szeparowskim. Po masowej egzekucji (1000–2200 ofiar), która odbyła się 1 lub 2 lutego, Kołomyję ogłoszono „wolną od Żydów” (Judenfrei). Osoby odnalezione później w kryjówkach zostały zamordowane na terenie cmentarza. 1 marca 1943 r. w mieście oficjalnie przebywało 7 Żydów, w powiecie – 15. Jeszcze w tym samym miesiącu wszyscy, oprócz lekarzy, którzy wcześniej popełnili samobójstwo, zostali rozstrzelani.

W czasie całej okupacji w Kołomyi odbyło się od 17 do 20 akcji. W ukryciu przeżyło prawdopodobnie nieco ponad 200 osób.

RelacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski Instytut Historyczny

Informacje na temat sytuacji ludności żydowskiej w Kołomyi podczas okupacji niemieckiej, akcji likwidacyjnych, funkcjonowania i ostatecznej likwidacji getta znajdziemy w następujących relacjach: Wolf Hacker sygn. 301/1219, Rachel Kahan sygn. 301/1240, Szaja Feder i Róża Feder  sygn. 301/1398, Samuel Schächter  sygn. 301/1774 oraz 301/3713, Dawid Likwornik sygn. 301/2153 oraz 301/2463, Anna Moritz sygn. 301/2579, Natan Reicher sygn. 301/4713.

United States Holocaust Memorial Museum

Relacja dotyczy powstania, funkcjonowania i likwidacji gett oraz żydowskiego sierocińca w Kołomyi. Autorka opisuje selekcje dzieci i zabijanie ich przez Niemców, powrót do sierocińca, gdzie znalazła 40 zabitych dzieci, głęboką traumę i myśli samobójcze. Przeżyła wraz z mężem, ponieważ zostali zakwalifikowani jako osoby potrzebne. Wspomina życie codzienne w getcie, koszmarny głód, zbieranie zwłok i ładowanie ich na wozy. W końcu zdecydowała się na ucieczkę z Kołomyi.

Bardzo szczegółowa i autentyczna relacja świadka dramatycznych wydarzeń zarówno odnoszących się do własnej rodziny, jak i miejscowości, w których przebywał. Tomasz Miedziński szczegółowo opowiada o nieludzkich warunkach życia w zatłoczonym getcie w Kołomyi. Autor wspomnień przywołuje szczegółowy i emocjonalny opis dramatycznej selekcji w getcie. Równie szczegółowo omawia transport pociągiem do Bełżca i ucieczkę wraz z bratem Szmulkiem.

Rozmówca urodził się na Węgrzech. W 1942 r. został deportowany do getta w Kołomyi. W relacji opisuje życie w getcie, gdzie znajdowało się ok. 20 000 Żydów. Poza gettem chodził do pracy. Dwa miesiące później został przetransportowany do Horodenki, a miesiąc później do obozu Auschwitz-Birkenau. Opowiada o warunkach, karach i życiu codziennym w obozie Auschwitz-Birkenau. 

Rozmówca urodził się w Czechosłowacji. W 1941 r. jego rodzina została przetransportowana do Kołomyi, a potem do Horodenki, skąd próbowali uciec. Kobietom z jego rodziny udało się zbiec, natomiast mężczyźni zostali złapani i zabici. Rozmówca uciekł wcześniej; widział śmierć ojca, braci i wielu swoich przyjaciół.

Autor opowiada o założeniu przez Niemców dwublokowego getta w Gwoźdźcu. Jego rodzina została wysłała do obozu pracy w Kołomyi, skąd przed latem 1941 r. zostali wysłani transportem do obozu zagłady w Bełżcu. Autorowi udało się uciec do Horodenki na Ukrainie. W miejscowości Tłuste poznał swoją przyszłą żonę, Susan. W kwietniu 1942 r. zostali zabrani do innego obozu pracy, skąd uciekli na przełomie kwietnia i maja, na wieść o masowych morderstwach Żydów. Autor stwierdził, że uciekał „co najmniej 25 razy”.

PamięćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Kołomyi odnaleźć można kilka upamiętnień ofiar Zagłady:

  • na skrzyżowaniu ul. Bandery i Mazepy;
  • na terenie po cmentarzu żydowskim (ul. Czechowa, za czasów radzieckich cmentarz zamieniono w skwer);
  • na terenie cmentarza w pobliżu ratusza.

Ponadto dwa pomniki znajdują się w lesie szeparowskim. Pierwszy odsłonięto w 1972 r., odnowiono w 2011 r. Drugi, w kształcie krzyża i tablic z wyrytymi imionami zamordowanych w tym miejscu Żydów, Polaków i Ukraińców, odsłonięto w 1994 r.

We wsi Piadyki przy ul. Wodostawskiej w 1992 r. odsłonięto pomnik w kształcie Gwiazdy Dawida.

Niestety teren miejsca pamięci na dawnym cmentarzu żydowskim często jest celem ataków wandali.

W mieście działa synagoga Jerozolimska (ul. Piekarska 3). Budynek synagogi Krawieckiej (Wałowa 36) zajmują sklepy i biura. Synagoga Ozipolska (ul. Orensztajna 8) przez długi czas nieużytkowana, popadła w ruinę.

Fasada synagogi w Kołomyi (źródło zdjęcia

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Kołomyja, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom I, A–M, Jerusalem 2009.
  • Kołomyja, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/812-kolomyja, [dostęp: 27.09.2017].
  • Kruglov A., Dean M., Gwoździec, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
  • Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
  • List przewodniczącego kołomyjskiej rejonowej administracji państwowej Lubomyra Hłuszkowa nr ШВ-27 (ІЗ) z 18.09.2017, archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.
  • Pollin T., Kołomyja, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
  • Relacje z czasów Zagłady. Inwentarz, t. I–VII, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1998–2011.
  • Без строку давності, Коломийська ЦРБ, 28 września 2011, http://kollib.if.ua/bez-stroku-davnosti/, [dostęp: 4.09.2017].
  • Єрусалимська синагога (Коломия, XX століття), Centrum historii miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej, http://www.lvivcenter.org/uk/researchprojects/synagogues/synagogue/?ci_locationid=30, [dostęp: 30.04.2018].
  • Кравецька синагога (Коломия, XIX століття), Centrum historii miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej, http://www.lvivcenter.org/uk/researchprojects/synagogues/synagogue/?ci_locationid=31, [dostęp: 30.04.2018].
  • Круглов А., Хроника Холокоста в Украине, Запорожье 2004.
  • Новые акты вандализма на Мемориальном еврейском кладбище в Коломые, Евроазиатский еврейский конгресс, 24 stycznia 2016 http://eajc.org/page16/news53643.html, [dostęp: 4.09.2017].
  • Озіпольська синагога (Коломия, XIX століття), Centrum historii miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej, http://www.lvivcenter.org/uk/researchprojects/synagogues/synagogue/?ci_locationid=29, [dostęp: 30.04.2018].
  • Соловка Л., Геноцид євреїв Станіслава в роки Другої світової війни, [w:] Вісник Прикарпатського університету: Історія, t. ХIV (2008), http://if.archives.gov.ua/pdf/exp_41_3_15.pdf, [dostęp: 14.02.2018].

*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]