Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Celem projektu Akcja "Reinhardt” - w kręgu Zagłady jest zaprezentowanie wojennej historii wszystkich społeczności żydowskich zgładzonych w ramach akcji „Reinhardt”. Projekt jest elementem ogólnopolskich obchodów 75. rocznicy akcji „Reinhardt”.

Józefów Biłgorajski – akcja „Reinhardt”

Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Lublin, powiat Biłgoraj, gmina Aleksandrów.

Józefów Biłgorajski – akcja „Reinhardt”
Józefów Biłgorajski. Mapa wykonana na podkładzie: Mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego w skali 1:100 000. Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919–1939 (http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Józefów Biłgorajski – kalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • 1939 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi od 1100 do 1700 osób.
  • sierpień 1941 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi 2147 osób.
  • 10 marca 1941 – transport 500 osób z miejscowości: Kazimierz Dolny.
  • 18 marca 1941 – transport ok. 600 osób z miejscowości: Konin i okolice.
  • 6 lutego 1942 – egzekucja przy szosie Józefów–Łukowa, 5 ofiar.
  • 1 maja 1942 – transport 20 osób do miejscowości: Biłgoraj i dalej prawdopodobnie do KL Lublin na Majdanku.
  • 11 maja 1942 – egzekucja na terenie miasta i w kamieniołomie, ok. 120 ofiar.
  • 13 lipca 1942 – egzekucja na Winiarczykowej górze, ok. 1000–1500 ofiar.
  • 13 lipca 1942 – transport 300 osób do obozu pracy na ul. Lipowej 7 w Lublinie.
  • 2. połowa lipca lub sierpień 1942 – transport ok. 300–400 osób z okolicznych wsi, w tym z Łukowa.
  • lato 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi ok. 1800 osób.
  • 21 września 1942 – egzekucja, 70 ofiar.
  • 3 listopada 1942 – egzekucja podczas likwidacji getta i marszu do Długiego Kąta.
  • 3–4 listopada 1942 – transport 200–300 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
  • listopad – grudzień 1942 – egzekucja w okolicach nowej szkoły.

Społeczność żydowska w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie getta: oficjalnie nigdy nie powstało, ale Żydzi musieli zamieszkiwać wyznaczony teren od marca 1941

Liczba żydowskich mieszkańców: 1700 (połowa 1939); 1119 (koniec 1939); 2147 (sierpień 1941); ok. 1800 osób (lato 1942)

Przesiedlenia do Józefowa Biłgorajskiego: Kazimierz Dolny (ok. 500 osób, 10 marca 1941); Konin i okolice (ok. 600 osób, 18 marca 1941); okoliczne wsie, w tym Łukowa (ok. 300–400 osób, 2. połowa lipca lub sierpień 1942)

Likwidacja getta: 3 listopada 1942

Kierunek deportacji: Biłgoraj i dalej prawdopodobnie na Majdanek (20 osób, 1 maja 1942); Lublin, Lipowa 7 (ok. 300 osób, 13 lipca 1942); Bełżec (200–300 osób, 3–4 listopada 1942)

Masowe egzekucje: 6 lutego 1942 (5 osób, szosa Józefów – Łukowa); 11 maja 1942 (ok. 120 osób, teren miasta i kamieniołom); 13 lipca 1942 (ok. 1000–1500 osób, Winiarczykowa góra); 21 września 1942 (70 osób); 3 listopada 1942 (podczas likwidacji getta i marszu do Długiego Kąta); listopad – grudzień 1942 (okolice nowej szkoły)

Przebieg akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Akcja „Reinhardt” w Józefowie Biłgorajskim zaczęła się 1 maja 1942 r., kiedy to 20 Żydów z miasteczka zostało przez administrację niemiecką oskarżonych o sympatie komunistyczne i wywiezionych do Biłgoraja. W ten sposób chciano pozbyć się potencjalnych przywódców ruchu oporu podczas planowanych deportacji. Dalszy los tych ludzi nie jest znany; prawdopodobnie razem z grupą Żydów z Biłgoraja i Tarnogrodu wysłano ich do KL Lublin (obóz na Majdanku).

11 maja trzech Niemców, członków Gestapo lub Schupo, przeprowadziło kolejną akcję. Na ulicach miasta i w pobliskim kamieniołomie zastrzelili ok. 120–130 Żydów.

Kamieniołom w Józefowie Biłgorajskim
Kamieniołom w Józefowie Biłgorajskim

13 lipca 101. Batalion Policji Rezerwy dokonał największej egzekucji w Józefowie. Żydów zgromadzono na rynku i przeprowadzono selekcję. Ok. 300 wybranych mężczyzn wysłano do obozu przy Lipowej 7 w Lublinie. Pozostałych Żydów policjanci wywozili w mniejszych grupach na Górę Winiarczykową przy drodze do Biłgoraja (na zachód od Józefowa) i tam rozstrzeliwali. Zamordowano wtedy ok. 1000–1500 ludzi. Dla funkcjonariuszy 101. Batalionu była to pierwsza akcja egzekucyjna; niedoświadczeni policjanci obchodzili się z ofiarami „nad wyraz grzecznie i delikatnie”. Podczas kolejnych akcji było już inaczej. Około 200–300 osób przeżyło tę akcję. Część ukryła się na terenie miasta lub w Puszczy Solskiej; niektórzy ranni przeżyli egzekucję i powrócili do Józefowa, ciała zmarłych pogrzebano dopiero po pewnym czasie. Po akcji w miasteczku zgromadzono wszystkich Żydów z okolicznych wsi, m.in. z Łukowej. W sumie przeniesiono tu jeszcze ok. 300–400 osób.

We wrześniu dowódca Gestapo w Biłgoraju Columbus próbował wymóc na Judenracie opłatę za obietnicę bezpieczeństwa. Kiedy wymaganej kwoty nie dostarczono na czas, Niemcy zamordowali 70 żydowskich zakładników.

Ostateczna likwidacja getta nastąpiła 3 listopada 1942 r. Akcją dowodził Werner, kierujący jednostką Schupo stacjonującą w Długim Kącie. Oprócz jego jednostki w akcji uczestniczyli funkcjonariusze Bahnschutzpolizei i policjanci granatowi. Wszystkich Żydów pędzono do stacji kolejowej w Długim Kącie. Podczas marszu część ludzi została zamordowana; ich grób zbiorowy znajduje się na Górze Chojniastej. Pozostałych 200–300 osób dołączono do transportu z powiatu biłgorajskiego, który 4 listopada wysłano do obozu zagłady w Bełżcu. Józefów ogłoszono Judenfrei.

W listopadzie i grudniu Schupo i Bahnschutzpolizei szukali ukrywających się Żydów. Dość spora liczba ludzi ukrywała się w Puszczy Solskiej, budując tam schrony i często przemieszczając się z miejsca na miejsce. Schwytani trafiali do więzienia w Józefowie; później ich rozstrzeliwano w grupach po 10–15 osób w pobliżu nowej szkoły. Niektórzy żydowscy mieszkańcy zostali zamordowani przez bandy rabunkowe, składające się z chłopów z okolicznych wsi.
Pewna liczba Żydów z Józefowa przeżyła wojnę, ale jest ona trudna do ustalenia. Nie było jednak na tyle dużo osób, żeby powołać w miejscowości komitet żydowski. 

RelacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z zasobów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”:

  • Andrzej Bury, ur. 1933

W drodze na śmierć – fragment relacji świadka historii [WIDEO]

  • Gabriela Gorzandt, 1926–2018

Rodzice za pomoc Żydom zapłacili najwyższą cenę cz. 2 – fragment relacji świadka historii [WIDEO]

Rodzice za pomoc Żydom zapłacili najwyższą cenę cz. 1 – fragment relacji świadka historii [WIDEO]

  • Jan Słupski, ur.1929

Masowe egzekucje Żydów z Józefowa – fragment relacji świadka historii [TEKST]

  • Stanisława Zakrzewska, ur. 1925

Spotkanie z Niemcem – fragment relacji świadka historii [TEKST]

Spotkanie z Niemcem – fragment relacji świadka historii [AUDIO]

PamięćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Istniejące zabytki kultury materialnej: synagoga.

Synagoga w Józefowie Biłgorajskim
Synagoga w Józefowie Biłgorajskim

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Christopher R. Browning, Zwykli ludzie, 101 Batalion Policji Rezerwy i „Ostateczne Rozwiązanie”, Warszawa 2000.
  • Grodziec, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, Miron G., Shulhani S. [red.], tom I, A–M, Jerusalem 2009.
  • Józefów Biłgorajski, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/j/722-jozefow-woj-lubelskie, [dostęp 7.12.2017].
  • Kubiszyn Marta, Józefów Biłgorajski, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2012.
  • Kuwałek Robert, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
  • Kuwałek Robert, Webb Chris, Jozefow Ghetto, The H.E.A.R.T Holocaust Research Project, www.HolocaustResearchProject.org, http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/jozefow.html, [dostęp 7.12.2017].
  • Silberklang David, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem 2013.
  • Skibińska Alina, Powiat biłgorajski, [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, B. Engelking, J. Grabowski [red.], tom I, Warszawa 2018. 

*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]