Józefów Biłgorajski – akcja „Reinhardt”
Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Lublin, powiat Biłgoraj, gmina Aleksandrów.
Spis treści
[Zwiń]Józefów Biłgorajski – kalendarium
- 1939 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi od 1100 do 1700 osób.
- sierpień 1941 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi 2147 osób.
- 10 marca 1941 – transport 500 osób z miejscowości: Kazimierz Dolny.
- 18 marca 1941 – transport ok. 600 osób z miejscowości: Konin i okolice.
- 6 lutego 1942 – egzekucja przy szosie Józefów–Łukowa, 5 ofiar.
- 1 maja 1942 – transport 20 osób do miejscowości: Biłgoraj i dalej prawdopodobnie do KL Lublin na Majdanku.
- 11 maja 1942 – egzekucja na terenie miasta i w kamieniołomie, ok. 120 ofiar.
- 13 lipca 1942 – egzekucja na Winiarczykowej górze, ok. 1000–1500 ofiar.
- 13 lipca 1942 – transport 300 osób do obozu pracy na ul. Lipowej 7 w Lublinie.
- 2. połowa lipca lub sierpień 1942 – transport ok. 300–400 osób z okolicznych wsi, w tym z Łukowa.
- lato 1942 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi ok. 1800 osób.
- 21 września 1942 – egzekucja, 70 ofiar.
- 3 listopada 1942 – egzekucja podczas likwidacji getta i marszu do Długiego Kąta.
- 3–4 listopada 1942 – transport 200–300 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
- listopad – grudzień 1942 – egzekucja w okolicach nowej szkoły.
Społeczność żydowska w czasie II wojny światowej
Utworzenie getta: oficjalnie nigdy nie powstało, ale Żydzi musieli zamieszkiwać wyznaczony teren od marca 1941
Liczba żydowskich mieszkańców: 1700 (połowa 1939); 1119 (koniec 1939); 2147 (sierpień 1941); ok. 1800 osób (lato 1942)
Przesiedlenia do Józefowa Biłgorajskiego: Kazimierz Dolny (ok. 500 osób, 10 marca 1941); Konin i okolice (ok. 600 osób, 18 marca 1941); okoliczne wsie, w tym Łukowa (ok. 300–400 osób, 2. połowa lipca lub sierpień 1942)
Likwidacja getta: 3 listopada 1942
Kierunek deportacji: Biłgoraj i dalej prawdopodobnie na Majdanek (20 osób, 1 maja 1942); Lublin, Lipowa 7 (ok. 300 osób, 13 lipca 1942); Bełżec (200–300 osób, 3–4 listopada 1942)
Masowe egzekucje: 6 lutego 1942 (5 osób, szosa Józefów – Łukowa); 11 maja 1942 (ok. 120 osób, teren miasta i kamieniołom); 13 lipca 1942 (ok. 1000–1500 osób, Winiarczykowa góra); 21 września 1942 (70 osób); 3 listopada 1942 (podczas likwidacji getta i marszu do Długiego Kąta); listopad – grudzień 1942 (okolice nowej szkoły)
Przebieg akcji „Reinhardt”
Akcja „Reinhardt” w Józefowie Biłgorajskim zaczęła się 1 maja 1942 r., kiedy to 20 Żydów z miasteczka zostało przez administrację niemiecką oskarżonych o sympatie komunistyczne i wywiezionych do Biłgoraja. W ten sposób chciano pozbyć się potencjalnych przywódców ruchu oporu podczas planowanych deportacji. Dalszy los tych ludzi nie jest znany; prawdopodobnie razem z grupą Żydów z Biłgoraja i Tarnogrodu wysłano ich do KL Lublin (obóz na Majdanku).
11 maja trzech Niemców, członków Gestapo lub Schupo, przeprowadziło kolejną akcję. Na ulicach miasta i w pobliskim kamieniołomie zastrzelili ok. 120–130 Żydów.
13 lipca 101. Batalion Policji Rezerwy dokonał największej egzekucji w Józefowie. Żydów zgromadzono na rynku i przeprowadzono selekcję. Ok. 300 wybranych mężczyzn wysłano do obozu przy Lipowej 7 w Lublinie. Pozostałych Żydów policjanci wywozili w mniejszych grupach na Górę Winiarczykową przy drodze do Biłgoraja (na zachód od Józefowa) i tam rozstrzeliwali. Zamordowano wtedy ok. 1000–1500 ludzi. Dla funkcjonariuszy 101. Batalionu była to pierwsza akcja egzekucyjna; niedoświadczeni policjanci obchodzili się z ofiarami „nad wyraz grzecznie i delikatnie”. Podczas kolejnych akcji było już inaczej. Około 200–300 osób przeżyło tę akcję. Część ukryła się na terenie miasta lub w Puszczy Solskiej; niektórzy ranni przeżyli egzekucję i powrócili do Józefowa, ciała zmarłych pogrzebano dopiero po pewnym czasie. Po akcji w miasteczku zgromadzono wszystkich Żydów z okolicznych wsi, m.in. z Łukowej. W sumie przeniesiono tu jeszcze ok. 300–400 osób.
We wrześniu dowódca Gestapo w Biłgoraju Columbus próbował wymóc na Judenracie opłatę za obietnicę bezpieczeństwa. Kiedy wymaganej kwoty nie dostarczono na czas, Niemcy zamordowali 70 żydowskich zakładników.
Ostateczna likwidacja getta nastąpiła 3 listopada 1942 r. Akcją dowodził Werner, kierujący jednostką Schupo stacjonującą w Długim Kącie. Oprócz jego jednostki w akcji uczestniczyli funkcjonariusze Bahnschutzpolizei i policjanci granatowi. Wszystkich Żydów pędzono do stacji kolejowej w Długim Kącie. Podczas marszu część ludzi została zamordowana; ich grób zbiorowy znajduje się na Górze Chojniastej. Pozostałych 200–300 osób dołączono do transportu z powiatu biłgorajskiego, który 4 listopada wysłano do obozu zagłady w Bełżcu. Józefów ogłoszono Judenfrei.
W listopadzie i grudniu Schupo i Bahnschutzpolizei szukali ukrywających się Żydów. Dość spora liczba ludzi ukrywała się w Puszczy Solskiej, budując tam schrony i często przemieszczając się z miejsca na miejsce. Schwytani trafiali do więzienia w Józefowie; później ich rozstrzeliwano w grupach po 10–15 osób w pobliżu nowej szkoły. Niektórzy żydowscy mieszkańcy zostali zamordowani przez bandy rabunkowe, składające się z chłopów z okolicznych wsi.
Pewna liczba Żydów z Józefowa przeżyła wojnę, ale jest ona trudna do ustalenia. Nie było jednak na tyle dużo osób, żeby powołać w miejscowości komitet żydowski.
Relacje
Z zasobów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”:
- Andrzej Bury, ur. 1933
W drodze na śmierć – fragment relacji świadka historii [WIDEO]
- Gabriela Gorzandt, 1926–2018
Rodzice za pomoc Żydom zapłacili najwyższą cenę cz. 2 – fragment relacji świadka historii [WIDEO]
Rodzice za pomoc Żydom zapłacili najwyższą cenę cz. 1 – fragment relacji świadka historii [WIDEO]
- Jan Słupski, ur.1929
Masowe egzekucje Żydów z Józefowa – fragment relacji świadka historii [TEKST]
- Stanisława Zakrzewska, ur. 1925
Spotkanie z Niemcem – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Spotkanie z Niemcem – fragment relacji świadka historii [AUDIO]
Pamięć
Istniejące zabytki kultury materialnej: synagoga.
Literatura
- Christopher R. Browning, Zwykli ludzie, 101 Batalion Policji Rezerwy i „Ostateczne Rozwiązanie”, Warszawa 2000.
- Grodziec, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, Miron G., Shulhani S. [red.], tom I, A–M, Jerusalem 2009.
- Józefów Biłgorajski, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/j/722-jozefow-woj-lubelskie, [dostęp 7.12.2017].
- Kubiszyn Marta, Józefów Biłgorajski, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2012.
- Kuwałek Robert, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
- Kuwałek Robert, Webb Chris, Jozefow Ghetto, The H.E.A.R.T Holocaust Research Project, www.HolocaustResearchProject.org, http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/jozefow.html, [dostęp 7.12.2017].
- Silberklang David, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem 2013.
- Skibińska Alina, Powiat biłgorajski, [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, B. Engelking, J. Grabowski [red.], tom I, Warszawa 2018.
*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]