Brzeżany – akcja „Reinhardt”

Brzeżany – kalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• 1931 – społeczność żydowska liczyła 3760 osób.
• 5–7 lipca 1941 – pogrom, około 300 ofiar.
• 1 października 1941 – egzekucja w okolicach wsi Raj, od 500 do 700 ofiar.
• 18 grudnia 1941 – egzekucja, około 1000 ofiar.
• zima 1941/1942 – transport osób do obozów pracy.
• 17 lutego 1942 – egzekucja, kilkadziesiąt ofiar.
• kwiecień 1942 – transport około 300 osób do Najarowa.
• wiosna 1942 – transport osób z okolicznych miejscowości.
• czerwiec 1942 – egzekucja, kilkaset ofiar.
• 21–22 września 1942 – transport od 1000 do 1500 osób do obozu zagłady w Bełżcu; egzekucja, kilkaset ofiar.
• jesień 1942 – transport osób z okolicznych miejscowości (m.in. Narajowa).
• 31 października 1942 – transport około 1000 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
• 4–5 grudnia 1942 – transport od 1000 do 1500 osób do obozu zagłady w Bełżcu.
• 30 marca–2 kwietnia 1943 – transport  osób do obozu pracy w Kamionce.
• 12 czerwca 1943 – egzekucja na cmentarzu żydowskim, około 1400 ofiar; ostateczna likwidacja getta.

Społeczność żydowska w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie getta: wrzesień 1941 lub styczeń 1942 (getto otwarte), październik 1942 (getto zamknięte).

Liczba żydowskich mieszkańców: 3760 (1931).

Przesiedlenia do Brzeżan: okoliczne miejscowości (wiosna 1942); okoliczne miejscowości, w tym Narajów (jesień 1942).

Likwidacja getta: 12 czerwca 1943.

Kierunek deportacji: obozy pracy (zima 1941/1942); Narajów (ok. 300 osób, kwiecień 1942); Bełżec (1000–1500 osób, 21–22 września 1942); Bełżec (ok. 1000 osób, 31 października 1942); Bełżec (1000–1500 osób, 4–5 grudnia 1942); obozy pracy, w tym Kamionka (30 marca–2 kwietnia 1943).

Masowe egzekucje: 5–7 lipca 1941 (ok. 300 osób, pogrom); 1 października 1941 (500–700 osób, okolice wsi Raj); 18 grudnia 1941 (ok. 1000 osób); 17 lutego 1942 (kilkadziesiąt osób); czerwiec 1942 (kilkaset osób); 21–22 września 1942 (kilkaset osób); 12 czerwca 1943 (ok. 1400 osób, stary cmentarz żydowski).

Przebieg akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza deportacja odbyła się 21 i 22 września 1942 r. Do obozu zagłady w Bełżcu wysłano 1000–1500 osób; niektóre źródła podają, że kilkaset osób zostało zamordowanych na miejscu. Deportację przeprowadził oddział Sipo z Tarnopola z udziałem miejscowej policji ukraińskiej. Po tej akcji getto w Brzeżanach zostało przekształcone w getto zamknięte.

Kolejna deportacja, w trakcie której do obozu zagłady w Bełżcu wysłano ok. 1000 osób, odbyła się 31 października. Podczas następnej, przeprowadzonej 4 i 5 grudnia, deportowano 1000–1500 osób.

Podczas łapanki przeprowadzonej w dniach 30 marca – 2 kwietnia 1943 r. schwytano kilkuset mieszkańców getta. Część wysłano do obozów pracy (w tym do Kamionki). Prawie 300 osób rozstrzelano na starym cmentarzu żydowskim. W akcji aktywnie uczestniczył Hubert Kohen, członek NSDAP, delegowany do przejęcia mienia żydowskiego w Brzeżanach. W antyżydowskich akcjach aktywnie wspierał Sipo także starosta powiatu, Hans-Adolf Asbach.

Pod koniec maja spośród mieszkańców getta wyodrębniono grupę 300 osób, które miały pracować dla Wehrmachtu. Zarówno tę grupę, jak i pozostałych mieszkańców getta przeprowadzono na cmentarz żydowski i rozstrzelano 12 czerwca. W tym dniu straciło życie ok. 1400 osób. Ostatnią akcją dowodził esesman Willi Herrmann. Po jej zakończeniu Brzeżany ogłoszono Judenrein – miastem „wolnym od Żydów”.

Wojnę przeżyło nie więcej niż 100 Żydów z Brzeżan.

RelacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski Instytut Historyczny

• Leon Majblum, ur. 1930 (301/672)

Autor mieszkał w Brzeżanach. Opisuje losy swojej i innych rodzin żydowskich po wkroczeniu wojsk niemieckich. W relacji znajdziemy informacje na temat utworzenia getta i akcji likwidacyjnych oraz masowych egzekucji dokonywanych na cmentarzu żydowskim.

• Mojżesz Kin, ur. 1931 (301/879)

Autor z rodzicami i rodzeństwem uciekł z getta w Narajowie do getta w Brzeżanach. Opisuje akcję likwidacyjną, podczas której stracił matkę. Dalsza część relacji jest opisem ukrywania się grupy Żydów w bunkrach leśnych w okolicach Narajowa.

• J. Her (301/1324 oraz 301/1325)

Autor opisuje losy Żydów z Brzeżan, przypomina nazwiska pomordowanych. W drugiej relacji znajdziemy informacje o sytuacji ludności żydowskiej w Brzeżanach podczas okupacji niemieckiej.

• Stefania Schöngut, ur. 1892 (301/2382)

Autorka w momencie wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej mieszkała z synem w Brzeżanach. Opisuje życie w Brzeżanach i masowe egzekucje ludności żydowskiej.

• Sala Markus (301/2866)

Relacja spisana w języku jidysz. Znajdziemy w niej m.in. informacje na temat wymordowania Żydów ukrywających się w lasach w okolicach Brzeżan. 

• Mozes Kurzman, ur. 1916 (301/3236)

Autor w 1939 r. uciekł na Wschód i zamieszkał w Brzeżanach. Opisuje sytuację ludności żydowskiej po wkroczeniu wojsk niemieckich w 1941 r. W relacji znajdziemy opis pogromu w Brzeżanach, pierwszej akcji likwidacyjnej i egzekucji Żydów w pobliskim lesie. Mozes Kurzman opowiada także o tworzeniu obozów pracy i swojej ucieczce z Brzeżan.

• Józef Wolański, ur. 1904 (301/4188)

Autor opowiada o zbrodniach popełnionych przez gestapowców w getcie w Brzeżanach.

• Alfred Schüssel (301/4225)

Relacja spisana w formie listu. Autor opisuje losy Żydów z Brzeżan (masowe egzekucje, utworzenie i likwidację getta), przypomina nazwiska ofiar.

• Dominitz Rafael, ur. 1927 (301/4538) 

Autor przebywał w Brzeżanach. Opisuje pogrom zorganizowany przez Ukraińców po wejściu wojsk niemieckich oraz masowe egzekucje.

• Mojżesz Joskowicz (301/4757)

Relacja o udziale funkcjonariuszy niemieckich w eksterminacji Żydów i akcji likwidacyjnej w Brzeżanach.

• Laura Mittelman, ur. 1918 (301/4838)

Dwustronicowa informacja o zbrodniach popełnionych na ludności żydowskiej Brzeżan przez funkcjonariuszy niemieckich. Jeden z nich zastrzelił ojca autorki.

• Morris Thaler, ur. 1901 (301/4847)

Dwustronicowa informacja o zbrodniach wobec ludności żydowskiej Brzeżan popełnionych przez funkcjonariuszy niemieckich.

• Jakub Kesstecher, ur. 1924 (301/4922)

Autor mieszkał w Brzeżanach. Opisuje sytuację ludności pod okupacją niemiecką (pogrom zorganizowany przez Ukraińców, masowe egzekucje w lipcu i grudniu 1941 r., utworzenie obozu pracy przymusowej).

• Szymon Czarnocha, ur. 1913 (301/5917)

Autor podczas okupacji przebywał w Brzeżanach. Był świadkiem pogromów i masowych egzekucji Żydów.

• Zbigniew Rusiński (301/7055)

Autor podczas okupacji przebywał w Brzeżanach. Był świadkiem likwidacji getta. 

PamięćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Brzeżanach znajduje się cmentarz żydowski.

Pomnik ofiarom Zagłady na cmentarzu żydowskim w Brzeżanach (źródło zdjęcia, domena publiczna) 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• Brzeżany, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom I, A–M, Jerusalem 2009.
• Brzeżany, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/926-brzezany, [dostęp: 6.11.2017].
• List pierwszego zastępcy przewodniczącego brzeżańskiej rejonowej administracji państwowej Wiktora Zinczuka nr 17012 z 19.09.2017, archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.
• Redlich S., Razem i osobno. Polacy, Żydzi, Ukraińcy w Brzeżanach 1919–1945, Sejny 2002.
• Redlich S., Brzeżany, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
• Relacje z czasów Zagłady. Inwentarz, t. I–VII, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1998–2011.
• Круглов А., Хроника Холокоста в Украине, Запорожье 2004.

*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]