Bełżyce – akcja „Reinhardt”
Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Lublin, powiat Lublin, gmina Bełżyce.
Spis treści
[Zwiń]Bełżyce – kalendarium
- listopad 1939 – transport osób z Puław.
- 25 lutego 1940 – transport od 300 do 500 osób ze Szczecina.
- maj 1940 – transport około 800 osób do obozów pracy.
- 16 czerwca 1940 – egzekucja, 13 ofiar.
- 1940 – transport osób z zachodniej Polski.
- październik 1940 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi około 2400 osób.
- luty–marzec 1941– transport około 500 osób z Krakowa.
- marzec 1941 – transport około 500 osób z Lublina.
- maj 1941 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi 3499 osób.
- 1941 – utworzenie getta.
- jesień 1941 – transport osób do obozu pracy w Poniatowej.
- koniec 1941 – transport osób do KL Lublin (obóz na Majdanku).
- początek 1942 – transport osób z okolicznych miejscowości.
- 10 lub 12 maja 1942 – transport około 1000 osób z miejscowości: Weimar, Lipsk, Drezno (Rzesza Niemiecka).
- 11 lub 23 maja 1942 – transport od kilkuset do 3000 osób do KL Lublin (obóz na Majdanku).
- 22 maja 1942 – transport 3000 osób do obozu zagłady w Sobiborze.
- 21 września lub 2 października 1942 – transport około 1300 osób z miejscowości: Chodel.
- wrzesień/październik 1942 – transport osób do KL Lublin (obóz na Majdanku).
- 9–12 października 1942 – transport osób z gminy: Bychawa, Jastków, Wojciechów, Piotrowice, Brzeziny, Krzczonowa.
- 13 października 1942 – transport osób do Piask i obozu pracy w Poniatowej.
- 13 października 1942 – transport osób przez Niedrzwicę do obozu zagłady w Treblince lub Sobiborze.
- jesień 1942 – egzekucja na placu przed synagogą, 150 ofiar.
- początek 1943 – liczba żydowskich mieszkańców wynosi około 1200 osób.
- początek 1943 – transport osób do obozu pracy w Trawnikach.
- 8 maja 1943 – transport 300 osób do obozu pracy w Poniatowej.
- 8 maja 1943 – transport od 400 do 500 osób do obozu pracy w Budzyniu.
- 8 maja 1943 – egzekucja w okolicach ulicy Południowej, od 300 do 600 ofiar.
- maj 1943 – egzekucja w lesie w okolicach Budzynia, 64 ofiary.
Społeczność żydowska w czasie II wojny światowej
Utworzenie getta: 1941 rok.
Liczba żydowskich mieszkańców: 2400 osób (październik 1940 roku); 3499 osób (maj 1941 roku); 1200 (początek 1943 roku).
Przesiedlenia do Bełżyc: Puławy (listopad 1939 roku); Szczecin (25 lutego 1940 roku, 300–500); zachodnia Polska (1940 rok); Kraków (luty i marzec 1941 roku, 500 osób); Lublin (marzec 1941 roku, 500 osób); okoliczne miejscowości (początek 1942 roku); Weimar, Lipsk, Drezno (10 lub 12 maja, 1000 osób); Chodel (21 września lub 2 października 1942 roku, 1300 osób); gminy: Bychawa, Jastków, Wojciechów, Piotrowice, Brzeziny, Krzczonowa (9–12 października 1942 roku).
Likwidacja getta: 13 października 1942 roku.
Kierunek deportacji: obozy pracy (maj 1940 roku, 800 osób); Poniatowa (jesień 1941 roku); Majdanek (koniec 1941 roku); Majdanek (11 lub 23 maja 1942 roku, 430–3000); Sobibór (22 maja 1942 roku, 3000 osób); Majdanek (wrzesień/ październik 1942 roku); Poniatowa, Piaski (13 października 1942 roku); Niedrzwica ( 13 października 1942 roku) Treblinka lub Sobibór; Trawniki (początek 1943 roku), Poniatowa (8 maja 1943 roku, 300 osób); Budzyń (8 maja 1943 roku, 400–500 osób).
Masowe egzekucje: 16 czerwca 1940 roku, 13 osób; jesień 1942 roku, 150 osób, plac przed synagogą); 8 maja 1943 roku, 300–600 osób, okolice ulicy Południowej; maj 1943 rok, 64 osoby, lasy w okolicach Budzynia.
Już od pierwszych tygodni okupacji w Bełżycach plądrowano żydowskie sklepy, a Żydów upokarzano. Do miasta zaczęła napływać ludność żydowska z innych miejscowości. Jako jedni z pierwszych, w listopadzie 1939 r., przybyli tu Żydzi z Puław.
W maju 1940 roku około 800 Żydów wywieziono stąd na roboty przymusowe. 16 czerwca doszło do pierwszej masowej egzekucji, w wyniku której niemieccy żandarmi z Niedrzwicy Dużej rozstrzelali 13 osób, w tym 10 Żydów. W październiku, żydowska populacja Bełżyc liczyła około 2400 osób, włączając w to około 300–500 uchodźców ze Szczecina (25 lutego 1940 roku zmuszonych do marszu z Lublina do Bełżyc w 22– stopniowym mrozie), a także z zachodnich ziem polskich, wcielonych do Rzeszy.
Zimą 1940–1941 roku żydowskie przedsiębiorstwa zostały "zaryzowane". W lutym i marcu sprowadzono około 500 Żydów z Krakowa, a także około 500 żydowskich przesiedleńców z Lublina.
Od 1940 w Bełżycach działał Judenrat, a także żydowska policja.
W 1941 roku w dawnej dzielnicy żydowskiej naziści utworzyli getto przy ulicy Południowej (obecnie ul. Bednarska). Żydzi nie mogli pojawiać się na głównych ulicach miasta, a także na rynku. Wprowadzono godzinę policyjną, a od jesieni karą za opuszczanie miejsca zamieszkania była śmierć.
W maju w Bełżycach przebywało około 3499 Żydów, w tym 1199 uchodźców. Latem wybuchła epidemia tyfusu. Żandarmi z Niedrzwicy Dużej przynajmniej dwa razy w ciągu tygodnia przyjeżdżali do Bełżyc, co wiązało się z przemocą, a niekiedy także mordowaniem Żydów. Powodem był rzekomo handel koszernym mięsem.
Jesienią niemieccy okupanci, w asyście ukraińskich pomocników przeprowadzili selekcję, w wyniku której młodzi Żydzi zostali deportowani do obozu pracy w Poniatowej. W czasie selekcji zamordowano kilku starców.
Po kolejnej selekcji pod koniec roku z Bełżyc wysłano grupę żydowskich robotników do budowy KL Lublin (obozu na Majdanku).
Przebieg akcji „Reinhardt”
Na początku 1942 roku do getta w Bełżycach przesiedlono Żydów z pobliskich miejscowości.
Aby „zrobić miejsce” dla Żydów z Rzeszy, w maju około 3000 osób deportowano, głównie do Sobiboru, a około 430 młodych mężczyzn zabrano na Majdanek. 10 lub 12 maja do miasteczka przywieziono natomiast 1000 Żydów z Weimaru, Lipska i Drezna.
Pod koniec września lub na początku października siły SS wraz z Hiwis otoczyły Bełżyce. Wszyscy Żydzi mieli stawić się na rynku. Wyselekcjonowano kilkuset młodych mężczyzn i kobiet, których natychmiast potem wywieziono na Majdanek. W czasie akcji zamordowano też pacjentów żydowskiego szpitala.
Jesienią, 21 września lub 2 października do Bełżyc przeniesiono około 1300 Żydów z Chodla. Przesiedlenia kontynuowano. Między 9, a 12 października do miasteczka wysiedlono wszystkich Żydów z przedwojennych gmin takich jak: Bychawa (wraz z Żydami z Niemców i Osmolic – około 3000 osób), Jastków, Wojciechów, Piotrowice (około 345 osób), Brzeziny (wraz z Żydami z Puchaczowa) oraz Krzczonowa (około 59 osób). Populacja żydowska w Bełżycach wzrosła do około 10 000 osób. Był to wstęp do deportacji.
13 października 1942 roku, policja niemiecka i Hiwis otoczyły Bełżyce. Wszyscy Żydzi mieli zgromadzić się na rynku, gdzie osobno ustawiono mężczyzn, kobiety i dzieci. Mężczyzn, uznanych za zdolnych do pracy wysłano do obozów pracy w Poniatowej oraz do obozu w utworzonym getcie w Piaskach. Dzieci, kobiety, osoby starsze i inne, uznane za niezdolne do pracy, przewieziono ciężarówkami na stację kolejową do Niedrzwicy. Chaim Garbel, jeden z deportowanych, twierdzi, że zostali oni wysłani do obozu zagłady w Treblince. Na miejscu, w Niedrzwicy, zatrzymano jednak około 130 mężczyzn i 30 kobiet zabierając ich na roboty przymusowe. Większość historyków uważa, że być może część deportowanych Żydów trafiła do obozu zagłady w Sobiborze.
W Bełżycach pozostawiono około 300 osób. Głównie byli to członkowie Judenratu i policji żydowskiej. Wkrótce do miasteczka powróciło od 700 - 1000 Żydów, którzy uniknęli deportacji chowając się w lasach lub uciekając z transportu. Na początku 1943 roku liczba Żydów wzrosła do 1200 osób. Ich zadaniem było sortowanie zagrabionego mienia deportowanych blisko budynku Starej Synagogi, a także roboty przymusowe w kamieniołomach. Możliwe, że byli oni też zaangażowani w budowę drogi między Bełżycami a Niedrzwicą. Na początku 1943 roku, SS wysłało część robotników żydowskich do obozu pracy przymusowej w Trawnikach.
Ostatecznie getto, będące de facto małym obozem pracy przymusowej, zlikwidowano 8 maja 1943 roku. Wraz z oddziałem Hiwis i ukraińskim adiutantem Otto, do Bełżyc przyjechał SS-Unterscharführer Reinhold Feiks, nadzorujący obóz w Budzyniu. Wczesnym rankiem wszyscy Żydzi mieli zebrać się na zewnątrz. Około 300 mężczyzn wysłano do obozu pracy w Poniatowej. Judenrat oraz policję żydowską zabrano do Budzynia. Następnie Żydzi dostali rozkaz wykopania dużego dołu przy synagodze (a wiele mężczyzn i kobiet zamknięto w środku). Feiks nakazał rozebrać się od 300–600 kobietom, dzieciom i słabszym mężczyznom. Jego pomocnicy rozstrzelali ich nad dołem, nieopodal ulicy Południowej, w grupach po dziesięć osób. Starszych i chorych zamordowano w ich własnych łóżkach. Kiedy wyczerpała się większość nabojów, zaczęto używać siekier. Otto rozbijał główki małych dzieci o ścianę. Od 400–500 Żydów zamkniętych wówczas w synagodze, pognano potem marszem do Budzynia. Wielu z nich zostało zastrzelonych w czasie drogi przez Feiksa i Hiwis. Po dotarciu do Budzynia, Feiks wyselekcjonował dodatkowo 64 Żydów, których zastrzelono i pochowano w masowym grobie w pobliskich lasach.
Po oswobodzeniu Bełżyc przez armię sowiecką, ocaleni Żydzi zaczęli powracać do miasteczka, jednak po wydarzeniach z 14 marca 1946 roku, kiedy to oddział WiN-u zamordował 2 Żydów opuścili oni Bełżyce na dobre. Wśród ocalałych był niejaki Nimrod Ariav.
Relacje
Z zasobów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”:
- Stanisław Gołofit, 1909–2007
Tu była masakra – fragment relacji świadka historii [TEKST]
- Zofia Siwek, ur. 1937
Na drugi dzień ten sam Niemiec go dobił – fragment relacji świadka historii [TEKST]
I tak została rozwiązana kwestia żydowska w Bełżycach – fragment relacji świadka historii [TEKST]
W Bełżycach wymordowali wszystkich Żydów jednego dnia – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Kazali go zakopać żywcem. Bełżyce w okresie II wojny światowej – fragment relacji świadka historii [WIDEO]
- Yona Livnech, ur. 1922
Pobyt w obozach podczas II wojny światowej – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Pobyt w obozach podczas II wojny światowej – fragment relacji świadka historii [WIDEO]
- Nimrod Ariav, ur. 1926
Sytuacja Żydów pod okupacją hitlerowską, Bełżyce – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Sytuacja Żydów pod okupacją hitlerowską, Bełżyce – fragment relacji świadka historii [AUDIO]
- Marianna Turek, ur. 1937
Ryfka Goldiner – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Zagrożenie – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Ryfka Goldiner – fragment relacji świadka historii [AUDIO]
Zagrożenie – fragment relacji świadka historii [AUDIO]
- Zofia Bagan, ur. 1931
Żydzi w Bełżycach w czasie wojny – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Pomoc Żydom w Bełżycach – fragment relacji świadka historii [TEKST]
- Irena Zofia Malik, ur. 1928
Wybuch II wojny światowej – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Stosunki polsko–żydowskie w czasie wojny – fragment relacji świadka historii [TEKST]
- Marianna Ostrowska, ur. 1922
Żydzi w Bełżycach w czasie wojny – fragment relacji świadka historii [TEKST]
- Tadeusz Sieńko, ur. 1931
Żydzi w Bełżycach w czasie wojny – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Żydzi w Bełżycach w czasie wojny – fragment relacji świadka historii [AUDIO]
- Jan Janczak, ur. 1935
Zagłada Żydów z Niedrzwicy – fragment relacji świadka historii [WIDEO]
- Franciszek Markiewicz
Zagłada Żydów – fragment relacji świadka historii [TEKST]
Literatura
- Amtliches Gemeinde – und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement auf Grund Der Summarischen Bevölkerungsbestandsaufnahme am 1. März 1943, Herausgegeben vom Statistischen Amt des Generalgouvernements, Krakau 1943, s. 42.
- Bełżyce. Historia społeczności, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/270-belzyce/99-historia-spolecznosci/137051-historia-spolecznosci, [dostęp: 09.09.2018].
- Bełżyce, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom I, A–M, Jerusalem 2009, s. 34.
- Crago L., White J. R., Bełżyce [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, Megargee G.P., M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012, s. 612–614.
- Kubiszyn M., Bełżyce, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2012, s. 44–45.
- Lenarczyk W., Obóz pracy przymusowej w Budzyniu (1942-1944), [w:] 3-4 listopada 1943. Erntefest zapomniany epizod Zagłady, red. W. Lenarczyk, D. Libionka, Lublin 2009.
- Silberklang D., Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem 2013, s. 86, 94, 174, 183, 213, 304, 318, 376, 380.
*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]