Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Teatr NN

Szwedzka sztuka opowiadania

Renesans sztuki opowiadania (storytellingu) w Szwecji rozpoczął się pod koniec lat 80. i objął środowisko pisarzy, bibliotekarzy, nauczycieli, folklorystów i aktorów. Przedstawicieli różnorodnych zawodów zafascynowała sytuacja spotkania, jaką zawsze otwiera opowiadanie historii, jej intensywność pozwalająca na żywy przekaz mitów, bajek, opowieści z życia i literatury. Mats Rehnman, jeden z najbardziej zasłużonych animatorów ruchu opowiadania w Szwecji, mówi, że storytelling odkrył w czasach, kiedy był pisarzem i artystą i często brał udział w spotkaniach z dziećmi, podczas których czytał fragmenty swoich książek. W czasie jednego z takich spotkań przyszło mu do głowy, by odłożyć książkę i zamiast czytać, zaczął opowiadać. Nagle okazało się, że dzieci słuchały go i były skoncentrowane jak nigdy dotąd. Od tego czasu zaczął opowiadać historie.


Spis treści:
1. Renesans sztuki opowiadania
2. Tematyka i ośrodki storytellingu
3. Przedstawiciele sztuki opowiadania

 

Renesans sztuki opowiadania

Pierwszy festiwal opowiadania odbył się w 1990 roku w Ljunby, miasteczku na południu Szwecji. Grupa około 50 osób z całego kraju zainteresowanych storytellingiem wymieniła się doświadczeniami, opowiadała historie w szkołach, bibliotekach, kawiarniach i miejscach spotkań.

Jedną z najważniejszych przestrzeni służących praktykowaniu sztuki opowiadania stały się biblioteki. Tradycja opowiadania w bibliotekach w Szwecji sięga początków XX wieku, kiedy to bibliotekarze opowiadali najmłodszym dzieciom bajki, aby zachęcić je do wypożyczania i czytania książek. W latach 60. wraz z ekspansją telewizji i przekazu opartego na obrazie, np. pokazów slajdów, opowiadanie zaczęto uważać za formę archaiczną i stopniowo zaniknęło ono, by odrodzić się w ostatnich dwóch dekadach. Obecnie w bibliotekach występują nie tylko zawodowi opowiadacze, ale także najmłodsi adepci tej sztuki. Często spotyka się już 12–15-latków, którzy opowiadają bajki przedszkolakom.

Duże znaczenie dla rozwoju sztuki opowiadania w Szwecji miała lewicowa idea sztuki ludu (folk art, culture of the people). W myśl jej założeń literatura nie powinna być jedynie elitarną domeną artystów i ludzi wybitnych. Wartość nadawano historiom zwyczajnych ludzi, robotników, rzemieślników, urzędników, których zachęcano do pisania dzienników i pamiętników. Amatorskie próby literackie nie spełniały założonych oczekiwań. Zorientowano się jednak, że zwykli ludzie potrafią ciekawiej opowiadać, niż pisać, co stało się inspiracją do organizowania wieczorów opowieści w kawiarniach. Od lat 80. zaczęły powstawać the storytelling cafe, w których opowiadano historie z życia wzięte. W formule kawiarnianej odbywał się między innymi projekt związany z gromadzeniem historii związanych ze stoczniami w Göteborgu.

Od 1991 roku w sztokholmskiej Cric Crac Cafe Ulf Ärnström, Peter Hagberg i Mats Rehnman organizowali wieczory opowieści dla dorosłych, w czasie których każdy uczestnik mógł przedstawić swoją wziętą z życia historię. Jednak coraz częściej w programach spotkań pojawiały się bajki i opowieści autorskie.

Stopniowo Sztokholm stawał się centrum opowiadania o ambicjach artystycznych – performance storytelling. Tu założono organizację zrzeszającą opowiadaczy – The Storytelling Network. W 2005 roku w Sztokholmie zorganizowano festiwal opowiadania Fabula Storytelling Festival, który odbywa się do dzisiaj co 2 lata i jest największym tego typu wydarzeniem w całej Szwecji oraz jednym z najważniejszych w Europie. Ma charakter sceniczny – opowiadacze (goście z całego świata) występują w przestrzeni teatralnej. Opowieści przybierają formę spektakli wzbogacanych o elementy teatralne i oprawę muzyczną. W programie festiwalu znajdują się też opowieści dla dzieci przedstawiane w bibliotece – w wykonaniu najmłodszych adeptów sztuki storytellingu (młodzież opowiada dzieciom) – i wydarzenia plenerowe (namiot opowiadaczy, pojedynki na historie).

 

Tematyka i ośrodki storytellingu

Środowisko szwedzkich opowiadaczy można podzielić dziś z jednej strony na zwolenników „naturalnego” storytellingu, pozbawionego oprawy teatralnej, egalitarnego i bliskiego codzienności, z drugiej na zawodowych opowiadaczy scenicznych, dążących do nadania opowiadaniu rangi spektaklu – performance storytelling. Inny podział obejmuje podejmowaną w opowiadaniach tematykę – jeden biegun to baśnie, legendy i mity wywodzące się z tradycji ludowej, drugi to opowieści „miejskie”, współczesne i z życia wzięte. Oprócz międzynarodowego biennale Fabula w Sztokholmie, w Szwecji odbywają się cykliczne festiwale: w Ljungby, który ma charakter bardziej folkowy, oraz Skellefteå berättarfestival, w który jest zaangażowana lokalna społeczność, prezentująca opowieści z życia wzięte. Ośrodkami storytellingu są także Göteborg i Lund.

Sztuka opowiadania w Szwecji czerpie z tradycji kultury ludowej i się z nią przenika – przy okazji spotkań z opowieściami w Cric Crac Cafe odnowiono miejscowy zwyczaj łączenia opowieści z muzyką folkową i zabawą taneczną. Tradycyjna kultura opowiadania historii zaczęła zanikać w Szwecji pod koniec XIX wieku wraz z rozwojem rynku książek i prasy oraz z rozpowszechnieniem umiejętności czytania i pisania wśród społeczności wiejskiej. Natomiast nieprzerwanie żywa pozostawała ludowa tradycja muzyczna, która zarówno w archaicznych, jak i współczesnych formach stanowi jeden z najważniejszych nurtów skandynawskiej kultury. Wielu pieśniarzy i muzyków folkowych łączy formy muzyczne ze sztuką opowiadania.

Do takich artystów należy Kersti Stabi – kompozytorka i pieśniarka należąca do Stowarzyszenia Fabula, która w swoich występach łączy improwizowane, tradycyjne i autorskie pieśni z opowieściami. W jej repertuarze dominują niesamowite historie przywołujące postaci z ludowych wierzeń: trolle, duchy, olbrzymy. Kersti występuje solo i w towarzystwie muzyków folkmusic trio Nordic. Popularnym ludowym instrumentem towarzyszącym opowieściom jest nyckelharpen.

W środowisku szwedzkiego storytellingu jak dotąd nie zaistnieli rdzenni mieszkańcy Północy – Samowie, którzy mają bogatą tradycję mitów, opowieści i pieśni. Tworzą oni dziś raczej zamkniętą enklawę i prezentują swój dorobek pieśni i opowieści w czasie dorocznych, lokalnych spotkań swojej społeczności. Zazwyczaj są to historie opowiadane przez najstarszych Samów.

 Sztuka opowiadania stopniowo zyskuje coraz większe znaczenie w programie szkolnej edukacji w Szwecji. Co prawda nauka opowiadania nie jest wpisana w obowiązujący w Szwecji program nauczania, jak to ma miejsce w Norwegii, jednak nauczyciele uczestniczą w warsztatach opowiadania (Mats Rehnman szacuje, że w warsztatach organizowanych przez Stowarzyszenie Fabula w ostatnich dwóch dekadach wzięło udział około 30 tysięcy nauczycieli i edukatorów). Są one inspiracją do realizacji projektów edukacyjnych wykorzystujących opowiadanie do wzbogacenia i uatrakcyjnienia nauki historii, literatury czy języków obcych. Jeden z projektów – „Dlaczego” – opiera się na nauczaniu historii poprzez opowiadanie, w którym każdy nowy wątek otwierany jest pytaniem „dlaczego?”.

Największym jak dotąd projektem edukacyjnym, o budżecie 500 tys. euro, była Scena Młodych Opowiadaczy. W jego ramach przez 3 lata w pięciu miastach Szwecji odbywały się cykliczne szkolenia nastoletnich storytellerów – w rezultacie wykształcono wielu młodych opowiadaczy, wykorzystujących dziś swoją sztukę na różnorodnych polach.

Opowiadanie jest także doskonałym narzędziem budowania relacji zrozumienia i wzbogacenia komunikacji między narodami. W Szwecji, Danii i Norwegii organizowane są warsztaty opowiadania integrujące młodych ludzi z tych krajów, na podstawie wspólnej mitologii i tradycji związanych z kulturą Wikingów.

Ważnymi odbiorcami opowieści są szwedzcy seniorzy. Storytelling służy budowaniu i wzmacnianiu relacji między pokoleniami. Projekt „The survivors”, zrealizowany przez Stowarzyszenie Fabula, polegał na zbieraniu i prezentacji opowieści zamieszkałych w Szwecji Żydów, którzy przeżyli Holokaust. Organizowano spotkania, w czasie których najstarsze pokolenie przekazywało generacji swoich wnuków opowieści z czasów Zagłady. Następnie najmłodsi Żydzi nabywali umiejętności opowiadaczy i przekazywali historie dziadków swoim rówieśnikom.

Umiejętność opowiadania jest narzędziem wykorzystywanym w wielu projektach o charakterze społecznym. W ramach „Queer stories” opowiadacze uczą swojej sztuki nastolatków o orientacji homo- i transseksualnej. Uczestnicy projektu spotykają się ze starszymi ludźmi, z którymi łączy ich doświadczenie bycia na zewnątrz heteronormatywnego społeczeństwa, przeprowadzają wywiady, odnajdując i budując historie, z którymi będą się mogli identyfikować.

Opowiadanie jest sztuką indywidualną. Każdy z opowiadaczy ma swój niepowtarzalny styl i repertuar. Większość z nich ceni sobie wolność podążania indywidualnymi ścieżkami kariery. Szwedzcy opowiadacze mają duże zasługi w integrowaniu i nadawaniu organizacyjnych ram indywidualistycznemu środowisku europejskiego storytellingu.

To w Szwecji narodziła się idea Światowego Dnia Sztuki Opowiadania, który jest obchodzony podczas wiosennego przesilenia i ma swoje korzenie w szwedzkim Narodowym Dniu Sztuki Opowiadania, celebrowanym od 2004 roku w dniu 20 marca. Mats Rehnman w tym samym roku rozpoczął pracę nad stworzeniem narodowej sieci opowiadaczy w Szwecji – Storytelling National Network. Aby zachęcić do zaangażowania organizacje i ludzi, często działających w zamkniętych środowiskach, posłużył się… zmyśloną historią. Kontaktując się z opowiadaczami, przekazywał im wiadomość, że w Szwecji zostanie ogłoszony rok storytellingu. Plotka wywołała duże poruszenie, trafiając do opowiadaczy, muzealników, pisarzy, aktorów i ludzi zainteresowanych storytellingiem, którzy pytali o warunki uczestnictwa. Mats odpowiadał, że jest problem, gdyż organizatorzy nie mogą dotrzeć do rozproszonego, niedbającego o zbiorowy wizerunek środowiska, i zaproponował stworzenie wspólnej organizacji: Storytelling Network. Ten pomysł przyjęto z uznaniem, ale wtedy Mats ogłosił, że jej członkami nie mogą być osoby indywidualne, lecz tylko organizacje. Wywołało to protesty środowiska, jednak twardy warunek uczestnictwa w sieci sprawił, że w krótkim czasie w Szwecji powstało 17 nowych organizacji zajmujących się sztuką opowiadania. Obecnie Mats Rehnman jest zaangażowany w tworzenie ogólnoświatowej interaktywnej sieci ludzi związanych ze storytellingiem.

 

Przedstawiciele sztuki opowiadania

Sztuka opowiadania w Szwecji ma swoją specyfikę, której wyznacznik stanowi wysoka kultura literacka, bogactwo odniesień do skandynawskiej mitologii oraz wrażliwość na społeczne kwestie współczesności. Miejscowi storytellerzy potrafią tworzyć narracje, w których osobista historia przenika się z wątkami z mitologii i baśni. Podobnie jak w szwedzkiej literaturze współczesnej opowiadacze nie unikają tematów uważanych za tabu – takich jak śmierć, seks, depresja czy wyobcowanie ze społeczeństwa. Nie brakuje wątków feministycznych, których wzorcową bohaterką jest Pippi Astrid Lindgren. Wyobraźnia i styl najsłynniejszej szwedzkiej pisarki dla dzieci i młodzieży wciąż wywiera duży wpływ na poetykę dzisiejszych opowieści. Spośród współczesnych szwedzkich pisarzy dużym powodzeniem w środowisku opowiadaczy cieszy się Torgny Lindgren, którego historie dla dorosłych są chętnie prezentowane na festiwalach opowiadania. Charakterystyczne dla szwedzkich opowieści jest skandynawskie poczucie humoru, podszyte inteligentną grą znaczeń i skojarzeń.

Do najważniejszych opowiadaczy w Szwecji oprócz wspomnianych powyżej należą Ulf Ärnström i Mikael Thomasson, którzy organizowali w Goeteborgu cykl spotkań z opowieściami „Słuchaj i bądź zdumiony”, Ida Junker – jeden z filarów festiwalu Fabula w Sztokholmie, Goran Hemberg – jeden z nestorów szwedzkich opowiadaczy, specjalizujący się w eposach i sagach (ma w swoim repertuarze m.in. Odyseję Homera), Jeja Sundström – odtwórczyni ballad, prezenterka telewizyjna i radiowa, opowiadaczka, Love Ersare – przedstawiciel nurtu eksperymentu i improwizacji, Mikael Oberg – porywający energią interpretator legend i mitów ze Szwecji i z różnych stron świata, Peter Hagberg – storyteller i edukator zaangażowany w projekt Sceny Młodych Opowiadaczy, Monika Westin – opowiadaczka i pedagog specjalizująca się w dramie, a także Bjorn Soderback, Marika Lagerkrantz, Aleksandar Djordjevic, Anders Granstrom, Frida Spang, Mona Ersare, Pelle Olson, Lars Brink, Marina Granlund, Gunnar Eklund, Jejja Sundstrom, Bo Almen, Gregger Ottoson, Inger-Lise Oelrich, Sigrid Ogland, Simon Stromberg, Jerk Elmer, Agnes Branting.
 

Opracował: Jarek Kaczmarek


Wybrane linki związane ze sztuką opowiadania w Szwecji:

www.fabulafestival.se

www.berattarnatet.se

www.sagobygden.se

www. berattarfestivalen.se

www.matsrehnman.com