Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Teatr NN

Ewa Benesz

Dzieciństwo i edukacja

Ewa Benesz urodziła się 1 kwietnia 1943 roku w Izbicy k. Krasnegostawu, jako trzecia córka Władysławy z domu Oleszczuk   (1909-1973) i Zbigniewa Benesza. Jej najstarsza siostra, Róża, urodziła się  w 1935 roku, młodsza, Maria, urodzona w 1937 roku, zmarła  w 2007. Ojciec urodził się w Lublinie w 1914 roku, zginął w grudniu 1943. Matka wraz z córkami i babką Marią (Oleszczuk z domu Mazurkiewicz, 1880-1960)  mieszkały w Izbicy. Mała Ewa wychowywana była głównie przez babkę Marię, która czasami o zmierzchu  śpiewała przy niej pieśni (prawdopodobnie godzinki). W Krakowie mieszkali rodzice ojca, Zdzisław Benesz (1885-1980) i Wanda Benesz z domu Makowska ( 1898-1973).

Matka Władysława Benesz pracowała w Urzędzie Gminnym w Izbicy, w czasie wojny i tuż po jej zakończeniu, od początku lat pięćdziesiątych była sekretarką w Liceum Ogólnokształcącym w Tarnogórze, zaś od 1958 była zatrudniona w administracji Studium Nauczycielskiego w Lublinie.

Kiedy Ewa Benesz ma cztery lata, otrzymuje od matki cytrę, na której gra po kilka godzin dziennie siedząc pod stołem. Do gry na cytrze wraca po latach: „… ciekawe, bo w niespełna rok po śmierci matki, w 1974 roku, kupuję w antykwariacie muzycznym p. Borowieckiego w Lublinie starą tyrolską cytrę, gram na niej do 1985 roku, pamiętam kłopoty z wywózką instrumentu za granicę, potrzebne były dokumenty od lubelskiego konserwatora zabytków i Ministerstwa Kultury i Sztuki w Warszawie. Cytra jest zabytkiem i do tej pory leży na regale w moim mieszkaniu”  (z korespondencji E.B. i K.J., X 2013).

W wieku sześciu lat rozpoczyna naukę gry na skrzypcach. (Benesz wspomina: „jestem tak mała, że zahaczałam smyczkiem o klamkę drzwi, matka wkurzyła się i zamienia skrzypce na mandolinę”. Od dwunastego roku życia rozpoczyna grę na fortepianie. Dojeżdża do szkoły muzycznej w Krasnymstawie, jej nauczycielem jest Ignacy Lipczyński. Później uczęszcza na lekcje prywatne  w Lublinie. Gitarę bierze do ręki w 1979 roku.

W 1949 roku rozpoczyna naukę w szkole podstawowej w Izbicy. Wspomina  inscenizację II cz. Dziadów Adama Mickiewicza. „Przedstawienie odbywa się na dość dużej scenie w miejscowej klinkierni. Ubrana w czarną pelerynę zakonnicy albo księdza, nie pamiętam, z lnianą peruką na głowie i z długą lnianą brodą, ze świecą w lewej ręce,  prawą podrzucałam do góry kosmyki lnu. Kosmyk zapłonął i spadł mi na głowę, na lnianą perukę. Z głowy zrobiła się pochodnia” (E.B. do K.J., X 2013). Na szczęście płomienie szybko gasi  kierowniczka szkoły  p. Misia Szpringer, która rzuca na młodą aktorkę koc.

W wieku dwunastu lat czyta lektury szkolne starszych sióstr, także dramaty. Są to dramaty Williama Szekspira, a od nauczyciela muzyki Ignacego Lipczyńskiego otrzymuje książkę Moje życie w sztuce Konstantego Stanisławskiego. Nie spodziewa się jej przyszłego znaczenia dla teatrów (Byrscy, Grotowski), w których będzie pracować. 

Po ukończeniu szkoły podstawowej uczy się w Liceum Ogólnokształcącym w Tarnogórze (ówcześnie określano klasę pierwszą liceum klasą ósmą) a od drugiej klasy (ówcześnie dziewiątej) kontynuuję naukę w III Liceum im. Unii Lubelskiej przy Placu Wolności 4 (ówcześnie nr 3) w Lublinie. W tym okresie uczęszcza na zajęcia w zespole recytatorów i w teatrze żywego słowa w Wojewódzkim  Domu Kultury „Zamek”, kierowanym przez Irenę Szczepowską. Zajęcia prowadzą: Jadwiga Grossman (przyjaciółka Ireny Szczepowskiej) i Krystyna Mazur-Strzelecka.  Ewa Benesz i Piotr Suchora otrzymują  I miejsce na Festiwalu Teatrów Amatorskich w 1965 w Koszalinie za spektakl Romeo i Julia według Luigiego Da Porto.

Jerzego Ludwińskiego poznaje wiosną 1960 roku, podczas kursów dodatkowych dla maturzystów organizowanych w Wojewódzkim Domu Kultury „Zamek” przez Irenę Szczepowską. Ludwiński prowadzi wykłady o sztuce abstrakcyjnej. Znajomość zaczyna się na „Zamku”, ale Benesz wspomina: „jak mawiał Jurek, zakolegowaliśmy się tak naprawdę we Wrocławiu” (E.B. do K.J,  09.2013.).  Jurek opowiada Ewie Benesz o wszystkich ważnych zdarzeniach w sztuce awangardy, np. w 1967 roku o Sympozjum Artystów i Naukowców „Sztuka w zmieniającym się świecie”, które odbywało się  w Puławach latem w 1966 roku.

Ważną dla niej osobą w latach liceum i studiów jest  Irena Szczepowska-Szychowa (wyłączając okres  półtoraroczny w teatrze studenckim „Gong”, kiedy nie przychodzi na „Zamek” ). Ewa Benesz mówi o Irenie Szczepowskiej-Szychowej :

„Wspaniała kobieta, Sybiraczka, z przestrzelonym płucem. „Cichociemna” kultury miasta Lublina. Znałam jej matkę i siostrę Marutę, poetkę. Kontakt  z Ireną Szczepowską odrodził się w czasach Puławskiego Studia Teatralnego i w następnych latach. Potem umocnił się jeszcze bardziej po likwidacji Puławskiego Studia Teatralnego. Likwidacja Studia przez ubecję nie mieściła się jej w głowie i w sercu. Przeżyła ten fakt z nie mniejszym bólem i rozpaczą, niż ja. Dlatego pomagała mi potem. Bez niej nie byłoby Wędrówek z Panem Tadeuszem. Irena skierowała mnie do Franciszka Piątkowskiego w Białymstoku i do Edwarda  Balawejdera, szefa Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Lublinie,  by pomogli w organizacji wypraw na wschodnich kresach Polski. Balawejder pełnił potem funkcje szefa Wydziału Kultury w Lublinie” (E.B. do K.J., X 2013).

Po ukończeniu liceum zdaje egzamin do Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie na Wydział Aktorski, ale nie zostaje przyjęta. Podejmuje studia polonistyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu im. Marii Curie- Skłodowskiej w Lublinie. Na pierwszym roku studiów poznaje prof. Juliana Lewańskiego. Jest zafascynowana jego osobowością i erudycją. Podczas dwóch ostatnich lat studiów (1963-1965) pracuje  w Wojewódzkim  Domu Kultury „Zamek” jako instruktor repertuaru teatrów amatorskich. Jest jedną z czterech instruktorów dla kilkuset grup teatralnych rozsianych po województwie lubelskim. Dużo czyta, około czterdziestu tekstów tygodniowo.

Równolegle kończy studia i pisze pracę magisterską pod tytułem: Stanisław Ignacy Witkiewicz jako teoretyk dramatu , broni dwukrotnie własnych tez i uzyskuje dyplom  25 lutego 1966. Uzupełnieniem edukacji  jest  dyplom uprawnienia zawodowego Aktorki Dramatu wydany przez Ministerstwo Kultury i Sztuki – Departament Teatru, Muzyki i Estrady na podstawie  zdanego egzaminu 13 grudnia 1971 przed Państwową Komisją Egzaminacyjną. Przewodniczącym komisji jest  prof. dr Bohdan Korzeniewski.

 

Praca artystyczna

Swoją pracę artystyczną Ewa Benesz rozpoczyna  jako instruktor na lubelskim „Zamku”. Wkrótce po studiach zostaje przyjęta na dwutygodniowy staż przez wielkich znawców sztuki teatru – Irenę i Tadeusza Byrskich i zatrudniona do końca sezonu 1965/1966. Teatrze im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim. Za namową Tadeusza Byrskiego, po wymuszonym przez władze opuszczeniu gorzowskiego teatru przez Byrskich,  zdaje egzamin wstępny  do teatru Jerzego Grotowskiego (1966-1968). Od 2 IX 1968 jest zatrudniona przez dwa sezony w Państwowym Teatrze Żydowskim im. Estery Kamińskiej. Jesienią roku 1970 wraz z Małgorzatą Dziewulską, Ryszardem Perytem, i Piotrem Cieślakiem zakłada  Puławskie Studio Teatralne przy Zakładach Azotowych w Puławach, działające do 31 VIII 1973 i odnowione 1 IX 1973 jako Studio Dramatyczne  przy Stołecznej Estradzie w Warszawie. Studio Dramatyczne istnieje do maja 1974.
Od 1972 pracuje  nad Panem Tadeuszem, z którym wędruje po Polsce od połowy lat 70. do września 1981 roku. Fragmenty Pana Tadeusza w języku włoskim mówi  w 1998 w Rzymie i w 2009 w Maremmie .

Między 14 czerwca a 7 lipca 1975 Ewa Benesz uczestniczy w Uniwersytecie Poszukiwań Teatrów Narodów we Wrocławiu. Bierze udział w stażu dla 13 polskich aktorów prowadzonym przez Petera Brooka. Od 1 lipca do 31 sierpnia 1976 jest zatrudniona w Instytucie Aktora - Teatrze Laboratorium na etacie animatora-aktora. W sezonie 1976/1977 gra gościnnie rolę Solwejgi w Peer Gyncie Henryka Ibsena w reż. Zbigniewa Cynkutisa w Teatrze Współczesnym im. Edmunda Wiercińskiego we Wrocławiu. Uczestniczy w Ogólnopolskim Plenerze Młodych „Miastko’78”. W sezonie 1978/1979 przygotowuje  Marię Antoniego Malczewskiego z zespołem wędrownym mającym swoją bazę w Ciechanowcu. W latach 1977–1981 wykonuje wielokrotnie, osadzony w plenerze miejskim, całodzienny spektakl według Elegii duinejskich Rainera Marii Rilkego. Równolegle współpracuje  z galeriami sztuki, realizuje  między innymi List do Orfeusza (1980) w Galerii Świdnickiej we Wrocławiu oraz Legendę (1981) w Biurze Wystaw Artystycznych w Krakowie. Od 1981 roku ponownie jest  związana z Instytutem Aktora-Teatrem Laboratorium. Pracuje  z grupą osób nad Królem-Duchem Słowackiego w „bazie leśnej” w Brzezince.  W latach 1982–1996 współpracuje z Reną Mirecką w parateatralnych projektach: Be here now – TOWARDS, The way to the centre i Now it`s the Flight. Wspólnie z Mirecką zakłada  w roku 1993 International Centre of Work na Sardynii. Od roku 1997 prowadzi własne doświadczenia parateatralne, na stałe we Włoszech oraz gościnnie w różnych miejscach na świecie.

 

Praca na uniwersytecie

10 VII 1974 podpisuje  umowę z Wydziałem Humanistycznym Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, z Instytutem Filologii Polskiej na „opracowanie wykazu utworów polskiego Średniowiecza do antologii Dawna poezja polska /potrzeba umieszczenia w zbiorze rodzaju nagrania/” pod kierunkiem prof. dr Juliana Lewańskiego.

Propozycja nagrań jest  wynikiem udziału Benesz w wykładach z literatury staropolskiej na UMCS prowadzonych przez prof. Juliana Lewańskiego, na których Benesz ma kilkanaście minut, aby powiedzieć utwór, który jest tematem wykładu. Benesz mówi wtedy między innymi: Kazania świętokrzyskie i gnieźnieńskie, Planctus świętokrzyski. Legendę o św. Aleksym, Bogarodzicę. Benesz nagrywa teksty nocami, w ciszy, w pokoju Instytutu Filologii Polskiej. Niestety przygotowany przez nią materiał dźwiękowy  zostaje skradziony. Po tym incydencie nie podejmuje  się kolejnych prób wykonania nagrania. 

Od 1 II 1975 jest zatrudniona na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie na stanowisku starszego asystenta. Prowadzi zajęcia z Kultury żywego słowa na Wydziale Studium Logopedycznego UMCS kierowanym przez prof. dr Leona Kaczmarka. Następnie jest zatrudniona na stanowisku wykładowcy  na Wydziale Humanistycznym w roku akademickim 1975/1976. Prowadzi  wykłady: Cechy bohatera narodowego i Teorie kultury. Od 2001 roku do dziś prowadzi zajęcia praktyczne z antropologii teatru na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu  Suor Orsola Benincasa w Neapolu.

W 2003 roku jej projekt Źródłowe Praktyki Aktorskie włączony jest w program dokształcania włoskiego Ministerstwa Oświaty (Ministero alla Pubblica Istruzione ai sensi del D.M.167). Realizuje projekt m.in.: 15 – 17 kwietnia 2003, (a potem w IV 2005, V 2006) na kursie podyplomowym MASTER in Comunicazione e Linguaggi non Verbali, zorganizowanym przez L’Universita` Ca` Foscari di Venezia e l’Universita` degli Studi di Catania; corocznie w Ośrodku Casa Laboratorio Cenci (2 – 6 stycznia), w Scuola Natura, Sambuca, Sycylia (30 kwiecień – 4 maj 2003, IV 2004, III, V/VI 2005, V 2006), na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Suor Orsola Benincasa w Neapolu (14 – 16 maj 2003, V 2004),  w Pedarze na Etnie – projekt zorganizowany przez Movimento Cooperazione Educativa, Oddział w Katanii (IX 2005, IX 2006); w Szkole Dramatycznej w Katanii ( Scuola D’Arte Drammatica “Umberto Spadaro”) i na Sycylii (28 I – 1 lI 2008).  

Zobacz hasło Ewa Benesz w Leksykonie

 

Materiały zebrała i opracowała: Karina Janik