O projekcie
Rekonstrukcja planu Lublina z okresu podpisania Unii Lubelskiej to interdyscyplinarny projekt wykorzystujący wiedzę lubelskich ekspertów: historyka dr hab. Jacka Chachaja, architekta dr inż. Krzysztofa Janusa, specjalistki w zakresie geografii miast dr Dagmary Kociuby, kartografa dr Jakuba Kuny, historyka sztuki dr Huberta Mącika oraz archeologa dr Rafała Niedźwiadka. Opierając się na dokumentacji badawczej, udostępnionej przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków oraz różnego typu źródła znajdujące się w zasobach Archiwum Państwowego w Lublinie i Archiwum Archidiecezjalnego w Lublinie a także opracowaniach naukowych, eksperci podjęli się graficznego przedstawienia zabudowy, sieci wodnej oraz układu dróg i działek w obrębie miasta. Prezentowane budynki zostały zaopatrzone w informacje pochodzące ze źródeł z XVI wieku i opracowań naukowych.
Na wygląd Lublina wpływały decyzje królewskie, z których przełomowymi dla miasta były: przywilej lokacyjny z 1317 roku, otoczenie miasta murami w drugiej połowie XIV wieku, utworzenie Wielkiego Stawu Królewskiego i posadowienie na nim młynów w wieku XIV. W XVI wieku doszły do tego przywileje na utworzenie wodociągu miejskiego, woskobojni, kapnicy, blechu oraz papierni1.
Podstawowymi źródłami do rekonstrukcji mapy z okresu Unii Lubelskiej były źródła pisane. Należą do nich przede wszystkim lustracje województwa lubelskiego z lat 1565 i 1570, oraz wykazy szosu (spisy podatkowe) z 1524 i 1573 roku, które znajdują się w Archiwum Państwowym w Lublinie. We wspomnianych dokumentach można odnaleźć informacje o głównych budynkach w mieście wraz z informacjami o ich właścicielach, nazwy ulic i miejsc. Opisy historyczne zostały uzupełnione i doprecyzowane dzięki analizie dokumentacji z badań i nadzorów archeologicznych, architektonicznych i historycznych, które zostały udostępnione przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Lublinie. W rekonstrukcji przestrzeni pomocą były późniejsze przedstawienia kartograficzne – przede wszystkim mapa Stanisława Jana Nepomucena Łąckiego z 1783 roku i mapa Johanna Trettera z 1803 roku oraz ikonograficzne – rycina z 1618 roku przedstawiająca Lublin, autorstwa Georga Brauna i Abrahama Hogenberga2.
Przy rekonstrukcji planu Lublina z 1569 roku uzyskane informacje podzieliliśmy na trzy główne grupy, które na mapie zaznaczone są różnymi kolorami: miejsca i budynki pewne, potwierdzone zarówno źródłami historycznymi jaki i archeologicznymi lub architektonicznymi. Drugą grupą są miejsca i budynki, które znane są z jednego rodzaju źródeł np. tylko historycznych. Trzecią grupą miejsc i budynków są rekonstrukcje, które znane są tylko z ogólnych wzmianek historycznych.
Centrum ówczesnego miasta była przestrzeń otoczona średniowiecznymi murami. Główną budowlą był ratusz stojący w centralnym punkcie rynku. Był on otoczony kamienicami murowanymi z kamienia i cegły. Główną arterią tej części miasta była obecna ulica Grodzka, która wiodła od Bramy Grodzkiej do ulicy Krakowskiej (obecnie ulica Bramowa), która była kontynuacją traktu wiodącego do Bramy Krakowskiej. Od głównego traktu odchodziły ulice Różana (obecnie ulica Olejna) i Łazienna (obecnie ulice Rybna i ku Farze)3. Zabudowa parcel poza rynkiem była zależna od zamożności właścicieli: istniały domy murowane, drewniane i domy drewniane na podmurówkach kamiennych4. Tyły działek, na których istniała zabudowa były przeznaczone na ogrody, sady oraz działalność rzemieślniczą. Z rynku można było dotrzeć do św. Stanisława (obecnie ulica Złota) do kościoła dominikanów pw. św. Stanisława. Drugim kościołem w obrębie murów miejskich był kościół farny pw. św. Michała, którego zrekonstruowane fundamenty można obecnie oglądać na Placu po Farze.
Za Bramą Grodzką rozpościerało się Podzamcze z synagogą otoczoną głównie zabudowę drewnianą oraz dominującym nad nią wzgórzem zamkowym. Sam zamek królewski zajmował większy teren niż jego obecna bryła. Nie stanowił on monolitu i był zespołem budowli o charakterze zarówno reprezentacyjnym, jak i logistycznym. Były tam zarówno kamienica króla, baszty, brama wjazdowa, kaplica ale także stajnie, studnia i budynki służby.
Główny wyjazd z miasta wiódł przez Bramę Krakowską, która składała się z bramy głównej, przedbramia oraz części wjazdowej utożsamianej z barbakanem. Stanowiła on przejazd przez istniejącą jeszcze wtedy suchą fosę. Pod Bramą Krakowską już wtedy istniał plac, od którego biegły dwa trakty: Marii Panny oraz Krakowskie Przedmieście.
Ulica Marii Panny biegła obecnymi ulicami Kozią i Narutowicza. Po jej prawej stronie znajdowały się zabudowania, które sięgały Krakowskiego Przedmieścia zaś po lewej pusty teren chroniący przed pożarem miasto w murach od przedmieścia, dalej rynsztok, zabudowa dworska Żmigrodu, ulica Bernardyńska, kościół pw. nawrócenia św. Pawła wraz z cmentarzem i klasztorem a dalej dwory i kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej z klasztorami ss. brygidek i oo. brygidów.
Ulica Krakowskie Przedmieście stanowiła największy trakt podmiejski. Po jej prawej stronie usytuowany był szpital z cmentarzem, a zaraz za nim kościół pw. św. Ducha. Za kościołem istniał zjazd do ulicy Świętoduskiej, przy której usytuowane były ogrody i dwory oraz zjazd na obecną ulicę Zieloną. Mijając wspomniane zjazdy po prawej stronie Krakowskiego Przedmieścia znajdowała się zwarta zabudowa złożona głównie z budynków drewnianych na podmurówkach kamiennych i budynków gospodarczych. Po lewej stronie Krakowskiego Przedmieścia, znajdowała się zabudowa murowana i drewniano murowana domów przedmieszczan i dworów. Ówczesna zwarta zabudowa kończyła się na wysokości ulic Staszica i Kapucyńskiej, ograniczona linią umocnień wkomponowaną w zabudowę dworską i klasztorną. Poza nią rozciągała się zabudowa dworska często otoczona murami oraz folwarki kościelne, grunty szlacheckie i ziemie należące do miasta. Głównymi punktami w tym systemie obrony był kompleks klasztorny związany kościołem pw. Matki Boskiej Zawsze Zwycięskiej oraz dwory położone na terenie obecnego Placu Litewskiego i na miejscu dzisiejszego klasztoru ss. karmelitanek przy obecnej ulicy Staszica. Z istotnych punktów położonych poza wspomnianą linią umocnień, których nie znalazły się na naszej mapie można wskazać warsztat garncarski położony w okolicy dzisiejszej zbiegu ulic Krakowskie Przedmieście i Hugona Kołłątaja, kościół pw. św. Krzyża i szubienicę miejską5.
Obecna ulica Bernardyńska biegła obok posiadłości klasztornych oo. bernardynów oraz liczną zabudowę dworską wraz z ogrodami, usytuowaną po obu stronach ulicy.
Rzeka Czechówka przepływająca przez Podzamcze ze swoim meandrującym korytem oraz licznymi rozlewiskami i stawami oddzielała wzgórza Staromiejskie i Zamkowe od Czechowa i Czwartku. Czwartek był jurydyką z małym rynkiem, niską, drewnianą zabudową, nad którą dominował murowany kościół św. Mikołaja. Na terenach rozciągających się od obecnego Czechowa aż po Słomiany Rynek rozpościerały się folwarki i pola uprawne oraz zabudowa wiejska i dwory, z których część pełniła funkcje obronne6. Na wschód od Słomianego Rynku znajdowała się nieuwzględniona na naszej mapie przeprawa przez Bystrzycę, za którą istniała Karczma Budzyń.
Wody Bystrzycy i Skrzyniczki (obecnej Czerniejówki) oraz Czechówki zasilały Wielki Staw Królewski, który zamykał część miasta od południa. Był to sztuczny zbiornik wodny, który powstał w wyniku spiętrzenia wód rzecznych na potrzeby napędu młynów. Spełniał on również rolę zbiornika retencyjnego i służył do połowu ryb. Wzdłuż wschodnich brzegów Wielkiego Stawu rozciągały się grunty wsi Tatar, Bronowic, Danowa i Dziesiątej. W dolinie Czechówki, w bezpośredniej bliskości miasta znajdowały się; Staw za Żydy i Staw Lubomelskich, które również powstały poprzez budowę sieci grobli w celu spiętrzenia wód pod działanie młynów7.
Podczas rekonstrukcji treści mapy pojawiło się szereg punktów, które wywoływały gorące dyskusje. Trudnym zadaniem była rekonstrukcja przebiegów dróg. Trakty komunikacyjne są jednymi z najtrudniejszych do rekonstruowania elementów dawnego krajobrazu. O ile w przypadku głównych ulic znane są odkrycia pozostałości infrastruktury drogowej w postaci drewnianych moszczeń dróg lub bruków kamiennych, o tyle w przypadku dalszych ich odcinków nie ma takich pozostałości a same drogi nie były specjalnie regulowane tworząc często rozjeżdżone trakty ziemne. Można domniemywać, że w XVI wieku część szlaków komunikacyjnych wiodła przez wąwozy powodując ich stałe przegłębianie. Jednak, ze względu na skąpe informacje historyczne i archeologiczne przebiegi dróg nanieśliśmy dostosowując je do rzeźby terenu częściowo bazując na mapach Łąckiego i Trettera. Innym problemem, który pojawił się podczas rekonstrukcji mapy były przeprawy na Stawie Wielkim - wydaje się oczywiste, że transport wodny po tak dużym akwenie jakim był Wielki Staw Królewski był kwestią oczywistą, tym bardziej, że źródła z XVII wieku wspominają o przeprawie na Danowie - dziś nieistniejącym miejscu które zapewne należy lokalizować w okolicach dzisiejszej hali MOSiR, jednak źródła z czasów Unii milczą na ten temat, dlatego nie uwzględniliśmy tej przeprawy na naszej mapie.
Nie zdecydowaliśmy się także na przedstawienie na mapie rur doprowadzających wodę do zamku. W lustracjach z 1565 i 1570 roku wspomniane są rury zamkowe czyli wodociąg, którym miał być zaopatrywany zamek królewski ze Stawu za Żydy. Brak precyzyjnych informacji na temat jego przebiegu, oraz sposobu podniesienia poziomu wody, sprawił, że nie było dla nas możliwe ukazanie nawet jego hipotetycznego usytuowania.
Zabudowa dworska w Lublinie z okresu Unii pojawia się w lustracjach z 1565 roku, gdzie wspomniano o 12 dworach, z 1570 roku odnotowano 19 dworów, zaś w szosie z 1573 roku wymienionych jest 11 dworów. Różnice w opisie i niejasne opisy odnośnie ich lokalizacji spowodowały, że punktowo zaznaczyliśmy 11 dworów, co do których mieliśmy informacje z opracowań WUOZ.
Równie problematyczny do odtworzenia stanowił przebieg zamku lubelskiego. Plan J. Hempla z 1825 roku, który dotyczy przebudowy zamku pokazuje zarys budynków pałacowych na południu sięgający obecnego muru Muzeum Lubelskiego. Odmiennie zabudowa zamkowa prezentowana jest na panoramie A. Hogenberga i G. Brauna gdzie poszczególne fragmenty kompleksu zamkowego nie stanowią prostej linii. W związku z tym postanowiliśmy połączyć plany z XIX wieku i opracowanie S. Wojciechowskiego, którego autor w rekonstrukcji zamku z XVI wieku oparł się na wspomnianej panoramie oraz spisie inwentarza8.
Warto dodać, że sam przebieg murów miejskich także nie jest w wielu miejscach prosty do zrekonstruowania. Częste remonty kamienic, które wchłonęły część murów miejskich i brak badań niektórych odcinków muru sprawiają, że nasza wiedza w tym zakresie jest niepełna.
We wszystkich przypadkach, gdzie zabudowa lub przebieg murów nie były jasno potwierdzone przez źródła lub rozminęły się z badaniami i analizami naukowymi zostały określone jako domniemana rekonstrukcja.
Autor: Jacek Jeremicz
1 G. Jakimińska, Złoty wiek Lublina, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017,s. 75.
2 Plan Stanisława Jana Łąckiego z 1783 roku znany jest głównie z kopii sporządzonej przez Feliksa Bieczyńskiego, Akta miasta Lublina, Plany miasta Lublina, sygn. 3; G. Braun i F. Hogenberg „Theatrum praecipuarum totius mundi urbiurti", znany pod nazwą „Civitates orbis terrarum” t. 6 z 1618 roku,
3 G. Jakimińska, Złoty wiek Lublina, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017,s. 65.
4 G. Jakimińska, Złoty wiek Lublina, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017,s. 77.
5 R. Niedźwiadek, J. Tkaczyk, Warsztat garncarski z przełomu średniowiecza i okresu staropolskiego, odkryty na tyłach budynku Poczty Głównej w Lublinie (ul. Krakowskie Przedmieście 50), maszynopis w posiadaniu archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 19009, Lublin 2011; H. Gmiterek, Lublin jurydyk i Trybunału Koronnego, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017, s. 87.
6 J. Tkaczyk, Archeologia Czechowa, [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 161 ; R. Niedźwiadek, J. Tkaczyk, Przeszłość Kalinowszczyzny i Ponikwody w świetle odkryć archeologicznych [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 331.
7 Lustracja 1570, APL, AML, sygn. 310, k.23
8 S. Wojciechowski, Renesansowy zamek lubelski,Ochrona Zabytków 7/3 (26), 1954, s. 178-179.