Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Opowiadanie Świata Teatru NN

Duża część programu Ośrodka związana jest z tworzeniem różnego rodzaju narracji mających na celu lepsze i pełniejsze opisanie i zrozumienie miejsca w którym żyjemy – Lublina. Program ten nazwaliśmy „Opowiadanie Świata Teatru NN”. Najbardziej pierwotną formą narracji jest opowiadanie historii będące częścią tradycyjnej kultury oralnej. Można opowiadać legendy, baśnie ale też o ważnych wydarzeniach. 

Bardzo zbliżone do tradycyjnego opowiadania jest opowiedzenie swojej własnej historii – jest to historia mówiona („Lublin opowiadany – Mówiona Księga Miasta”). Jeszcze inną formą tworzenia narracji jest pisanie tekstów („Pisanie tekstów w projektach Teatru NN”). Szczególną rolę w programie Ośrodka pełnią narracje, które nawiązują do pamięci o ważnych zdarzeniach w historii miasta. Najprostszym sposobem utrzymywania przy życiu tych zdarzeń jest opowiadanie o nich na różne sposoby. Powstają w ten sposób narracje pamięci („Tworzenie opowieści jako ocalanie Pamięci”).

W tworzonych w Ośrodku narracjach pamięci wykorzystywane są na dużą skalę materiały dokumentalne („Teatru NN narracje dokumentalne”). Dlatego tradycyjny reportaż (radiowy, filmowy, fotograficzny, pisany) budowany głównie na materiałach dokumentalnych jest punktem odniesienia i źródłem inspiracji dla wielu programów Ośrodka („Spotkania z Dokumentem”). Nowoczesna technologia – Internet daje nowe możliwości do tworzenia narracji. Widać to na przykładzie portalu: „Lublin. Pamięć Miejsca” („Lublin. Lokacja 2.0”).

Tradycja opowiadania historii przeżywa od wielu lat na całym świecie swój wielki renesans. W czasach gdy podstawowym środkiem przekazywania wiedzy o minionych i aktualnych wydarzeniach była opowieść szczególną rolę pełnili bajarze snujący swoje opowieści wśród słuchaczy zgromadzonych wokół ogniska, w czyimś domu czy też gospodzie.

Tak też było w miejscu, w którym żyjemy na Lubelszczyźnie. Niestety wraz z postępem cywilizacji, to niezwykłe zjawisko kultury oralnej jakim było opowiadanie historii zupełnie tu zanikło – tak jak w innych częściach Polski. Z historią Lublina i Regionu Lubelskiego związana jest historia chasydów wśród których opowiadanie zdarzeń z życia świątobliwych cadyków było czymś codziennym. Cały ten świat zniszczyła wojna – na szczęście opowieści te zostały zapisane i są wciąż opowiadane na całym świecie. Te małe miasteczka w których żyli Żydzi i miejscowa ludność, zwane kiedyś sztetłami były charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego Wschodniej Europy. Można było je spotkać na terenie Białorusi, Ukrainy, Litwy, Czech, Słowacji , Rumunii i Węgier.

Od ponad 10-ciu lat Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” próbuje poprzez wiele działań tę umarłą tradycję opowiadania wskrzesić i spopularyzować. Jest to też jedna z form aktywizowania mieszkańców w małych, często zaniedbanych i biednych miasteczkach czy wsiach Regionu.

Patrząc z perspektywy wieloletniej działalności Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” można powiedzieć, że ważnym rysem jego programu jest gromadzenie różnorodnych materiałów o charakterze dokumentu (w szczególności fotografia i historia mówiona) oraz wykorzystywanie ich w różnych projektach (artystycznych, edukacyjnych, popularyzatorskich).

Żeby zrozumieć wagę i rolę materiałów dokumentalnych w programie Ośrodka trzeba przypomnieć, że jest on gospodarzem Bramy Grodzkiej, znajdującej się w samym centrum pustki, powstałej po zgładzonym Mieście Żydowskim. Przez lata stała się ona miejscem, w którym jak w Arce Pamięci zbieramy i ocalamy dla przyszłych pokoleń stare fotografie, dokumenty, wspomnienia. Staliśmy się depozytariuszami pamięci o setkach dramatycznych historii. Ale jak utrzymać je przy życiu? W jaki sposób tworzyć przekaz pamięci o tym, co się tu wydarzyło?

Dzięki zgromadzonym przez nas materiałom dokumentalnym zaczęły powstawać wystawy, instalacje artystyczne, reportaże pisane i radiowe, filmy dokumentalne, spotkania (Spotkania z dokumentem). Realizowane były też różnorodne działania artystyczne w przestrzeni miasta. Okazało się, że przy tworzeniu narracji związanych z pamięcią dokument ma wyjątkową siłę.

Nowe możliwości do tworzenia „narracji pamięci” powstały w chwili pojawienia się zupełnie nowego medium – Internetu. Bardzo szybko zaczęliśmy tworzyć strony internetowe poświęcone historii i dziedzictwu kulturowemu miasta. Specyfika Internetu wymusza szukanie zupełnie nowych sposobów narracji, przystających do tego medium. Nie chodzi tu o mechaniczne przeniesienia do środowiska Internetu tradycyjnych form wspomnianych już „narracji dokumentalnych” ale stworzenie zupełnie nowego języka wykorzystującego na dużą skalę multimedia. Jedną z charakterystycznych cech takich „internetowych opowieści” jest ich długość – nie powinny trwać więcej niż 4-5 minut.

Obok działań artystyczno – animatorskich w przestrzeni miasta, mających upamiętnić różnego rodzaju wydarzenia z historii miasta, Ośrodek proponuje również inne formy pracy z młodzieżą, związane z szeroko rozumianą pamięcią (m. in. o Zagładzie).

Najbardziej prostym i fundamentalnym sposobem utrzymywania przy życiu zdarzeń z przeszłości jest opowiadanie o nich, poprzez tworzenie różnego rodzaju narracji. Opowiadanie jest formą porządkowania świata, nadawania mu sensu i formą pamiętania. W ramach działalności Ośrodka związanej z Pamięcią realizowane są projekty, dzięki którym ich uczestnicy nabywają umiejętności opowiadania, a następnie wykorzystują ją do opowiedzenia wybranej przez siebie historii. 

W zasobach archiwalnych Ośrodka znajdują się różnego rodzaju materiały o charakterze dokumentu (m. in. fotografie, historie mówione). Materiały te mają wartość głównie dla historyków, a dopiero stworzone w oparciu o nie różnorodne narracje dają im „drugie życie”.

Dopiero w tej formie, historia może zaciekawić przeciętnego odbiorcę. W projekcie Ośrodka „Obrazy Apokalipsy – Świadectwa Sztuki” (inny tytuł: „Projekt Orfeusz” ) jest napisane:

Pamięć o konkretnych wydarzeniach historii jest żywa, autentyczna i wypełniona emocjami tylko wtedy gdy staje się przedmiotem zainteresowania artystów (literatura, sztuki wizualne. Teatr). Tylko dzieła sztuki stworzone przez artystów przenoszą żywą pamięć o dramatycznych wydarzeniach. Przeszłość żyje tak długo, jak długo artyści ją opisują i opowiadają. Tylko sztuka pozwala poruszyć w nas emocje. Tylko sztuka potrafi ocalić i utrzymać przy życiu pamięć.
Widzimy więc jak ważne jest przedstawienie historii w formie jakichś narracji. Obok klasycznych form dokumentalnych związanych z tradycyjnymi mediami pojawiły się też zupełnie nowe, przystające już do nowego medium - internetu. Ośrodek w swoich działaniach kładzie duży nacisk na rozwijanie tych nowych form narracji. W ramach projektu „Drugie życie dokumentu” uczniowie mogą opowiadać o ważnych zdarzeniach z historii używając do tego formy, która jest im najbliższa. Chodzi tu m. in. o tworzenie tzw. remiksów wykorzystujących materiały dokumentalne (fotografia, audio, wideo) dostępne w zasobach Ośrodka, ale też innych form narracji (np. fotokasty).

Bank opowieści
Na stronach internetowych Ośrodka poświęconych Pamięci powstaje „Bank Opowieści” będący zbiorem najciekawszych historii znajdujących się w zasobach „Historii Mówionej”. Będą to skróty historii dokonane według ustalonego standardu i pozwalające na szybkie zapoznanie się z każdą z historii zamieszczonych w „Banku”. Historie będą pogrupowane według pewnych kategorii (np. „Zagłada” , „Sprawiedliwi wśród Narodów Świata”, „Solidarność” itp.). „Bank Opowieści” będzie ułatwieniem dla tych wszystkich którzy szukają tematów do zrealizowania filmów, audycji radiowych czy do napisania jakiegoś tekstu ale też dla tych którzy interesują się historią.

Mówiąc o opowiadaniu historii mamy na myśli opowiadanie historii wykorzystujące różne środki wyrazu. Tak więc może to być tradycyjny reportaż (radiowy, filmowy, fotograficzny, pisany) czy też „opowieść internetowa” zbudowana już z myślą o wykorzystaniu w internecie. Jeszcze inną formą opowieści może być pisanie krótkich opowiadań. Oczywiście punktem wyjścia do podjęcia wybranego działania jest konkretna historia. Krok po kroku pokażemy jak można znaleźć taką historię i co z nią zrobić.

1) Gdzie znaleźć historię
Źródłem historii, którą chcemy opowiadać mogą być zarejestrowane przez Ośrodek w ramach Historii Mówionej wspomnienia. Zdarzają się sytuacje gdy historia która nas interesuje została już opisana i materiały o niej są dostępne w książkach czy też na stronach internetowych. Nie przeszkadza to aby samemu według własnej koncepcji wykorzystując istniejące materiały spróbować opowiedzieć tę historię.

2) Bank historii
Na stronach internetowych Ośrodka poświęconych pamięci powstaje „Bank Historii” będący zbiorem najciekawszych historii znajdujących się w zasobach „Historii Mówionej. Będą to skróty historii dokonane według ustalonego standardu i pozwalające na szybkie zapoznanie się z każdą z historii zamieszczonych w „Banku”. Historie będą pogrupowane według pewnych kategorii (np. „Sprawiedliwi wśród Narodów Świata”, „Solidarność” itp.). „Bank historii” będzie dawał możliwość zapoznania się z historiami dla tych wszystkich, którzy będą chcieli adoptować jedną z nich. Będzie to też ułatwienie dla tych wszystkich którzy szukają tematów do filmów, audycji radiowych czy do napisania jakiegoś tekstu.

3) Adoptowanie historii – ocalanie Pamięci
Każdy kto zdecyduje się opowiedzieć jakąś historię używając do tego wybranej przez siebie formy sprawia, że ta historia będzie żyć a on staje się jej opiekunem. W jakimś sensie dokonuje się wtedy symboliczny akt adopcji Pamięci. Dzięki temu ta adoptowana historia nie ulega zapomnieniu. Tak więc w ramach działań nazwanych przez nas „Adoptowaniem pamięci” konkretna historia przekazywana będzie osobie lub grupie osób (klasa, szkoła), które będą gotowe wziąć odpowiedzialność za pamięć o tej historii. To oni po nadaniu jej wybranej przez siebie formy i opowiadając tą historię innym osobom, rozmawiając o niej i dyskutując, dadzą jej drugie życie – pozwolą jej wyjść z zapomnienia. Po raz pierwszy pomysł na przekazywanie pamięci w ten właśnie sposób został wykorzystany przez „Ośrodek” w Misterium Pamięci „Dzień Pięciu Modlitw”.

4) Formy opowiadania historii
a) Opowiadanie historii – narracje dokumentalne (reportaże)
Temat Pamięci prowadzi nas w sposób oczywisty do dokumentu. Tak więc chcąc budować przekaz /narrację/ o zdarzeniach z przeszłości musimy nauczyć się wykorzystywać materiał dokumentalny. Tworzywem z którego takie opowieści możemy budować są teksty pisane (archiwalia, stare gazety, zapisane wspomnienia), zdjęcia, filmy, materiały audio. Formą, która jest najczęściej używana do takich dokumentalnych opowieści jest tradycyjny reportaż (pisany , radiowy, filmowy, fotograficzny).

b) Opowiadanie historii w internecie - Digital Storytelling („opowieści internetowe”)
Są to krótkie multimedialne narracje tworzone z myślą o ich wykorzystaniu w internecie a więc wpisujące się już w jego specyfikę. Charakterystycznymi cechami tych narracji jest ich multimedialność (tekst, obraz, dźwięk) oraz to, że są krótkie (trwają ok. 4 min.).

c) Opowiadanie historii w formie tekstów literackich (opowiadania)
Szczególną formą tworzenia – opowieści jest pisanie opowiadań opartych w swojej fabule o konkretne zdarzenia w historii. Żeby coś napisać wystarczy czysta kartka papieru i długopis. Pisanie ma olbrzymią emocjonalną siłę, którą warto wykorzystać w naszych działaniach na rzecz ocalania Pamięci. Dzięki pisaniu potrafimy lepiej zrozumieć siebie i swoje miejsce w świecie. Pisanie jest formą medytacji: kiedy długopis dotyka kartki papieru umysł staje się bardziej skoncentrowany, uwalniają się myśli i powoli nasza uwaga kieruje się do naszego wnętrza. Pisanie zmusza do dyscypliny, jest aktem naszego spojrzenia na siebie i na świat. Pisanie jest formą duchowego poszukiwania prawdy.

W proponowanych przez nas działaniach chcielibyśmy aby pisanie służyło ocalaniu pamięci i było formą naszej emocjonalnej łączności z przeszłością. Dysponując napisanymi tekstami możemy tworzyć książki artystyczne, które będą trwałymi, materialnymi efektami zrealizowanego projektu oraz pomocą edukacyjną w innych projektach.

d) Pisanie „przewodników” po nieistniejącym mieście żydowskim
Formą pamiętania o nieistniejących już ulicach i dzielnicach miasta żydowskiego mogą stać się „przewodniki” po tych miejscach. Można tu wykorzystać motyw „Map pamięci” – sposobu opowiadania o zapamiętanym przez mieszkańców mieście, miasteczku, ulicy; łącząc go z tekstem (wspomnienia, nazwiska mieszkańców). Kilka „map pamięci” znajduje się w zasobach archiwalnych Historia Mówiona.

e) Opowiadanie historii w formie teatru dokumentalnego
Posługując się formą teatralizowanej prezentacji multimedialnej można również opowiadać wybrane historie.