Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Fotografie Lublina do 1939 roku w zbiorach Pracowni Ikonografii Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” od ponad 20 lat zbiera materiały ikonograficzne dotyczące przeszłości Lublina. Początki Pracowni Ikonografii w Ośrodku sięgają 1997 roku, kiedy to w wyniku wspólnej inicjatywy Ośrodka i lubelskiego oddziału „Gazety Wyborczej” przeprowadzono akcję zbierania przedwojennych zdjęć Lublina, uwieńczoną wystawą „Wielka Księga Miasta” w Bramie Grodzkiej, w maju 1998 roku.

 

Archiwum Fotografii - Pracownia Ikonografii

 

Materiały pozyskane podczas tej akcji stały się podstawą Archiwum Fotografii Ośrodka (później przekształconego w Pracownię Ikonografii) zajmującego się zbieraniem, opracowywaniem i udostępnianiem zdjęć dawnego Lublina. W ciągu kolejnych lat swojej działalności Pracownia Ikonografii pozyskiwała kopie zdjęć ze zbiorów innych lubelskich instytucji, a także spoza Lublina. Jednak najważniejszym źródłem okazały się zbiory prywatne, w których znajdują się często nieznane, nigdy niepublikowane zdjęcia Lublina. W większości wypadków pozyskiwane materiały są jedynie wypożyczane na czas digitalizacji. Następnie oryginały są zwracane właścicielom, natomiast cyfrowa kopia jest archiwizowana w zbiorach Ośrodka i – po opracowaniu – udostępniana w bibliotece multimedialnej na stronie internetowej biblioteka.teatrnn.pl.

Obecnie w cyfrowych zbiorach Ośrodka znajduje się ponad 40 000 zdjęć, z których ¼ stanowią fotografie sprzed 1939 roku. Zbiory te można podzielić na trzy podstawowe grupy:

1. kolekcje rodzinne
2. kolekcje fotografów
3. zbiory kolekcjonerskie.

 

Kolekcje Rodzinne

 

Do pierwszej grupy należą zdjęcia pochodzące ze zbiorów rodzinnych. Są to najczęściej fotografie pozyskiwane przez Pracownię Historii Mówionej podczas nagrywania wywiadów z obecnymi i dawnymi mieszkańcami Lublina. Obecnie w zbiorach Ośrodka znajduje się 460 kolekcji rodzinnych. W zbiorach tych przeważają zdjęcia portretowe; kolejną grupę stanowią zdjęcia rodzajowe, ukazujące ludzi podczas czasu wolnego, odpoczynku, spacerów, zabaw, dokumentujące spotkania towarzyskie i ważne wydarzenia w historii rodziny. Zdecydowanie mniejszy zespół stanowią zdjęcia pokazujące pojedyncze osoby lub grupy zawodowe w ich miejscu pracy; są to najczęściej rzemieślnicy, handlowcy, czasem robotnicy, ale także urzędnicy przy biurkach. Ostatnią, najmniejszą, a zarazem najbardziej interesującą grupę stanowią zdjęcia niestandardowe, wymykające się sztywnemu podziałowi. Są to zarówno typowe fotografie miejskie, standardowe widoki ulic i budynków, jak i bardziej wyrafinowane formalnie zdjęcia, wskazujące na zacięcie artystyczne autora.

Najstarsze fotografie z kolekcji rodzinnych pochodzą z końca XIX wieku. Są to najczęściej zdjęcia wykonywane przez profesjonalnych fotografów, w licznych zakładach fotograficznych działających w tym czasie w Lublinie: Wandy Chicińskiej, Aleksandra Stepanowa, Wiktorii Sierocińskiej czy Oktawiana Skibińskiego. W okresie międzywojennym w Lublinie osiedlił się Ludwik Hartwig, którego atelier, pierwotnie przy ulicy Namiestnikowskiej (obecnie Narutowicza), a następnie w hotelu Europejskim, stało się jednym z najpopularniejszych zakładów fotograficznych w Lublinie. W latach 30. swoją samodzielną działalność rozpoczął syn Ludwika, Edward, którego zdjęcia – nie tylko portretowe – wyróżniały się spośród twórczości innych fotografów lubelskich.

W zbiorach rodzinnych z okresu międzywojennego największą grupę stanowiły zdjęcia wykonane przez fotografów ulicznych, tzw. lajkarzy. Ich nazwa pochodziła od używanych przez nich aparatów niemieckiej firmy Leica, które umożliwiały szybkie, niemal reporterskie zrobienie zdjęcia. Dzięki nim na fotografiach został uwieczniony wygląd ruchliwej, miejskiej ulicy. Lajkarze najczęściej wykonywali zdjęcia na Krakowskim Przedmieściu, na placu Litewskim, przy poczcie głównej, kościele kapucynów i hotelu Victoria; rzadziej w sąsiedztwie Kasy Przemysłowców Lubelskich (obecnie Grand Hotel Lublinianka) i innych budynkach głównej ulicy Lublina. Zdjęcia lajkarzy występują w niemal wszystkich kolekcjach rodzinnych z okresu międzywojennego.

W dwudziestoleciu międzywojennym w dużej liczbie pojawiają się także fotografie amatorskie, wykonane przez członków rodziny pasjonujących się fotografią. Zazwyczaj nie są to zdjęcia najlepszej jakości technicznej i artystycznej, ale trafiają się też fotografie świadczące o niewątpliwym talencie autora-amatora. Ponadto trzeba pamiętać, że nawet profesjonalni fotografowie najczęściej zaczynali od takich właśnie, rodzinnych fotografii.

 

Fotografowie

 

Do tej grupy należą kolekcje zdjęć fotografów związanych z Lublinem, zarówno profesjonalistów, jak i amatorów. Na pierwszym miejscu należy wymienić Jana Bułhaka, ze względu na jego zasługi dla organizacji życia fotograficznego w Polsce nazywanego „ojcem polskiej fotografii”. Na stałe związany z Wilnem, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości poświęcił się idei tzw. fotografii ojczystej – rejestrowania spuścizny historycznej kraju w formie fotograficznej. W czasie swoich podróży po Polsce odwiedził także Lublin, gdzie na początku lat 20. XX w. wykonał cykl zdjęć historycznych ulic i budynków. Na zdjęciach widzimy katedrę, bramy miejskie, zaułki Starego Miasta i reprezentacyjną ulicę Lublina – Krakowskie Przedmieście. Ciekawostką jest, że oprócz wymienionych miejsc, Bułhak uwiecznił również widok dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Na kolejnych fotografiach widzimy ulicę Szeroką, Podwale, ulicę Krawiecką u podnóża Zamku, a także bramę, popularnie zwaną Bramą Zasraną. W tym ostatnim przypadku oryginalna, mało elegancka nazwa została w podpisie wykropkowana, a w zamian pojawiła się wersja łacińska – Porta Sordida. Na zdjęciach można także zobaczyć Bramę Grodzką – zarówno fasadę budynku od strony Starego Miasta, jak i ujęcie spod łuku bramy, z widokiem na dzielnicę żydowską. Inną fotografią wartą wspomnienia jest panorama Lublina z Wieży Trynitarskiej, z widoczną na pierwszym planie wieżą Bramy Krakowskiej, budynkiem magistratu i dzwonnicą kościoła p.w. św. Ducha przy Krakowskim Przedmieściu. Widok zamykają charakterystyczne wieże soboru na Placu Litewskim. Tło stanowi w znacznej mierze niezabudowany teren, obecnie zajmowany przez osiedle Czechów. Fotografia ta pokazuje dokąd sięgała zabudowa w tej części miasta na początku lat 20. XX wieku. Cały dorobek Jana Bułhaka, albumy z widokami miast i regionów II RP wraz z bogatym archiwum fotograficznym, spłonął podczas II wojny światowej, w czasie walk o Wilno, w lipcu 1944 roku. Szczęśliwie przetrwały kopie zdjęć, w tym widoki Lublina, opublikowane przed wojną w formie pocztówek. W Ośrodku znajdują się skany wykonane właśnie z tych pocztówek.

 

Hartwigowie i inni

 

Bez wątpienia najważniejszą kolekcją wchodzącą w skład zasobu jest tzw. Archiwum Hartwigów przekazywane sukcesywnie od 2004 roku przez córkę Edwarda Hartwiga – Ewę Hartwig-Fijałkowską. W skład Archiwum wchodzą, oprócz zdjęć autorstwa Edwarda Hartwiga, także fotografie wykonane przez jego ojca, Ludwika, oraz pamiątki rodzinne. Dorobek artystyczny Hartwigów wykracza poza ramy tego artykułu. Obecnie w zbiorach Ośrodka znajduje się 3339 zdjęć autorstwa Edwarda Hartwiga, z czego przeważającą część stanowią fotografie wykonane po 1944 roku. Niestety, większość przedwojennych fotografii, w tym widoki Lublina z lat 20. i 30., uległa zniszczeniu podczas bombardowania miasta we wrześniu 1939 roku. Okres II wojny światowej przetrwały jedynie nieliczne odbitki i negatywy. Podobnie jak w przypadku prac Jana Bułhaka, znamy jedynie kopie przedwojennych zdjęć Lublina autorstwa Ludwika i Edwarda Hartwigów, opublikowane w latach 30. w formie pocztówek.

Na początku lat 30. kilkanaście fotografii Lublina wykonał Henryk Poddębski, przedstawiciel tzw. fotografii krajoznawczej. Na zdjęciach uwiecznił Stare Miasto, Krakowskie Przedmieście, widoki Zamku oraz Podzamcza uchwycone z Placu po Farze, a także widoki Starego Miasta wykonane ze wzgórza Czwartek. Fotografie Poddębskiego zostały opublikowane w przewodniku po Lublinie, wydanym w latach 30. XX wieku przez Ministerstwo Komunikacji. W cyfrowych zbiorach Ośrodka znajduje się skan całej tej publikacji.

Ważną grupę wśród lubelskich fotografów stanowili amatorzy, tacy jak Stefan Kiełsznia, Wiktor Ziółkowski, Stanisław Pastusiak czy Stanisław Jacek Magierski. Jedną z najważniejszych kolekcji fotografii zgromadzonych w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” jest kolekcja zdjęć Stefana Kiełszni. Przez kilka lat była głównym elementem stałej wystawy „Portret Miejsca”, przedstawiającej nieistniejącą już lubelską dzielnicę żydowską. W skład kolekcji wchodzi 145 zdjęć dokumentujących wybrane ulice – Nową, Lubartowską, Świętoduską, Kowalską i Szeroką – na niemal całej ich długości, dom po domu. Wiemy, że Stefan Kiełsznia wykonał poza tą kolekcją jeszcze inne fotografie Lublina, także w dawnej dzielnicy żydowskiej, zdjęcia te jednak utrzymane są w zupełnie innej stylistyce. Ważną kwestią było właściwe opisanie fotografii i przyporządkowanie ich do poszczególnych ulic. Przez wiele lat, od pierwszej wystawy w 1977 roku, część zdjęć podpisana była błędnymi adresami. Dopiero w ramach kwerendy w związku z wystawą i projektem „Bławatne z Lublina” udało się dokonać prawidłowego opisania wszystkich zachowanych zdjęć z kolekcji. Najbardziej spektakularnym przykładem błędnego opisu było zdjęcie, które utożsamiano z kamienicą Szeroka 28, czyli domem Widzącego z Lublina. Analiza zdjęcia ujawniła, że w istocie była to kamienica Szeroka 12. Przez wiele lat uważano, że zdjęcia z tej kolekcji zostały wykonane w 1938 roku na zlecenie konserwatora miejskiego w związku z planowaną przebudową dzielnicy żydowskiej. Dopiero podjęta w 2010 roku analiza zdjęć, pozwoliła na jednoznaczne stwierdzenie, że fotografie wchodzące w skład kolekcji zostały zrobione kilka lat wcześniej, niż do tej pory uważano, a mianowicie jesienią 1934 roku.

Stanisław Jacek Magierski, z zawodu farmaceuta, należał do najwybitniejszych fotografów-amatorów w Lublinie. W zbiorach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” są jego zdjęcia Starego Miasta i Podzamcza z lat 30. XX wieku. Był autorem cyklu widoków ze wzgórza Czwartek, układających się w efektowną panoramę Lublina. Zdjęcia te w oczywisty sposób nawiązywały do słynnej panoramy Wiktorii Sierocińskiej z początku XX wieku. Stanisław Magierski był również autorem serii zdjęć wykonanych na targowisku przy ulicy Świętoduskiej. Ten cykl fotografii można śmiało uznać za jeden z pierwszych autorskich fotoreportaży lubelskich. Przy okazji warto wspomnieć, że to właśnie w zbiorach rodziny Magierskich zachował się zestaw zdjęć nieznanego autora (bądź autorów), wykonanych w Lublinie, w 1916 roku, podczas ogłoszenia tzw. Aktu 5 Listopada. Zdjęcia te są uznawane za pierwszy fotoreportaż z Lublina. Oprócz motywów typowych dla twórców lubelskich Magierski uwiecznił także mniej popularne wśród fotografów fragmenty miasta, jak Wieniawa czy okolice rzeki Czechówki. Jest także autorem zdjęć z Kazimierza Dolnego. Warto wspomnieć, że w latach 30. Stanisław Magierski nakręcił krótki, siedmiominutowy film przedstawiający obchody święta 3 Maja w Lublinie. W filmie znalazły się sceny z Krakowskiego Przedmieścia (m.in. fasada nieistniejącego obecnie hotelu Victoria), Starego Miasta i widok dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Zarówno zdjęcia, jak i film, znalazły się w zbiorach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” dzięki życzliwości syna autora, Jana Magierskiego, także zasłużonego fotografa.

Wiktor Ziółkowski, człowiek wielu talentów i zainteresowań – malarz, grafik, typograf, publicysta, bibliofil i kolekcjoner – zajmował się także fotografią. Na zdjęciach uwieczniał najbardziej charakterystyczne, jak i mniej znane, ale atrakcyjne pod względem artystycznym, zakątki Lublina. Były wśród nich ulice Starego Miasta, dzielnica żydowska na Podzamczu, a także fragmenty Śródmieścia. Zachowały się zdjęcia ulicy Krawieckiej, Ruskiej, Nadstawnej, Mostowej, targowiska przy ulicy Świętoduskiej czy ulicy Grodzkiej z widokiem na Bramę Grodzką. Kilkakrotnie fotografował Bramę Krakowską, ulicę Bernardyńską i oficyny dawnego klasztoru dominikanów. Jest także, podobnie jak Stanisław Magierski, autorem zdjęć ze wzgórza Czwartek, z efektowną panoramą Starego Miasta. Interesujące pod względem historycznym są zdjęcia z budowy pomnika Jana Kochanowskiego przed Trybunałem na Rynku Starego Miasta. Większość zachowanych fotografii pochodzi z lat 30. XX wieku. Zdjęcia Wiktora Ziółkowskiego są obecnie przechowywane w Muzeum Historii Miasta Lublina.

Wśród lubelskich amatorów fotografii wyróżniał się także Stanisław Pastusiak. W cyfrowych zbiorach Ośrodka znajdują się jego zdjęcia wykonane pod koniec lat 30. Są to fotografie Starego Miasta, Podwala i Podzamcza – w tym kadry z ulicy Krawieckiej, Zamkowej i Szerokiej. Szczególnie wyróżnia się jego ujęcie Bramy Grodzkiej, wykonane od strony dzielnicy żydowskiej.

Należy także wspomnieć o fotografiach Feliksa Kaczanowskiego, utrzymanych w stylistyce piktorializmu. Są to nastrojowe zdjęcia wykonane na przedmieściach Lublina: m.in. widok dzielnicy Kalinowszczyzna i – przede wszystkim – wyjątkowe kadry wykonane nad rzeką Bystrzycą.

 

Józef Czechowicz

 

Osobną postacią wśród fotografów-amatorów był Józef Czechowicz. Poeta i dziennikarz, pasjonował się także fotografią. Efektem tych zainteresowań są zdjęcia przechowywane w oddziale Muzeum Lubelskiego – Muzeum Literackim im. Józefa Czechowicza w Lublinie. Jest to 56 widoków Lublina ukazujących różne fragmenty miasta. Są zdjęcia ze Starego Miasta, dzielnicy żydowskiej na Podzamczu i targowiska przy ulicy Świętoduskiej, ale także z miejsc znacznie rzadziej uwiecznianych przez fotografów jak Kalinowszczyzna, Wieniawa i okolice ulicy Północnej. Przyjmuje się, że zdjęcia powstały w związku z napisanym przez poetę „Poematem o mieście Lublinie”; prawdopodobnie miały ilustrować wydanie poematu drukiem. W 2011 roku do Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” trafiły kolejne zdjęcia Czechowicza, tym razem pochodzące ze zbiorów rodzinnych Marii Lizut–Skwarek. Fotografie datowane na 1928 rok, przedstawiają Zamek, katedrę, kapliczkę przed dawnym klasztorem wizytek (obecnie Centrum Kultury) oraz ulice: Dolną Panny Marii, Misjonarską i Olejną. W zbiorze są także zdjęcia wykonane w Gutanowie koło Garbowa, będące zapewne przejawem etnograficznych zainteresowań poety. Na fotografiach uwiecznił chałupy kryte strzechą, przydrożną kapliczkę i – co ciekawe – zabytkową skrzynię, będącą wyposażeniem wiejskiego domu. Zdjęcia ze zbiorów Marii Lizut-Skwarek zostały pokazane w Galerii NN, w czerwcu 2011 roku, na wystawie „Czas odnaleziony. Nieznane fotografie Józefa Czechowicza”.

Spośród zdjęć nieznanego autorstwa w zbiorach Ośrodka wyjątkowo ciekawy jest zbiór ośmiu szklanych negatywów przedstawiających nieznane wcześniej zdjęcia Lublina. Dwa ujęcia przedstawiają panoramę miasta z wieży ciśnień na dawnym Placu Bernardyńskim (obecnie Plac Wolności), kolejne dwa pokazują w szerokim planie zabudowę okolic katedry, pałacu biskupiego i seminarium duchownego przy dawnej ulicy Zamojskiej (obecnie ulica Prymasa Wyszyńskiego), od strony łąk znajdujących się wówczas na tyłach budynków wzdłuż ulicy Podwale. Na kolejnych zdjęciach uwieczniono widoki dwóch kościołów, należących dawniej do oo. bernardynów i ss. bernardynek. Ostatnia fotografia została wykonana we wnętrzu i przedstawia tzw. zakrystię akustyczną w katedrze lubelskiej. Nie wiemy, kim był autor tych fotografii. Mógł to być zawodowy fotograf, pracujący w jednym z wielu zakładów fotograficznych, działających w Lublinie na przełomie XIX i XX wieku. Nie można jednak wykluczyć, że autor był zafascynowanym fotografią amatorem, na tyle majętnym, że mógł pozwolić sobie na to dość kosztowne hobby. Na negatywach nie ma żadnej daty – na szczęście dokładna analiza fotografii pozwoliła na ustalenie, że zdjęcia powstały już w XX w. Dwie panoramy miasta zostały wykonane z nieistniejącej już wieży ciśnień na Placu Bernardyńskim, wzniesionej w 1899 r. Na zdjęciach widać kościół pobernardyński, po remoncie przeprowadzonym na początku XX w., a także budynek szkoły handlowej Vetterów, ukończony w 1907 r. Na tym samym zdjęciu można dostrzec czytelny szyld w języku rosyjskim nad sklepem w jednej z kamienic. Świadczy to o tym, że zdjęcie zostało zrobione przed 1915 rokiem, kiedy jeszcze obowiązywały rosyjskie napisy w przestrzeni publicznej. Widok remontowanej Wieży Trynitarskiej pozwala na datowanie zdjęcia na 1907 lub 1912 rok, ponieważ właśnie w tych latach miał miejsce remont wieży przed I wojną światową.

 

Twarze nieistniejącego miasta

 

Najbardziej tajemniczym i działającym na wyobraźnię odbiorcy zbiorem fotografii w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” jest bez wątpienia tzw. kolekcja szklanych negatywów odnaleziona w 2010 roku na strychu kamienicy Rynek 4, na Starym Mieście w Lublinie. Kolekcja składa się z ponad 2700 płyt szklanych różnej wielkości: od 6x9 cm do 13x18 cm. Większość fotografii została wykonana w okresie międzywojennym; część zdjęć pochodzi jeszcze z czasów I wojny światowej. Największą część kolekcji stanowią portrety, zarówno pojedyncze jak i grupowe. Na zdjęciach widzimy żołnierzy, uczniów, rzemieślników, rolników oraz osoby o nieustalonym zawodzie. Fotografie zostały wykonane zarówno w pomieszczeniach (część zdjęć powstała we wnętrzu kamienicy Rynek 4), jak i w plenerze, m.in. w Ogrodzie Saskim. Są także zdjęcia z otwarcia Jesziwy, a także fotografie zrobione na nowym cmentarzu żydowskim przy obecnej ulicy Walecznych oraz na cmentarzu żydowskim na Wieniawie. Należy dodać, że zdjęcia wchodzące w skład kolekcji wykonano nie tylko w Lublinie, lecz także w innych miejscowościach, takich jak Chełm, Niemce, Nałęczów, Nowodwór, Trzciniec i Wola Sernicka. Przyjmuje się, że autorem (lub współautorem) zdjęć był fotograf Abram Zylberberg, wymieniony wśród mieszkańców kamienicy Rynek 4 w 1940 roku. W 2012 roku kolekcja została przekazana Ośrodkowi „Brama Grodzka – Teatr NN” przez właścicieli kamienicy Rynek 4 w depozyt na 10 lat. Warto dodać, że kolekcja negatywów stała się tematem filmu Nataszy Ziółkowskiej – Kurczuk „Twarze nieistniejącego miasta”. Premiera filmu miała miejsce w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” 4 listopada 2013 roku. Wybrane zdjęcia z kolekcji zostały także wykorzystane przy tworzeniu książki Iwony Chmielewskiej „Dopóki niebo nie płacze” (2016).

 

Zbiory kolekcjonerskie

 

Do tej grupy w cyfrowym archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” należą obszerne zbiory zdjęć udostępnione Ośrodkowi przez lubelskich kolekcjonerów fotografii: Marka Gromaszka, Romana Krawczyńskiego, Zbigniewa Lemiecha, Wojciecha Turżańskiego czy Norberta Wojciechowskiego. Do tej kategorii zaliczamy także zbiory fotografii pochodzące z archiwów innych lubelskich instytucji. Dobrym przykładem są zdjęcia Samorządowej Fototeki Konserwatorskiej, pochodzące ze zbiorów Wydziału Architektury i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin. Jest to luźny zbiór fotografii wykonanych w różnym czasie i miejscu przez różnych, najczęściej do tej pory nieustalonych autorów. Znajdują się w nim zarówno widoki Lublina sprzed I wojny światowej, jak i fotografie z okresu międzywojennego czy nawet wykonane po 1944 roku. Z tego samego źródła pochodzą albumy, zawierające dokumentację fotograficzną robót publicznych, finansowanych przez Fundusz Pracy w 1939 roku, oraz prac konserwatorskich na terenie Starego Miasta, prowadzonych przez Wydział Budownictwa Zarządu Miasta w latach 1938–1939. Zapewne do tego samego zbioru należał pierwotnie album „Roboty Publiczne prowadzone przez Zarząd Miasta Lublina a finansowane przez Fundusz Pracy 1937/38 r.”, obecnie będący w posiadaniu Jolanty Jurkiewicz.

W cyfrowych zbiorach Ośrodka znajdują się też pojedyncze materiały z bibliotek, archiwów i kolekcji prywatnych, m.in. fotografie lotnicze, panoramy miasta i zdjęcia poszczególnych ulic. Do większych zbiorów należy zestaw blisko 600 pocztówek pozyskanych w formie skanów od lubelskiego kolekcjonera Zbigniewa Lemiecha. Są to w znacznej mierze pocztówki wydane przed 1914 rokiem, ale w kolekcji znajdują się także serie pocztówek z dwudziestolecia międzywojennego, ze zdjęciami Jana Bułhaka, Ludwika i Edwarda Hartwigów oraz Zofii Chomętowskiej. Na zdjęciach uwieczniono najważniejsze w tym czasie budynki i miejsca w Lublinie, uważane za symbole i swoiste wizytówki miasta: Krakowskie Przedmieście, plac Litewski, Bramę Krakowską, ratusz, teatr czy dworzec kolejowy.

Natomiast bez wątpienia najważniejszą kolekcją pozyskaną w ostatnim czasie są zdjęcia ze zbiorów Marka Gromaszka, kolekcjonera starej fotografii. Są to zarówno dziewiętnastowieczne fotografie autorstwa Wandy Chicińskiej, jak i kadry z okresu I wojny światowej i dwudziestolecia międzywojennego. Ważną częścią przekazanych materiałów są widoki dzielnicy żydowskiej na Podzamczu z okresu II wojny światowej, zdjęcia te jednak wykraczają poza ramy czasowe artykułu. Fotografie trafiły do Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” dzięki decyzji właściciela, który – za pośrednictwem Ośrodka – postanowił udostępnić swoje zbiory mieszkańcom Lublina.

Pozostając w temacie fotografii miejskiej warto dodać, że zdjęcia ze zbiorów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” można także podzielić według przynależności terytorialnej: na zdjęcia Starego Miasta, dzielnicy żydowskiej, śródmieścia, Wieniawy i pozostałych dzielnic Lublina. Procentowo najwięcej fotografii pochodzi z Krakowskiego Przedmieścia i Starego Miasta; stosunkowo dużo zdjęć przedstawia także widok dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Natomiast najmniej fotografii zachowało się z terenu Wieniawy i innych dzielnic Lublina. Warto też zaznaczyć, że w zbiorach Ośrodka znajdują się także zdjęcia z terenu całej historycznej Lubelszczyzny. Są to najczęściej fotografie miast i miasteczek województwa lubelskiego, m.in. z Chełma, Grabowca, Hrubieszowa, Janowca, Kocka, Kurowa, Nałęczowa, Lubartowa, Puław, Rejowca, Tomaszowa Lubelskiego, Wojsławic i Zamościa. 

 

Społeczność żydowska

 

Wśród materiałów ikonograficznych ze zbiorów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” ważną część stanowią zdjęcia związane z historią lubelskich Żydów. Są to najczęściej fotografie, które wyjeżdżający członkowie rodzin zabierali ze sobą na emigrację lub zdjęcia wysyłane za granicę przez rodziny mieszkające w Polsce. Często są to jedyne pamiątki po osobach, które zginęły w czasie II wojny światowej. Najbardziej symbolicznym i poruszającym przykładem kolekcji rodzinnej są materiały przekazane Ośrodkowi przez izraelską artystkę, Nettę Żytomirską-Avidar. Jej ojciec, Leon Żytomirski, w 1937 roku wyemigrował do Palestyny. Cała jego rodzina, która pozostała w Lublinie, zginęła w czasie II wojny światowej. W zbiorach rodzinnych zachowały się zdjęcia zarówno sprzed wyjazdu Leona do Palestyny, jak i późniejsze, do 1939 roku. Szczególnie poruszające są zdjęcia bratanka Leona, Henia Żytomirskiego, syna Samuela (brata Leona) i Sary Żytomirskich. Ostatnia fotografia Henia Żytomirskiego, wykonana na Krakowskim Przedmieściu w lipcu 1939 roku, na kilka tygodni przed wybuchem wojny, stała się jedną z ikonicznych fotografii w zbiorach Ośrodka. Zdjęcie-symbol znajduje się na wystawie stałej; wykorzystywane jest także podczas działań edukacyjnych prowadzonych przez Ośrodek w ramach akcji „Listy do Henia”. 

Należy także wspomnieć o zbiorach polskich rodzin, uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata, pomagających swoim żydowskim sąsiadom podczas II wojny światowej. Często w ich zbiorach znajdują się zdjęcia lubelskich rodzin żydowskich, przekazane na pamiątkę Sprawiedliwym. Przykładem takiej kolekcji mogą być fotografie pochodzące ze zbiorów Marianny Krasnodębskiej, odznaczonej wraz z całą rodziną medalem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”, a w 2018 roku honorowym obywatelstwem Państwa Izrael. 

Osobną kategorię stanowią zdjęcia miejsc związanych z historią Żydów lubelskich. Przede wszystkim chodzi tu o dzielnicę żydowską na Podzamczu, zwaną także miastem żydowskim, jak również obszary zamieszkałe przez Żydów w innych częściach Lublina: na Wieniawie, Piaskach, Kalinowszczyźnie. Wśród nich są także fotografie pokazujące ulice w centrum miasta, zamieszkiwane w znacznej części przez ludność żydowską. Zdjęcia te stanowią unikalny materiał źródłowy dla wszystkich osób zainteresowanych historią Lublina, a zwłaszcza historią społeczności żydowskiej, przez blisko 600 lat współtworzącej dzieje tego miasta. 

W zbiorach Ośrodka znajdują się skany zdjęć dwóch wybitnych żydowskich fotografów, którzy w okresie międzywojennym odwiedzili Lublin. Bardziej znany jest Roman Vishniac, który zajmował się dokumentacją życia społeczności żydowskiej w Europie Środkowo–Wschodniej w latach 30. XX wieku. Z Lublina pochodzą zdjęcia wykonane na Podwalu, Podzamczu, nad rzeką Czechówką i na starym cmentarzu żydowskim przy ulicy Siennej. Nieco wcześniej, bo w latach 20. w Lublinie i na Lubelszczyźnie przebywał Alter Kacyzne, żydowski dziennikarz, pisarz i fotograf. Na zlecenie amerykańskiej organizacji HIAS (Hebrew Immigrant Aid Society) robił zdjęcia dokumentujące życie Żydów na terenie Polski; wysyłał także zdjęcia do nowojorskiej gazety „Forverts” („The Jewish Daily Forward”). W cyfrowych zbiorach Ośrodka znajdują się zdjęcia wykonane we wnętrzu synagogi Saula Wahla na Podzamczu, oraz na ulicach Krawieckiej i Nadstawnej. Alter Kacyzne zginął podczas II wojny światowej, uległo zniszczeniu także jego bogate archiwum fotograficzne. Na szczęście przetrwały zdjęcia, które w latach 20. i 30. wysyłał do żydowskich instytucji w Stanach Zjednoczonych. Ocalałe fotografie przechowywane są obecnie w archiwach YIVO Institute for Jewish Research w Nowym Jorku. 

Zdjęcia znajdujące się w cyfrowych zbiorach Ośrodka uświadamiają nam jak bardzo zmienił się Lublin od momentu wykonania najstarszych fotografii miasta. Największym zmianom uległo otoczenie Bramy Grodzkiej – w wyniku II wojny światowej została całkowicie zniszczona zabudowa dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Dzięki działalności Pracowni Ikonografii Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” zdjęcia dawnego Lublina są dostępne dla wszystkich zainteresowanych historią miasta i regionu. Możemy mieć nadzieję, że kolejne lata przyniosą nam nowe odkrycia nieznanych dotychczas zbiorów fotografii lubelskiej.  

Dla porządku należy wspomnieć, że Archiwum Fotografii Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” organizowała w 1997 roku Agnieszka Wiśniewska; następnie prowadziła je we współpracy z Beatą Markiewicz. Od 2005 do 2009 roku Pracownią Ikonografii kierowała Joanna Zętar. W latach 2009 – 2015 funkcję koordynatora pełnił Marcin Fedorowicz. Od sierpnia 2015 roku za Pracownię Ikonografii odpowiadała Karolina Kryczka–Kowalska. W 2017 roku zastąpiła ją Agnieszka Ląkocy–Sulej, a od grudnia 2018 roku obowiązki kierowania Pracownią przejęła Nina Mleczkowska. Od 2019 roku działaniami Pracowni Ikonografii kieruje Patryk Pawłowski.