Sądownictwo w Lublinie
Lublin posiada długie tradycje sądownictwa. Jego dzieje zmieniały się w zależności od pomyślności losów całej Rzeczypospolitej.
Spis treści
[Zwiń]Początki sądownictwa
Już w II połowie XII wieku kasztelan lubelski Wojciech sprawował sądy nad ludnością miejscową w imieniu księcia. Siedzibą kasztelana lubelskiego i jego sądu był drewniany gród na wzgórzu zamkowym. Zmiany w organizacji sądownictwa lubelskiego w XIII i XIV wieku związane były z ostatecznym wykształceniem się stanów: mieszczańskiego i rycerskiego (późniejszej szlachty). Każdy z nich posiadał właściwe dla niego sądy stanowe orzekające na podstawie odmiennego prawa. Lublin kojarzony jest jednak przede wszystkim z Trybunałem Koronnym, który miał tutaj swoją siedzibę od czasów Stefana Batorego. Szlachta przejęła wówczas wszelkie uprawnienia sądownicze. Lublin był siedzibą najwyższego wymiaru sprawiedliwości przez ponad 200 lat. Ostatnia sesja Trybunału Koronnego w Rzeczypospolitej okrojonej zaborami odbyła się w 1794 roku.
W XVIII wieku obok stanowego sądownictwa cywilnego, powstało sądownictwo karne, mające charakter powszechny. Sądy karne w departamencie lubelskim orzekały na podstawie austriackiego kodeksu tzw. Franciszkany, nieco zmodyfikowanej, zwłaszcza w części dotyczącej procedury karnej.
Wiek XIX
Sądem właściwym w okresie rozbiorowym dla całego departamentu lubelskiego w sprawach cywilnych był Trybunał Cywilny Pierwszej Instancji. Sądy cywilne orzekały na podstawie Kodeksu Napoleona oraz francuskiej procedury cywilnej z niewielkimi zmianami.
Kiedy z większości ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, w zakresie organizacji sądownictwa lubelskiego nie nastąpiły żadne poważne zmiany. Utrzymano podział na powiaty dla celów sądowych, zaś województwo lubelskie (od 1837 roku gubernia lubelska) odpowiadało dawnemu departamentowi. Po powstaniu listopadowym działał przez krótki czas w Lublinie sąd wojenny znany z surowych wyroków z 1833 roku dla uczestników tzw. partyzantki Zaliwskiego. Dopiero w 1876 roku przeprowadzono w Królestwie Polskim reformę, która zmieniła strukturę sądownictwa. Nowa, tzw. rosyjska organizacja zakładała podział na piony sądownictwa ogólnego i sądownictwa pokojowego, które nie były ze sobą instancyjnie powiązane. Nowo powstałe sądy rozpatrywały zarówno sprawy cywilne, jak i karne, zaś podział opierał się na założeniu oddzielenia jurysdykcji w sprawach mniejszej wagi, należącej do sądownictwa pokojowego i w sprawach poważniejszych rozpatrywanych przez sądy ogólne. Sądem ogólnym w Lublinie był orzekający w składach trzyosobowych Sąd Okręgowy, zaś instancją wyższą – Warszawska Izba Sądowa.
Siedziby sądów w XIX wieku
W latach 1824–1826 dokonano dla celów więziennictwa gruntownej przebudowy, w stylu neogotyku, Zamku Lubelskiego. Stał się on później także siedzibą sądu policji poprawczej i sądu kryminalnego, które orzekały w salach położonych w skrzydle zachodnim od strony wjazdu do zamku. Na szczytach wieżyczek przy bramie umieszczono wykute topory w pękach rózg liktorskich (fasces), co było starorzymskim symbolem wymiaru sprawiedliwości i nieograniczonej władzy sądowej. Sądy nie funkcjonowały tam długo i przeniosły się najpierw do tzw. pałacu konsystorskiego (ulica Prymasa Wyszyńskiego 2), a następnie na ulicę Królewską 15 (dawniej 206). Szóstego września 1892 roku został położony kamień węgielny pod budowę nowego gmachu na potrzeby sądownictwa lubelskiego. Przez okres dwóch i pół roku, za dużą kwotę 180 tys. rubli, wybudowano budynek przy Krakowskim Przedmieściu 76. Od 1895 roku stał się on nową, niezwykle okazałą siedzibą Sądu Okręgowego. Projekt przygotował – zgodnie z zaleceniami specjalnej komisji ds. budowy – pomocnik architekta gubernialnego inżynier Marian Jarzyński, zaś pewne zmiany w nim wprowadził akademik architektury radca kolegialny Prussakow.
I wojna światowa
W lipcu 1915 roku front działań militarnych zbliżył się do Lublina. W momencie ewakuacji Rosjan, społeczeństwo miejscowe spontanicznie przystąpiło do organizacji własnych władz. Przy aktywnym współudziale środowiska prawniczego utworzono Komitet Obywatelski. Jego sekcją była Milicja Obywatelska, kierowana przez Radę Naczelną, w której najważniejszą rolę odgrywali adwokaci Bolesław Sekutowicz i Ignacy Steliński. Przy niej powstały pierwsze polskie sądy obywatelskie (wydawały one wyroki „w imieniu prawa”) funkcjonujące już od dnia 30 lipca 1915 roku. Ponadto utrzymano w terenie 41 sądów gminnych i 7 sądów pokoju. W wyniku opracowanej nowej organizacji sądem apelacyjnym i pierwszej instancji dla spraw poważniejszych został ustanowiony Trybunał Lubelski z prezesem Stanisławem Przewuskim na czele (działał tylko do 21 listopada 1915 roku).
Okres międzywojenny
Nowo utworzone lubelskie sądy, „sprawujące działalność w imieniu Korony Polskiej”, zostały otwarte 1 września 1917 roku, zaś orzekać zaczęły „w imieniu Republiki Polskiej”, gdy w dniu 7 listopada 1918 roku ogłoszono w Lublinie powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej.
W mieście Lublinie siedzibę swoją miały: Sąd Apelacyjny, Sąd Okręgowy oraz 3 (później 4) sądy pokoju. Wszystkie sądy orzekały – co do zasady – kolegialnie w składzie trzyosobowym sędziowskim lub sędzia z udziałem ławników. Sąd Okręgowy w Lublinie od połowy 1919 roku miał główną siedzibę w budynku przy Krakowskim Przedmieściu 76. Tutaj znajdowały się I Wydział Cywilny i I Wydział Karny. Natomiast dwa wydziały odwoławcze (II Cywilny i II Karny) orzekały przy ulicy Królewskiej 17 (dawny pałac Pociejowski). Zmiany strukturalne nastąpiły od 1 stycznia 1929 roku, gdy w miejsce sądów pokoju wprowadzono orzekające jednoosobowo sądy grodzkie.
Moda prawnicza
W XIX wieku lubelscy sędziowie sądu okręgowego oraz sędziowie pokoju będąc urzędnikami w służbie państwowej, mieli przywilej, a zarazem obowiązek, noszenia munduru w czasie wykonywania czynności urzędowych. Używano różnego rodzaju mundurów stosownie do okoliczności (służbowy, świąteczny lub paradny) lub pory roku. Jeżeli sędziami byli wojskowi w stanie spoczynku, którzy kończąc służbę, otrzymali przywilej noszenia munduru wojskowego, to mogli oni występować w takim stroju na posiedzeniach sądowych. W sądownictwie tego okresu obok munduru używano również – co było pewnym novum – łańcucha sędziowskiego.
Oznaką sędziego w okresie międzywojennym była zielona wstęga nałożona przez lewe ramię do prawego boku (pod marynarką) z emblematem sądów królewsko-polskich. Wstęga sędziów sądu apelacyjnego była przyozdobiona dodatkowo rozetą tego samego koloru. Emblematem sądów był biały orzeł na wieńcu z pozłacanych liści dębowych umieszczony na tle amarantowym i wsparty na rzymskiej plakiecie z napisem „Sądy Królewsko-Polskie”. Dopiero w 1931 roku zlikwidowano szarfy i sędziowie zaczęli sądzić w czarnych biretach i togach z kamgarnu z płasko wyłożonym kołnierzem, bufiastymi rękawami i żabotem. Strój urzędowy nie był jednolity dla wszystkich instancji. Różnice dotyczyły m.in. ilości aksamitnych pasków na kołnierzu, rodzaju wypustek na rękawach czy koloru żabotu. W szczegółach tych dominował kolor zielony, ale występował także czarny. Ponadto na szczeblu prezesa Sądu Apelacyjnego występowało w todze gronostajowe oblamowanie kołnierza. Zróżnicowanie w stroju uległo skasowaniu w 1933 roku, kiedy to dla wszystkich sędziów wprowadzono żabot oraz wypustki na kołnierzu i mankietach w kolorze fioletowym. Wtedy też do stroju sędziowskiego dodano złoty łańcuch z zawieszonym u dołu srebrnym orłem (korona, dziób i szpony złote) – godłem Państwa Polskiego.
II wojna światowa
W czasie wojny, mimo niebezpieczeństwa nalotów niemieckich, sądy lubelskie funkcjonowały nieprzerwanie. W czasie bombardowań dwie bomby lotnicze trafiły w gmach Sądu Okręgowego, częściowo niszcząc front i zachodnie skrzydło budynku.
Wkroczenie w dniu 17 września wojsk niemieckich do Lublina i ostateczna klęska w kampanii wrześniowej sparaliżowały działalność sądów. W październiku 1939 roku ogłoszono, że obok istniejącego sądownictwa polskiego, będą działały sądy niemieckie. Hitlerowcy szybko rozpoczęli akcję likwidacji przedstawicieli inteligencji polskiej, której ofiarą padło wielu sądowników lubelskich. W pierwszym kwartale 1940 roku wznowiono działalność sądów polskich z niewielką obsadą kadrową. W Lublinie działały powszechne sądy niemieckie I i II instancji, doraźne sądy policyjne oraz – przez pewien czas – sąd specjalny. Siedzibą ich był budynek przy Krakowskim Przedmieściu 43.
Obok działających oficjalnie sądów istniały również w mieście struktury sądowe Polski Podziemnej. Około 1942 roku powstał wojskowy sąd specjalny dla okręgu lubelskiego. Na rozprawach tajnych (zazwyczaj bez udziału oskarżonego) orzekał on w sprawach karnych, zwłaszcza dotyczących zdrady i kolaboracji z okupantem. Na jego czele stanął por. rez. Szymon Gałkowski „Leonard”. Wszystkie wyroki sądu były zatwierdzane przez komendanta okręgu Armii Krajowej. Znacznie później (od 1943 roku) powstał również pion cywilny sądownictwa konspiracyjnego w postaci cywilnego sądu specjalnego.
Wyzwolenie Lublina
Po wkroczeniu oddziałów radzieckich do miasta i ustanowieniu w lipcu 1944 roku siedziby polskich władz tymczasowych w Lublinie, rozpoczęto prace mające na celu uruchomienie sądownictwa polskiego. Straty personalne sądowników lubelskich były straszliwe (sięgające ok. 50 proc. stanu przedwojennego), stąd poważne kłopoty z pierwszą obsadą kadrową. Mimo to sądy rozpoczęły działalność już na początku sierpnia, zaś pierwsza rozprawa odbyła się 12 września 1944 roku.
Organizacja sądownictwa nawiązywała do okresu międzywojennego, a więc opierała się na specjalnym podziale odbiegającym od administracyjnego podziału państwa. Apelacja lubelska (której zasięg powiększał się wraz z postępami frontu) ostatecznie objęła obszary Sądów Okręgowych w Lublinie, Zamościu, Radomiu i Kielcach. Dwa ostatnie okręgi sądowe zostały wyodrębnione z apelacji lubelskiej w 1949 roku, gdy utworzono apelację kielecką. Sąd Apelacyjny od samego początku urzędował w gmachu przy ulicy Krakowskie Przedmieście 43.
Obok sądów powszechnych, od października 1946 roku rozpoczął także działalność specjalny sąd karny. Orzekał on w sprawach zbrodniarzy wojennych, zdrajców i kolaborantów, a zarazem osób występujących przeciwko nowemu ustrojowi. Przed tym sądem, w listopadzie 1944 roku, odbył się pierwszy w Polsce proces przestępców wojennych – członków załogi obozu na Majdanku.
Istniał również od 1944 roku pion sądownictwa wojskowego który orzekał – co do zasady – w sprawach karnych osób odbywających czynną służbę wojskową (chociaż bez problemu rozszerzano jego właściwość rzeczową). Od zakończenia działań militarnych funkcjonował w mieście Sąd Lubelskiego Okręgu Wojskowego i Wojskowy Sąd Rejonowy.
Sądy w czasach PRL
Kolejna reforma sądowa przeprowadzona w 1950 roku, dostosowała strukturę sądów do podziału administracyjnego i wprowadziła zmiany dotyczące działania sądów, zapewniając szeroki udział ławników. Zniesiono sądy apelacyjne, okręgowe i grodzkie, wprowadzając w ich miejsce sądy wojewódzkie i powiatowe. Z Sądu Apelacyjnego utworzono z dniem 1 stycznia 1951 roku Sąd Wojewódzki dla całego województwa lubelskiego.
W latach 1965–1971 siedziba Sądu Wojewódzkiego została rozbudowana, poprzez dobudowanie do gmachu od strony zachodniej szklano-aluminiowego skrzydła według projektu architekta Józefa Urbanowicza. Dzięki temu od 1 października 1971 roku w tym gmachu orzekał już prawie cały Sąd Wojewódzki.
Reforma administracyjna przeprowadzona w 1975 roku spowodowała dalsze zmiany w strukturze sądownictwa powszechnego. Utworzenie kolejnych Sądów Wojewódzkich w nowych województwach było krokiem nierozważnym, gdyż braki w kadrze sędziowskiej doprowadziły do problemów organizacyjnych i kłopotów związanych z realizacją prawidłowego nadzoru.
Novum stanowiło sądownictwo administracyjne, które w systemie ustrojowym powojennej Polski pojawiło się dopiero w 1980 roku wraz z utworzeniem Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie. W kwietniu 1983 roku został utworzony – jako szósty w Polsce – ośrodek zamiejscowy NSA w Lublinie.
Po 1989 roku
W 1990 roku wprowadzono poważną zmianę w organizacji sądownictwa. Od 1 października 1990 roku rozpoczął działalność Sąd Apelacyjny w Lublinie obejmujący zasięgiem trzy sądy wojewódzkie tj. terytorium województw: bialskopodlaskiego, chełmskiego, lubelskiego, siedleckiego i zamojskiego. Dotychczasowy Sąd Wojewódzki stał się od 1999 roku Sądem Okręgowym w Lublinie. Obok dotychczasowych wydziałów pojawiły się cywilny odwoławczy, karny odwoławczy i wizytacyjny. Od 1989 roku funkcjonował Wydział Gospodarczy Sądu Wojewódzkiego w Lublinie.
W okresie przełomu ustrojowego i dekady lat 90. nie nastąpiły zmiany dotyczące ilości sądów rejonowych. Okręg lubelski obejmował obszar właściwości dziesięciu sądów rejonowych
Poważne zmiany systemowe w organizacji sądownictwa administracyjnego nastąpiły dopiero od 1 stycznia 2004 roku na podstawie aktów wprowadzających – zgodnie z wymogami konstytucji – dwuinstancyjne postępowanie sądowo-administracyjne. Wtedy to uroczyście rozpoczął działalność Wojewódzki Sąd Administracyjny w Lublinie.
Opracowała Dominika Majuk
Literatura
Bereza A., Lublin jako ośrodek sądownictwa, Lublin 2005.