Przewodnik po Lublinie – śladami lubelskich Żydów
Szlak obejmuje istniejące i nieistniejące miejsca związane z historią i kulturą Żydów zamieszkujących w Lublinie przed II wojną światową.
Spis treści
[Zwiń]- Mapa szlaku
- Przystanek 1: Brama Grodzka
- Przystanek 2: Latarnia Pamięci
- Przystanek 3: plac Zamkowy. Tablica upamiętniająca miasto żydowskie
- Przystanek 4: miejsce po domu Widzącego z Lublina
- Przystanek 5: miejsce po synagodze Maharszala
- Przystanek 6: studzienka z dawnej ulicy Szerokiej
- Przystanek 7: stary cmentarz żydowski przy ulicy Kalinowszczyzna
- Przystanek 8: nowy cmentarz żydowski przy ulicy Walecznych
- Przystanek 9: Jeszywas Chachmej Lublin (Jesziwa Mędrców Lublina, Wyższa Uczelnia Rabinacka)
- Przystanek 10: dawny szpital żydowski
- Przystanek 11: dawny Dom Pereca
- Przystanek 12: dom Anny Langfus
- Przystanek 13: synagoga Chewra Nosim
- Przystanek 14: miejsce po bramie do getta
- Przystanek 15: ulica Kowalska
- Przystanek 16: siedziba komitetów żydowskich
- Przystanek 17: sierociniec dla dzieci żydowskich (ochronka)
- Przystanek 18: dom Henia Żytomirskiego
- Przystanek 19: pomnik ofiar getta
- Szlak Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”
Mapa szlaku
Pokaż Przewodnik po Lublinie – śladami lubelskich Żydów na większej mapie
Przystanek 1: Brama Grodzka
miejsce: ulica Grodzka
Brama Grodzka jest jednym z pierwszych murowanych elementów obwarowań miasta wybudowanych w 1342 roku po zezwoleniu Kazimierza Wielkiego. U schyłku XVIII wieku przeprowadzono przebudowę budynku według projektu Dominika Merliniego. Przez wieki Brama Grodzka zwana była także Bramą Żydowską, ponieważ była przejściem pomiędzy Starym Miastem a dzielnicą żydowską. Z czasem stała się miejscem na pograniczu dwóch światów: chrześcijańskiego i żydowskiego. Obecnie mieści się tu Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, gdzie gromadzone są materiały związane historią i dziedzictwem kulturowym Lublina.
więcej o historii budynku
Przystanek 2: Latarnia Pamięci
miejsce: ulica Podwale
Latarnia Pamięci – „wieczna lampka” – została zapalona w miejscu po dawnej dzielnicy żydowskiej z inicjatywy Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” jesienią 2004 roku jako upamiętnienie świata, którego już nie ma. Jest to jedna z ostatnich ocalałych w Lublinie, przedwojennych latarni ulicznych. Zapalona latarnia nie gaśnie ani w dzień, ani w nocy. Świecąc przez całą dobę, przypomina o żydowskim mieście i jego mieszkańcach. Jest świadectwem naszej pamięci o świecie, którego już nie ma. Przed II wojną światową latarnia ta była zlokalizowana na skrzyżowaniu ulic Krawieckiej i Podwala. Od 2017 roku Latarnia jest częścią Szlaku Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady".
więcej o Latarni Pamięci
więcej o Szlaku Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady"
więcej o ulicy Krawieckiej
Przystanek 3: plac Zamkowy. Tablica upamiętniająca miasto żydowskie
miejsce: plac Zamkowy
U podnóża Zamku Lubelskiego, po prawej stronie wiodących do niego schodów, znajduje się tablica przedstawiająca plan dawnego miasta żydowskiego. Podane na niej informacje są napisane w języku polskim i jidysz – w codziennym języku mieszkańców tej dzielnicy. Ze znajdujących się na planie budynków czy ulic pozostało zaledwie kilka domów. Tablica powstała w latach 80. XX wieku dzięki staraniom Symchy Wajsa. Przed II wojną światową w miejscu jej usytuowania znajdowały się zabudowania ulicy Szerokiej.
więcej o ulicy Szerokiej
więcej o placu Zamkowym
Przystanek 4: miejsce po domu Widzącego z Lublina
plac Zamkowy 10
Tablica znajdująca się na budynku przy placu Zamkowym upamiętnia postać wybitnego Lublinaina – Jakowa Icchaka Horowica czyli Widzącego z Lublina. Był to jasnowidz, cadyk, jeden z duchowych przywódców ruchu chasydzkiego, uczeń Elimelecha z Leżajska. Widzący z Lublina w kamienicy przy ulicy Szerokiej 28 założył dwór oraz otworzył bożnicę.
Przystanek 5: miejsce po synagodze Maharszala
miejsce: aleja Tysiąclecia
Przy ulicy Jatecznej znajdowała się najstarsza i największa lubelska synagoga, zwana synagogą Maharszala od imienia Salomona Lurii (1510-1573) jednego z największych rabinów lubelskich i rektorów miejscowej jesziwy z okresu staropolskiego. Obiekt został wybudowany około 1567 roku, po nadaniu przez króla Zygmunta Augusta pozwolenia na budowę synagogi i gimnazjum. Przedtem znajdowała się tu synagoga drewniana, zbudowana na działce ofiarowanej Żydom lubelskim przez Izaaka Maja. Pod jednym dachem z synagogą Maharszala funkcjonowała mniejsza synagoga Maharama oraz mała bożnica Szywe Kryjem. Przebudowa bożnicy miała miejsce w latach 1855–1862, po zawaleniu się stropu świątyni. Ze starej synagogi pozostały jedynie mury i Aron Ha-Kodesz. Cała społeczność żydowska Lublina składała się na odbudowę swojego głównego obiektu modlitewnego.
W okresie II wojny światowej synagoga Maharszala przestała służyć jako obiekt religijny. Obiekt zamieniono na przytułek dla wysiedlonych i uchodźców. Tu też mieściła się kuchnia wydająca posiłki najuboższym mieszkańcom getta. W momencie likwidacji getta lubelskiego, hitlerowcy zamienili synagogę Maharszala na punkt zborny dla osób, z których formowano transporty do obozu zagłady w Bełżcu. Po likwidacji getta budynek synagogi, podobnie jak większość budynków na Podzamczu, został rozebrany. Obecnie na miejscu usytuowania synagogi znajduje się tablica pamiątkowa. Od 2017 roku w tym miejscu ma swój początek Szlak Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady".
więcej o synagodze Maharszala
Przystanek 6: studzienka z dawnej ulicy Szerokiej
miejsce: plac manewrowy dworca autobusowego
Zdrój znajdujący się dziś na środku placu manewrowego dworca PKS do końca II wojny światowej pełnił funkcję studni zaopatrującej w wodę mieszkańców tej części miasta. Dziś to zapomniany, niemy świadek historii, wokół którego w okresie przedwojennym koncentrowało się życie mieszkańców ulicy Szerokiej, przy której zdrój się znajdował. Powstanie zdroju należy datować na rok 1865. Do chwili obecnej budyneczek przetrwał niemal w pierwotnej formie. Od 1970 roku zdrój był już nieczynny, bez właściciela i użytkownika, wskazywany jako „rudera do zlikwidowania”. Przeciwdziałało temu wpisanie go do rejestru zabytków w dniu 30 września 1972 roku. Renowacja budynku miała miejsce w 2018 roku.
więcej o historii studni
Przystanek 7: stary cmentarz żydowski przy ulicy Kalinowszczyzna
miejsce: ulicy Kalinowszczyzna 5-7
Od XV do XIX wieku było to miejsce pochówku ludności żydowskiej. Odnajdujemy na nim najstarszy zachowany do dziś nagrobek stojący na swoim pierwotnym miejscu. Upamiętnia on zmarłego w 1541 roku Jakuba Kopelmana. Obok niego znajdują się nagrobki rabina Szaloma Szachny i Salomona Lurii. Najbardziej okazały jest okratowany ohel zbudowany nad grobem Jakuba Izaaka Horowica, czyli Widzącego z Lublina. Na lubelskim cmentarzu żydowskim są zachowane nagrobki z różnych okresów, dzięki czemu można w jednym miejscu prześledzić rozwój plastyki nagrobnej charakterystycznej dla kirkutów.
Do XVII wieku nagrobki żydowskie były ubogie w zdobieniach, ograniczano się głównie do inskrypcji opisującej życie i charakter zmarłej osoby. Jednak od wieku XVII rozwinęła się sztuka zdobnicza macew. Na macewach odnajdziemy wiele przedstawień, głównie wyrażonych za pomocą motywów roślinnych i zwierzęcych. Judaizm zabrania obrazowania człowieka, dlatego jedynym rysunkiem pojawiającym się na nagrobkach związanym z postacią ludzką są ręce (przedstawione w geście błogosławienia – oznaczają groby ludzi z rodu kapłanów; tam, gdzie ręka trzyma dzban – został pochowany ktoś z rodu lewitów, którzy obmywali ręce kapłanom; groby pisarzy przepisujących Torę oznaczano zazwyczaj rysunkiem ręki trzymającej pióro lub książki). Poza tym znajdujemy także wizerunki przedmiotów związanych z kultem (siedmioramienne świeczniki to znak judaizmu i świątyni jerozolimskiej) lub z wykonywanym zawodem. Jako ciekawostkę warto dodać, iż często zwierzęta oznaczały imię zmarłego, np. lew przedstawia imię Arie i Lejb, jeleń – imię Cwi i Hersz, a gołąb – Jonę. Charakterystyczne są nagrobki kobiet. Na nich najczęściej przedstawiono złamane drzewo lub świece (kobieta zapala świece szabatowe w piątkowy wieczór). Groby kobiet znajdowały się w osobnych kwaterach, z dala od grobów męskich.
więcej o cmentarzu
Przystanek 8: nowy cmentarz żydowski przy ulicy Walecznych
miejsce: ulica Walecznych 5
W związku z brakiem miejsca do pochówków na starym cmentarzu, w 1831 roku otwarto nowy kirkut. Wraz z upływem czasu zostali tu pochowani najwybitniejsi przedstawiciele lubelskiej gminy żydowskiej, m.in. Majer Szapiro, członkowie dynastii Eigerów, Marek Arnsztajn. Cmentarz został całkowicie zniszczony przez hitlerowców w 1942 roku. Uporządkowanie i upamiętnienie na terenie cmentarza nastąpiło w latach 80. XX wieku z inicjatywy Fundacji Frenklów.
więcej o cmentarzu
Przystanek 9: Jeszywas Chachmej Lublin (Jesziwa Mędrców Lublina, Wyższa Uczelnia Rabinacka)
miejsce: ulica Lubartowska 85
Budynek projektował inż. Agenor Smoluchowski w 1926 roku. Wzniesiono go w latach 1928–1930. W 1930 roku dzięki zaangażowaniu rabina Meira Szapiry otworzono słynną Wyższą Szkołę Rabinacką, której potężny gmach zachował się bez większych zmian. Znalazła się tu m.in. sala modlitwy na planie prostokąta z wbudowanymi galeriami, wspartymi na okrągłych kolumnach. Szkoła słynęła z wnikliwych nauczycieli i bogatej biblioteki. W 1939 roku Niemcy zamienili szkołę na szpital. Po wojnie budynek służył Akademii Medycznej. W 2002 roku został oddany gminie warszawskiej. W odremontowanej części na parterze w jednym z pokojów mieści się sala modlitw. 11 lutego 2007 roku została ponownie otwarta synagoga. W salach przylegających do synagogi można oglądać wystawę dokumentującą historię jesziwy oraz upamiętniającą postać jej założyciela, rabina Majera Szapiry. 4 listopada 2008 roku, w 75 rocznicę śmierci rabina Majera Jehudy Szapiry, odsłonięto odrestaurowany Aron Ha Kodesz oraz oddano do użytku gminy odremontowaną mykwę.
więcej o budynku jesziwy
więcej o historii jesziwy
Przystanek 10: dawny szpital żydowski
miejsce: ulica Lubartowska 83
Szpital powstał w 1886 roku z funduszy Gminy Wyznaniowej Żydowskiej. Pomimo ciągłych kłopotów finansowych w okresie dwudziestolecia międzywojennego była to placówka bardzo dobrze wyposażona w sprzęt medyczny. Leczyli tu wybitni żydowscy lekarze. Pierwszym ordynatorem był dr Beniamin Tec. Pracowali tu również m.in. Jakub Cynberg, Marek Arnsztajn – mąż poetki Franciszki Arnsztajnowej, czy Henryk Mandelbaum. Dziś znakiem przeszłości jest upamiętniająca jego dzieje tablica wmurowana w ścianę szpitala.
więcej o budynku szpitala żydowskiego
Przystanek 11: dawny Dom Pereca
miejsce: ulica Szkolna 18
Żydowski Dom Kultury im. I.L. Pereca obecnie jest siedzibą NFZ. Obiekt zaczęto budować w latach 30. XX wieku. Inicjatorami budowy byli działacze Bundu, którzy chcieli wybudować centrum kultury mieszczące szkołę, bibliotekę, salę teatralną i kinową. Uroczyste otwarcie obiektu miało się odbyć 1 września 1939 roku. W okresie II wojny światowej budynek został zaadaptowany na szpital. Po wojnie Dom Pereca stał się centrum życia żydowskiego w Lublinie, pełnił funkcję schroniska dla osób, które utraciły podczas wojny swoje mienie. Do 1949 roku w budynku funkcjonowała szkoła podstawowa dla dzieci żydowskich. Po 1949 roku Dom Pereca został przekazany Akademii Medycznej.
więcej o Domu Pereca
Przystanek 12: dom Anny Langfus
miejsce: ulica Lubartowska 24
Anna Langfus urodziła się w 1920 roku w Lublinie. Była powieściopisarką i dramaturgiem, autorką tekstów o Zagładzie i dramacie ocalałych. Jako jedna z pierwszych poruszała te kwestie w literaturze. Po wojnie mieszkała w Paryżu, zyskała uznanie jako pisarka francuskojęzyczna. Jej utwory zostały przetłumaczone na kilka języków. W 1962 roku za powieść Bagaże z piasku otrzymała najważniejszą francuską nagrodę literacką, Prix Goncourt. W Polsce twórczość Anny Langfus jest prawie nieznana. Pierwsze polskojęzyczne wydanie książki Anny Langfus – Skazana na życie (Le sel et le soufre) to autobiograficzna relacja z czasów okupacji, ujęta w formie powieściowej fikcji.
więcej o Annie Langfus
Przystanek 13: synagoga Chewra Nosim
miejsce: ulica Lubartowska 10
Powstała w 1889 roku jako jeden z licznych prywatnych domów modlitwy. W dwudziestoleciu międzywojennym służyła Bractwu Tragarzy Zwłok – „Chewra Nosim”. W jej murach prowadzili sławne wykłady talmudyczne Mosze Ajzenberg i Dawid Muszkatblit. Bożnica przetrwała II wojnę światową tylko dlatego, iż nie znajdowała się na terenie getta. Jako dom modlitwy funkcjonowała do 1984 roku. Po remoncie od 1987 roku pełni funkcję Izby Pamięci Żydów Lubelskich. Dawniej w jej zbiorach odnaleźć można było wspaniałe eksponaty. Po kradzieży w 1995 roku pozostało ich znacznie mniej. Jednak jest to miejsce niezwykłe, ściśle związane z tradycją i kulturą żydowską. Jedyne w swoim wymiarze, starające się przedstawić zwiedzającym, najważniejsze aspekty związane z życiem religijnym i codziennym Żydów. Wśród eksponatów znajduje się m.in. kilka książek należących do byłej biblioteki Jeszywas Chachmej Lublin oraz przedmioty związane z kultem religijnym.
więcej o synagodze Chewra Nosim
Przystanek 14: miejsce po bramie do getta
Ulica Kowalska (widok w stronę dzisiejszego placu Zamkowego), na pierwszym planie widoczna brama i ogrodzenie getta, po 1942 roku, fot. autor nieznany, zbiory Muzeum Lubelskiego w Lublinie
miejsce: ulica Kowalska
Brama do getta znajdowała się na skrzyżowaniu ulic Nowej, Kowalskiej i Lubartowskiej. Getto w Lublinie powstało 20 marca 1941 roku, na mocy zarządzenia gubernatora dystryktu lubelskiego, Ernsta Emila Zörnera w sprawie utworzenia zamkniętej dzielnicy żydowskiej w Lublinie. Getto rozciągało się od ulicy Grodzkiej aż po rogatkę lubartowską i obejmowało niemal całe Podzamcze. Odnosząc się do początkowego okresu funkcjonowania getta, prof. Tadeusz Radzik stwierdził: „Getto lubelskie nie było w tym czasie zamknięte. Była to w zasadzie – w nomenklaturze niemieckiej – Żydowska Dzielnica Mieszkaniowa nie ogrodzona, z dużą możliwością poruszania się po mieście (z wyjątkiem określonych ulic). Na tym etapie chodziło przede wszystkim o skoncentrowanie ludności żydowskiej w jednej części miasta”. Na przełomie 1940 i 1941 roku społeczność żydowska Lublina szacowana była na 43 195 osób i była to wartość rosnąca. Ernst Emil Zörner w czerwcu 1941 roku wydał rozporządzenie o zbudowaniu muru okalającego getto, wysokiego na co najmniej 3 m. Mur jednak nigdy nie powstał. W 1942 roku getto zostało podzielone na dwie części A i B. Akcja likwidacyjna getta trwała pomiędzy 17 marca a 15 kwietnia 1942 roku. Około 28 tysięcy mieszkańców zostało wywiezionych do obozu zagłady w Bełżcu.
więcej o getcie na Podzamczu
więcej o Zagładzie lubelskich Żydów
Przystanek 15: ulica Kowalska
Ulica Kowalska wraz z ulicami Lubartowską, Cyruliczą i Furmańską wyznacza kwartał kamienic, w którym zachowało się najwięcej autentycznych budynków z okresu istnienia w Lublinie dzielnicy żydowskiej. Pierwotnie była to droga komunikacyjna biegnąca u podnóża wzgórza staromiejskiego, prowadząca ze Śródmieścia, obok zamku, na Kalinowszczyznę. Przed II wojną światową ulica Kowalska łączyła się z ulicą Szeroką.
więcej o ulicy Kowalskiej
Przystanek 16: siedziba komitetów żydowskich
miejsce: ulica Noworybna 3
Od sierpnia 1944 roku w budynku funkcjonował Centralny Komitet Żydów w Polsce (przeniesiony w 1945 roku do Warszawy) oraz Wojewódzki Komitet Żydów w Lublinie (funkcjonujący do 1949 roku). Instytucje mieszczące się w budynku miały za zadanie reaktywować życie żydowskie w powojennej Polsce, m.in. poprzez prowadzenie szkoły żydowskiej, zbieranie relacji ocalałych.
Przystanek 17: sierociniec dla dzieci żydowskich (ochronka)
miejsce: ulica Grodzka 11
Przy ulicy Grodzkiej, w budynku oznaczonym numerem 11, w latach 1862–1942 mieściły się: sierociniec dla dzieci żydowskich, biura Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Lublinie i Dom Starców. Ochronka dla Sierot i Starców została utworzona przez Gminę Wyznaniową Żydowską. Działania ochronki skupiały się przede wszystkim na zapewnieniu podopiecznym zakwaterowania i wyżywienia. W czasie II wojny światowej swoją siedzibę w budynku ochronki miał Judenrat. 24 marca 1942 roku niemiecka policja wywiozła dzieci i ich trzy opiekunki na teren nieczynnej kopalni piasku w dzielnicy Tatary i tam wszystkich rozstrzelała. Po wojnie, w 1948 r., odbyła się ekshumacja ciał i pogrzeb. Szczątki pochowano na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Walecznych, gdzie w 1987 r. powstał pomnik upamiętniający śmierć ofiar. Od 2016 r. miejsce egzekucji dzieci jest elementem Szlaku Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”.
więcej o ochronce
Przystanek 18: dom Henia Żytomirskiego
miejsce: ulica Szewska 3
Jest to dom, w którym urodził się Henio Żytomirski. Los Henia i jego rodziny jest świadectwem dziejów społeczności żydowskiej w Lublinie. Henio Żytomirski urodził się w 1933 roku. Z okresu do wybuchu II wojny światowej zachowało się kilkanaście zdjęć, na których widzimy chłopca ukazanego przy różnych okazjach: w objęciach ojca, z matką na placu Litewskim, z dziadkiem na Krakowskim Przedmieściu, podczas przyjęcia urodzinowego, podczas pożegnania stryja Leona wyjeżdżającego w 1937 roku do Palestyny. Nie są dokładnie znane losy Henia podczas wojny. Na pewno po założeniu getta na Podzamczu rodzina Żytomirskich przeniosła się z ulicy Szewskiej 3 do budynku przy ulicy Kowalskiej 11. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że po likwidacji getta na Podzamczu Henio wraz z ojcem został przeniesiony do getta na Majdanie Tatarskim. Stamtąd trafił na Majdanek. I tam jego los się urywa. Historia rodziny Żytomirskich została odtworzona dzięki jego krewnej Netcie Żytomirskiej-Avidar, która po wizycie w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” przekazała albumy opowiadające o losach Henia i jego rodziny.
więcej o Heniu Żytomirskim
więcej o działaniu „Listy do Henia”
Przystanek 19: pomnik ofiar getta
ulica Niecała 1
Pomnik został odsłonięty w 1962 roku, w 20. rocznicę zagłady lubelskiego getta z inicjatywy Izydora Sznajdmana, wieloletniego prezesa Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Forma pomnika nawiązuje do kształtu macewy. Inskrypcja umieszczona na pomniku zawiera fragment wiersza Icchaka Kacenelsona W każdej garstce popiołu szukam swoich bliskich. Pierwotnie pomnik znajdował się przy ulicy Świętoduskiej, nieopodal miejsca, w którym znajdowała się główna brama prowadząca do getta. W 2002 roku został przeniesiony na ulicę Niecałą 1, obok Szkoły Podstawowej nr 24.
więcej o pomniku Ofiar Getta
Szlak Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”
Płytka chodnikowa wyznaczająca granice lubelskiego getta - element Szlaku Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”, fot. Joanna Zętar
Od 2017 roku w przestrzeni Lublina funkcjonuje powstały z inicjatywy Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” Szlak Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”. Upamiętnienie wynika z potrzeby zaznaczenia w przestrzeni publicznej miejsc związanych z zagładą lubelskich Żydów. Przestrzeń miejska na całym obszarze objętym szlakiem nie przypomina i nie odnosi się do historycznego znaczenia tych miejsc. Po wojnie dzielnica żydowska na Podzamczu została wyburzona – ulice, synagogi, domy i przylegająca do nich zabudowa zostały zrównane z ziemią. Pozostała część getta na Podzamczu została przebudowana, a ta, która przetrwała, nie jest w żaden sposób oznakowana. W miejscu, gdzie zlokalizowane było getto na Majdanie Tatarskim, powstała nowa zabudowa osiedlowa i również tam brak informacji o historii miejsca. Miejsce egzekucji żydowskich dzieci z ochronki to obszar zielony na osiedlu mieszkalnym. Na terenie Wieniawy materialnym śladem po dzielnicy żydowskiej jest jeden budynek.
Elementy upamiętnienia stanowią: Umschlagplatz – Instalacja artystyczna „Nie/Pamięć Miejsca”, droga z miejsca po synagodze Maharszala na Umschlagplatz przy ulicy Zimnej, obszar getta na Podzamczu, teren nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, teren getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim, miejsce egzekucji dzieci z ochronki i ich opiekunek, teren nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Wieniawie.
więcej o Szlaku Pamięci na stronie: https://teatrnn.pl/pamiec/szlak-pamieci/