Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Akcja „Reinhardt” w Lublinie – zagłada Żydów w dystrykcie lubelskim – wprowadzenie do zagadnienia

ENG

Akcja „Reinhardt”, której celem była początkowo eksterminacja Żydów zamieszkujących obszar Generalnego Gubernatorstwa, rozszerzona na Żydów z różnych okupowanych państw europejskich, rozpoczęła się w nocy z 16 na 17 marca 1942 roku od likwidacji getta w Lublinie, gdzie znajdował się również sztab całej operacji.

Akcja „Reinhardt” w Lublinie – zagłada Żydów w dystrykcie lubelskim – wprowadzenie do zagadnienia

Spis treści

[RozwińZwiń]

Akcja „Reinhardt" – informacje ogólneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kryptonim akcja „Reinhardt” pojawił się po raz pierwszy z początkiem czerwca 1942 r. i był hołdem dla Reinharda Heydricha, szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) i Protektora Czech i Moraw1, który na polecenie marszałka Rzeszy Niemieckiej Hermanna Göringa odpowiadał za przygotowanie planów eksterminacji Żydów. Pod tą nazwą krył się plan biologicznej likwidacji początkowo Żydów zamieszkujących obszar Generalnego Gubernatorstwa (GG), rozszerzony następnie na Żydów europejskich, a więc ponad 11 milionów osób2. Niemcy posługiwali się również eufemistycznym określeniem „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Główne ośrodki natychmiastowej śmierci zlokalizowano w GG, z czego Bełżec i Sobibór w dystrykcie lubelskim, zaś Treblinkę w dystrykcie warszawskim. Specyficznym obozem był KL Lublin – Majdanek, w którym oprócz więźniów żydowskich, przebywali również więźniowie nie-żydowscy, a eksterminacja odbywała się w sposób pośredni, poprzez ciężką i wyczerpującą pracę, rzadziej zaś przy użyciu komór gazowych, które funkcjonowały pomiędzy jesienią 1942 r. a jesienią 1943 r.

W Lublinie znajdował się sztab akcji „Reinhardt” (budynek dzisiejszego Collegium Iuridicum KUL przy ul. Spokojnej 1), siedziba Odilo Globocnika – Dowódcy SS i Policji na dystrykt lubelski (róg dzisiejszej ul. Wieniawskiej i Czystej) i jego prywatna willa (dzisiejszy budynek stojący przy ul. Bocznej Lubomelskiej, zazwyczaj fotografowany od strony ul. Leszczyńskiego), a także magazyny, w których segregowano i przechowywano zagrabione mienie żydowskie (obecny budynek biblioteki KUL przy ul. Chopina 27).

W realizacji akcji „Reinhardt” brał udział cały niemiecki aparat administracyjny i policyjny, przy wiedzy władz wojskowych oraz przedsiębiorców, wykorzystujących żydowskich robotników. Ponadto, w akcjach likwidacji poszczególnych gett oraz sprawując funkcje wartownicze, uczestniczyły formacje złożone z byłych jeńców Armii Czerwonej, którzy w zamian za lepsze traktowanie rozpoczęli służbę w jednostkach pomocniczych, zwanych również Hiwis, szkolonych w Trawnikach.

Od połowy marca 1942 r. do listopada 1943 r. w ramach operacji „Reinhardt” zamordowano około 2 miliony osób, które zginęły w wyniku rozstrzeliwań w likwidowanych gettach, zmarły w transportach deportacyjnych lub zostały zagazowane w obozach zagłady. Szacuje się, że w obozach zagłady w Bełżcu, Sobiborze i na Majdanku zostało zamordowanych około 700 tys. Żydów3.

Akcja „Reinhardt” a akcja „Eutanazja” („T4”)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 1939 – 1941 naziści na terenie Rzeszy oraz na obszarach wcielonych na wschodzie przeprowadzili program, któremu nadano kryptonim „T4” (skrót pochodzi od nazwy ulicy Tiergartenstraße 4 w Berlinie, przy której znajdował się sztab operacji). Kryptonim ten odnosi się do programu „Eutanazja”, którego celem było wyeliminowanie osób psychicznie i fizycznie niezdolnych do funkcjonowania w społeczeństwie niemieckim. Operacja „T4” nie była prowadzona ze względów rasowych i nie była wymierzona bezpośrednio w Żydów, ale także oni byli jej ofiarami.

Doświadczenia zebrane przez nazistów podczas akcji „T4” zostały wykorzystane przy późniejszej realizacji operacji „Reinhardt”. Można wyróżnić kilka elementów łączących obydwa programy:

  1. celem była masowa eliminacja społecznie zbędnych „elementów”, odpowiednio: „upośledzonych” – akcja „Eutanazja” i Żydów – akcja „Reinhardt”;
  2. bezpośrednie zwierzchnictwo nad obydwoma „programami” posiadała Kancelaria Führera;
  3. personel pracujący przy akcji „T4” został przeniesiony do realizacji akcji „Reinhardt” (wszyscy komendanci obozów zagłady wywodzili się z operacji „Eutanazja”);
  4. personel akcji „Reinhardt” był podporządkowany sztabowi „T4”4 – formalnie był zatrudniony przez „T4” i został wydelegowany do przeprowadzenia akcji „Reinhardt”;
  5. te same metody zabijania (komory gazowe) i postępowania wobec ofiar (utrzymywanie ofiar w pełnej nieświadomości)5;
  6. grabież mienia, które przejmowała Rzesza Niemiecka6;
  7. obowiązek podpisania przez zaangażowanych w programy funkcjonariuszy formularza zobowiązującego do zachowania ścisłej tajemnicy7.

Akcja „Reinhardt” a „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Podjęcie decyzji o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” nie było aktem jednorazowym, lecz procesem. Podczas okupacji ziem polskich Niemcy stopniowo zaostrzali politykę w stosunku do ludności żydowskiej, nie przewidując w pierwszych latach wojny eksterminacji. Początkowo przejawiało się to raczej w zakazach i nakazach (ustawodawstwo antyżydowskie). Władze okupacyjne w latach 1939 – 1941 rozpatrywały jeszcze możliwości „przesiedlenia” Żydów w ramach planu „Nisko”, na Madagaskar oraz na bagna Białorusi, tworząc dla nich swego rodzaju rezerwaty, w których przebywaliby odizolowani od tzw. ludności aryjskiej8. Niemniej, dość szybko plany stworzenia rezerwatów zostały zarzucone, co było spowodowane przede wszystkim skomplikowaniem się sytuacji militarnej.

Równocześnie z wprowadzeniem aktów prawnych ograniczających swobody Żydów, władze niemieckie prowadziły politykę zamykania ludności żydowskiej w gettach (gettoizacja), wywłaszczania jej z mienia oraz wykorzystywania jako darmową siłę roboczą. Kierunek polityki antyżydowskiej zmienił się na przełomie lata i jesieni 1941 r. Wówczas zdecydowano o rozpoczęciu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” w Europie, którego zapowiedzią była decyzja o wymordowaniu wszystkich mężczyzn – Żydów na obszarze ZSRR (przełom lipca i sierpnia 1941 r.), rozszerzona później na żydowskie kobiety i dzieci (przełom sierpnia i września).

Decyzja o wymordowaniu wszystkich Żydów europejskich zapadła najprawdopodobniej na przełomie września i października 1941 r. i była ustnym rozkazem Adolfa Hitlera. Wcześniej Hermann Göring wydał 31 lipca 1941 r. rozkaz Reinhardowi Heydrichowi, na mocy którego Heydrich miał przygotować plany wyniszczenia Żydów europejskich:

[...] upoważniam Pana niniejszym do dokonania wszystkich niezbędnych pod względem organizacyjnym, rzeczowym i materialnym przygotowań do całkowitego rozwiązania kwestii żydowskiej w niemieckiej sferze wpływów w Europie. O ile przy tym naruszony zostanie zakres kompetencji innych centralnych instytucji, należy je wciągnąć do współpracy [...]9.

Decyzja o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” nie mogła zapaść później, ponieważ z początkiem listopada 1941 r. przystąpiono do budowy w Bełżcu pierwszego z trzech obozów akcji „Reinhardt”.

Za punkt kulminacyjny procesu decyzyjnego w związku z planami „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” można uznać konferencję, która odbywała się 20 stycznia 1942 r. pod przewodnictwem Reincharda Heydricha w Wannsee pod Berlinem, na której zapadły ustalenia co do logistyki oraz współpracy poszczególnych instytucji zaangażowanych w proces eksterminacji Żydów europejskich. Likwidacja ludności żydowskiej nie była procesem scentralizowanym, gdyż nie utworzono instytucji, która w całości odpowiadałaby za proces decyzyjny i przeprowadzanie poszczególnych działań. Każdy z urzędów był ogniwem w procesie „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Eksterminacja miała odbywać się etapami. W pierwszej kolejności miała dotyczyć Żydów z obszaru ZSRR (znaczą część wymordowały specjalne grupy operacyjne nazywane Einsatzgruppen, składające z funkcjonariuszy Policji Bezpieczeństwa, Służby Bezpieczeństwa oraz innych formacji policyjnych), a następnie z GG, a na końcu z pozostałych krajów okupowanej Europy. Żydzi, którzy zostaliby uznani za niezbędnych w przemyśle, mieli być tymczasowo pozostawieni przy życiu. W sporządzonym na konferencji protokole nie stosowano bezpośrednio nomenklatury świadczącej o przygotowaniach do biologicznej zagłady ludności żydowskiej lecz posługiwano się eufemizmami:

[...] W przebiegu realizacji ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej należy użyć Żydów do pracy na Wschodzie pod odpowiednim kierownictwem i w odpowiedni sposób. Ujęci w duże kolumny robocze z uwzględnieniem separacji obu płci, zostaną zdolni do pracy Żydzi skierowani na te terytoria w celu budowy dróg; przez naturalną eliminację odpadnie przy tym oczywiście duża ich część. Pozostałych należy poddać odpowiedniemu traktowaniu, gdyż będzie to bezsprzecznie najbardziej odporna część, wyselekcjonowana na naturalnej drodze; w razie uwolnienia należałoby ją uważać za zalążek nowej żydowskiej odbudowy [...]10.

Początek akcji „Reinhardt” – likwidacja getta na Podzamczu w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Operacja „Reinhardt” rozpoczęła się w nocy z 16 na 17 marca 1942 r. od likwidacji getta A na Podzamczu, w którym przebywali Żydzi nie posiadający w dokumentach (kartach pracy) stempla Sicherheistpolizei (Sipo). W getcie B znaleźli się ci wszyscy, którzy zostali uznani przez władze niemieckie za osoby użyteczne. W akcji uczestniczyli SS-mani oraz oddziały pomocnicze składające się z jeńców radzieckich z obozu szkoleniowego w Trawnikach, których nazywano również askarami, czarnymi lub Hiwis. Nad ranem 17 marca pierwszy transport z lubelskiego Umschlagplatzu (zlokalizowany za rzeźnią miejską na Kalinowszczyźnie) został wysłany do obozu zagłady w Bełżcu. Wywieziono wówczas ok. 1,4 tys. osób. Akcje „wysiedleńcze” trwały z kilkudniową przerwą do 15 kwietnia, a w ich trakcie przetransportowano do Bełżca co najmniej 26 tys. Żydów, zaś na miejscu rozstrzelano co najmniej 1,5 tys. osób. Opis akcji likwidacyjnej znajduje się w relacji nieznanego autora w zbiorze Archiwum Ringelbluma:

16 marca zupełnie niespodziewanie o 12ej w nocy zapalono w dzielnicy żyd. światła i SD i ukraińcy okrążyli ulicę Lubartowską. Ludność przypuszczała, że to zwykła obława na Majdanek. Okazało się jednak, że była to akcja wysiedleńcza. Pukali do bram i kazali się szykować do wysiedlenia – [...] zbornym miała być synagoga. Zabrano tej nocy 1600 osób. Nie obeszło się bez ofiar – przeważnie zabijali starców, nie szczędzono młodych. [...] Następnego dnia gmina żyd. ogłosiła, że wszyscy nie posiadający stempla SD t. j. karty pracy muszą się przygotować do wysiedlenia. Wolno im zabrać bagaż 15 kg i będą chodzili 2 km pieszo. Pozostali mają się przenieść do getta B, które zostanie powiększone i obejmie ulice: Rybną, Grodzką, Kowalską, Cyruliczą i Lubartowską, aż do 5 numeru. W pierwszych dniach wysiedlano tylko w nocy, w dniu panował zupełny spokój. Żydowska policja została również zaangażowana do wysiedlenia. I tak każdej nocy wysiedlano systematycznie po 1600 osób. Po 7miu dniach była 3 dniowa przerwa, a potem wysiedlano już w dniu i w nocy. Wszystkich usiłujących się wydostać zabijano na miejscu11.

W dniu 16 marca w godzinach popołudniowych do obozu zagłady w Bełżcu przyszedł także transport z częściowo likwidowanego getta we Lwowie.

Podczas „przesiedlenia” Żydów z Podzamcza wielu z nich zginęło zastrzelonych na ulicach getta, w mieszkaniach lub skrytkach. Osoby stare, chore, ułomne oraz dzieci likwidowano w pierwszej kolejności. Ci, którzy uniknęli rozstrzelania prowadzeni byli do synagogi Maharszala przy ulicy Jatecznej, skąd następnie pędzono ich na Umschlagplatz. Był to ostatni etap przed deportacją do obozu zagłady w Bełżcu. W połowie kwietnia, gdy wstrzymano „przesiedlenia na wschód”, część Żydów, którzy przeżyli, przeniesiono do nowo utworzonego getta na Majdanie Tatarskim, które funkcjonowało do listopada 1942 r.

 

„Wzorcowe” getto na Majdanie TatarskimBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zgodnie z wytycznymi władz okupacyjnych w getcie miało być ulokowanych niewiele ponad 4 tys. Żydów, którzy przetrwali deportacje do Bełżca i otrzymali nowy dokument tożsamości w postaci J-Ausweisu. Niemcy, chcąc uspokoić ludność żydowską, obiecali utworzyć „wzorcowe” getto, w którym Żydzi będą mogli wieść spokojny żywot.  W rzeczywistości liczba Żydów urosła do ponad 7 tys. osób, co spowodowane było napływem tzw. nielegalnych, a więc nie posiadających specjalnych dokumentów. Przez cały okres funkcjonowania „wzorcowego” getta na Majdanie Tatarskim Niemcy organizowali selekcje, aż do ostatecznej akcji likwidacyjnej, która nastąpiła w dniach 9–11 listopada 1942 r.

Obozy zagłady w ramach akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Czerpiąc wzorce z operacji „Eutanazja”, w ramach akcji „Reinhardt” udoskonalono metody postępowania z ofiarami od momentu przybycia transportu do rozładowania komór gazowych. Niemcy stworzyli trzy miejsca z przeznaczeniem do natychmiastowej zagłady. Zostały one zlokalizowane w Bełżcu, Sobiborze i Treblince. Dwa pierwsze utworzono we wschodniej części dystryktu lubelskiego, ostatni w dystrykcie warszawskim. Na początku listopada 1941 r. rozpoczęto budowę obozu zagłady w Bełżcu. Masowe deportacje do niego rozpoczęły się wraz z likwidacją getta na Podzamczu w Lublinie w połowie marca 1942 r. oraz likwidacją tego samego dnia getta we Lwowie. Obóz zagłady w Bełżcu funkcjonował z przerwami najprawdopodobniej do połowy grudnia 1942 r. W tym okresie Niemcy zdołali zamordować co najmniej 440 tys. Żydów z dystryktów lubelskiego, Galicja oraz krakowskiego.

Kolejnym obozem zagłady był Sobibór, który rozpoczął przyjmować większe transporty od maja 1942 r. W październiku 1943 r. wybuchło w obozie powstanie, w wyniku którego uciekło kilkaset osób, a do zakończenia wojny przetrwało zaledwie kilkadziesiąt. W Sobiborze śmierć poniosło od 170 do 250 tys. Żydów z obszaru GG, Holandii, Protektoratu Czech i Moraw, Niemiec, Białorusi, Francji, Austrii oraz Słowacji.

Największym obozem zagłady, biorąc pod uwagę liczbę zamordowanych osób, była Treblinka II, znajdująca się na północy-wschód od Warszawy. Pierwsze transporty zaczęły przybywać od 22 lipca 1942 r., kiedy to przeprowadzono w getcie warszawskim tzw. Wielką akcję, która trwała z przerwami do 23 września. W jej trakcie do Treblinki II wywieziono około 300 tys. Żydów. Obóz rozpoczęto likwidować w sierpniu 1943 r., co było związane z buntem więźniów, z których do zakończenia wojny przetrwało kilkudziesięciu. W okresie od lipca 1942 roku do sierpnia 1943 roku w obozie zamordowano między 700 a 900 tys. Żydów, głównie z dystryktów radomskiego, warszawskiego i z Białegostoku, a także z Grecji.

Cechą charakterystyczną obozów akcji „Reinhardt” była niewielka powierzchnia, jaką zajmowały. Wynikało to z faktu, iż ich jedynym przeznaczeniem była eksterminacja na masową skalę. Proces od rozładunku do momentu usuwania ciał z komór gazowych odbywał się w pośpiechu i trwał nie dłużej niż 2–3 godziny.

Służbę w obozach zagłady akcji „Reinhardt” pełniło jednorazowo kilkunastu SS-manów, którzy do pomocy mieli ok. 120 Hiwis z obozu szkoleniowego w Trawnikach. Większość funkcjonariuszy SS rekrutowała się z personelu biorącego udział w programie „T4”.

Jako pierwszy zlikwidowany został obóz zagłady w Bełżcu, do którego zaprzestano wysyłać Żydów w połowie grudnia 1942 r., a ostatecznie infrastrukturę obozową rozebrano do czerwca 1943 r. Decyzje o zaprzestaniu działania Treblinki II i Sobiboru zapadły odpowiednio w sierpniu i październiku 1943 r., co było bezpośrednio związane z ucieczką dużej liczby więźniów w trakcie powstań. Na obszarze zlikwidowanych obozów naziści zorganizowali gospodarstwa rolne, w których osadzono wachmanów ukraińskich wraz z rodzinami. Przebywali oni na tym terenie do lata 1944 r. i w wyniku zbliżającego się frontu uciekli w kierunku zachodnim. Pozostawione bez nadzoru obszary byłych obozów zagłady były przekopywane przez miejscową ludność, która poszukiwała kosztowności12.

Rola KL Lublin – Majdanek w akcji „Reinhardt"Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początkowo plany budowy KL Lublin – Majdanek przewidywały stworzenie obozu, który spełniałby jednocześnie funkcje obozu pracy, rezerwuaru siły roboczej i miejsca grabieży mienia. Z biegiem czasu obóz na Majdanku zaczął pełnić również rolę miejsca masowej eksterminacji, w szczególności dla Żydów.

Od momentu utworzenia obozu w październiku 1941 r., na jego teren trafiali więźniowie różnych narodowości m.in. Rosjanie, Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Włosi, Niemcy, a przede wszystkim Żydzi z GG i okupowanych krajów Europy. Byli oni wykorzystywani jako niewolnicza siła robocza. Najliczniejsze transporty żydowskie przybywały na teren obozu na Majdanku w okresach wiosna 1942 r. i wiosna – lato 1943 r. Stan taki był bezpośrednio związany z realizowaną od połowy marca 1942 r. akcją „Reinhardt”.

Początkowo na teren obozu zwożono jedynie mężczyzn pochodzenia żydowskiego, później już całe rodziny. Ponieważ na Majdanku nie istniała rampa kolejowa, transporty były kierowane na teren obozu na Flugplazu przy ulicy Wrońskiej, stamtąd dopiero pędzono ofiary do obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie przeprowadzano wstępną selekcję, podczas której wybierano dzieci, osoby chore, niedołężne oraz starców, czyli osoby nieprzydatne, na śmierć.

Początkowo egzekucje na więźniach były przeprowadzane w Lesie Krępieckim. Aby usprawnić proces eksterminacji wybudowano na terenie obozu na Majdanku komory gazowe, które funkcjonowały od jesieni 1942 r. do jesieni 1943 r. Powszechnie używanym do uśmiercania preparatem był dwutlenek węgla (CO2) oraz cyklon B. W komorach gazowych mordowano przede wszystkim więźniów żydowskich. Ciała ofiar były następnie palone w krematorium lub na stosach paleniskowych.

W dniu 3 listopada 1943 r. na terenie obozu na Majdanku naziści przeprowadzili akcję „Erntefest” (akcja „Dożynki”), podczas której wymordowano ponad 18 tys. więźniów żydowskich z Majdanka oraz innych obozów rozsianych na terenie Lublina. Akcja „Dożynki” była końcowym etapem akcji „Reinhardt”.

Według najnowszych badań prowadzonych przez historyków można przyjąć, iż w obozie koncentracyjnym na Majdanku śmierć poniosło ogółem ok. 80 tys. więźniów różnych narodowości, spośród których ok. 60 tys. stanowili Żydzi13.

W nocy z 22/23 lipca 1944 r. obóz został zajęty przez żołnierzy Armii Czerwonej. Dla więźniów, którzy przebywali wówczas na terenie KL Lublin było to wyzwolenie.

Żydowskie obozy pracy na LubelszczyźnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W ramach akcji „Reinhardt” zarządzono przymus pracy ludności żydowskiej, który został usankcjonowany rozporządzeniem Generalnego Gubernatora Hansa Franka w październiku 1939 r. Do przymusowych robót mogli zostać skierowani Żydzi pomiędzy 12 a 60 rokiem życia. Prawodawstwo to stało się podstawą do tworzenia obozów pracy, których w GG podczas okupacji było 491, z czego 154 w dystrykcie lubelskim14.

Żydowskie obozy pracy w dystrykcie lubelskim powstawały przez cały okres okupacji. Jeden z pierwszych został utworzony w Lublinie w grudniu 1939 r. przy ul. Lipowej 7. Kolejne lubelskie obozy pracy dla Żydów powstały przy ulicach: Browarnej, Probostwo oraz Wrońskiej – tzw. Flugplatz. Ponadto powstawały większe obozy pracy na terenie dystryktu: w Poniatowej, Trawnikach, Budzyniu, Ossowie, Dorohuczy i innych miejscowościach. Jeden z większych kompleksów powstał wiosną 1940 r. z centralnym obozem w Bełżcu, w którego skład weszły również filie w Cieszanowie, Dzikowie, Lipsku, Narolu Płazowie oraz Tyszowcach. Zadaniem tych placówek było wybudowanie w ramach planu „Otto” wału przeciwczołgowego na linii demarkacyjnej oddzielającej Generalne Gubernatorstwo od Związku Radzieckiego.

Inicjatywę stworzenia własnego imperium gospodarczego podjął w 1943 r. Dowódca SS i Policji na dystrykt lubelski Odilo Globocnik, tworząc spółkę Ostindustrie ("Przemysł Wschodni", Osti). Podstawą dla niej miała być żydowska siła robocza translokowana z gett w Warszawie oraz Białymstoku, którą planowano umieścić m.in. w obozach pracy w Poniatowej i Trawnikach.

Czynniki wewnętrzne i zewnętrzne takie jak wybuch powstań w gettach warszawskim i białostockim oraz w obozach zagłady w Treblince i Sobiborze, a także konflikty pomiędzy różnymi instytucjami nazistowskimi, znacznie ograniczyły plan utworzenia imperium gospodarczego, który całkowicie zawieszony został po akcji „Erntefest”.

Getta przejściowe w dystrykcie lubelskimBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bezpośrednio powiązane z realizacją akcji „Reinhardt” było tworzenie gett tranzytowych nazywanych również przejściowymi, które powstawały w miasteczkach Lubelszczyzny (sztetlach) z dużym odsetkiem zamieszkałej tam ludności żydowskiej (np. w Izbicy, Piaskach, Krasiczynie, Rejowcu i wielu innych). Miejscowości te położone były w pobliżu linii kolejowych, co ułatwiało gromadzenie i późniejsze deportacje ludności żydowskiej do obozów zagłady. Początkowo mieszkańcami gett tranzytowych byli przede wszystkim ubodzy Żydzi polscy, wśród których największe zagrożenie dla życia stanowiła śmierć głodowa lub w wyniku epidemii. Wielu z nich nie dotrwało do 1942 r., gdy rozpoczęto „wysiedlenia” do obozów zagłady. W 1942 r. do gett tranzytowych zaczęły także napływać liczne transporty Żydów zagranicznych, deportowanych głównie z Niemiec, Austrii, Protektoratu Czech i Moraw oraz Słowacji. Transporty z zagranicy przybywały najprawdopodobniej do połowy czerwca 1942 r., następne kierowano bezpośrednio do obozów zagłady.

Na jesieni 1942 r. w miejsce gett przejściowych zaczęto tworzyć tzw. getta szczątkowe zwane inaczej wtórnymi. Powstawały one, gdy większość Żydów było już „wysiedlonych” do obozów zagłady, a ostatecznie zlikwidowano je na wiosnę 1943 r. Znajdujących się w nich Żydów zamordowano.

Akcja „Erntefest" jako ostatni etap akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Decyzję o realizacji akcji „Erntefest” podjął pod koniec sierpnia 1943 r. Reichsführer SS Heinrich Himmler. Bezpośrednio odpowiedzialnym za całą operację został Dowódca SS i Policji w dystrykcie lubelskim, Jakob Sporrenberg, będący następcą przeniesionego do Triestu Odilo Globocnika. Jej celem było uczynienie z GG obszaru Judenfrei – „wolnego od Żydów”. Akcja „Dożynki” realizowana była w dniach od 3 do 4 listopada 1943 r. W pierwszym dniu zamordowano Żydów przebywających w Lublinie i na Majdanku oraz w obozie pracy w Trawnikach. Następnego dnia wymordowano Żydów w obozie pracy w Poniatowej. Podczas akcji „Erntefest” zamordowano ponad 42 tys. osób. Akcja „Dożynki” była etapem kończącym akcję „Reinhardt”.

Grabież żydowskiego mienia podczas „Akcji Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dodatkowym celem akcji „Reinhardt” było przejęcie żydowskiego mienia. Grabieży podlegało wszystko, co dla nazistów przedstawiało wartość, a więc kosztowności, dewizy, garderoba, rzeczy codziennego użytku, ale także włosy czy złoto dentystyczne. Instytucją centralną, do której trafiały ubrania i rzeczy codziennego użytku był Główny Urząd Gospodarczo-Administracyjny SS (WVHA), zaś kosztowności deponowano w Banku Rzeszy.

Pozbawianie Żydów mienia ruchomego zaczynało się na etapie załadunku w punkcie zbornym, a kończyło w obozie zagłady. Zrabowane ruchomości zanim trafiły do WVHA były segregowane, pozbawiane wszelkich oznaczeń wskazujących pochodzenie, a następnie transportowane do magazynów akcji „Reinhardt” przy ul. Chopina 27 w Lublinie (obecnie siedziba biblioteki KUL). Stamtąd dopiero były przewożone do centrali w Berlinie. Według raportu Globocnika, sporządzonego na początku stycznia 1944 r. wartość zawłaszczonego mienia wynosiła ok. 179 mln RM15.

Poza grabieżą instytucjonalną można wyodrębnić grabież indywidualną, która zapewne odbywała się na skalę masową skoro w 1943 r. do Lublina przyjechał z Berlina śledczy SS Konrad Morgen. Najprawdopodobniej powodem przeniesienia samego Dowódcy SS i Policji Odilo Globocnika na stanowisko Wyższego Dowódcy SS i Policji w Trieście były ciążące na  nim zarzuty korupcyjne, co również było powodem usunięcia go ze stanowiska Gauleitera Wiednia w 1939 r.

Mapa miejsc związanych z akcją „Reinhardt” w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bem M., Sobibór niemiecki ośrodek zagłady 1942–1943, Włodawa/Sobibór 2011.

Bem M. [oprac.], Sobibór, Warszawa 2010.

Berenstein T., Eisenbach A., Rutkowski A. [red.], Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, Warszawa 1957.

Bialowitz P., Bialowitz J., Bunt w Sobiborze, Warszawa 2008.

Blatt T.T., Ucieczka z Sobiboru, Warszawa 2010.

Bombe A.L., Moja ucieczka z Treblinki, [w:] Tam był kiedyś mój dom... Księgi Pamięci Gmin Żydowskich, M. Adamczyk–Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński [oprac.], Lublin 2009.

Dziadosz E. [oprac.], Masowe egzekucje Żydów 3 listopada 1943 roku. Majdanek, Poniatowa, Trawniki, Lublin 1988.

Grudzińska M. [oprac.], Majdanek. Obóz koncentracyjny w relacjach więźniów i świadków, Lublin 2011.

Lenarczyk W., Libionka D. [red.], 3–4 listopada 1943. Erntefest zapomniany epizod Zagłady, Lublin 2009.

Libionka D. [red.], Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, Warszawa 2004.

Glazar R., Przeżyć Treblinkę, „Karta” 2009, nr 59.

Glazar R., Stacja Treblinka, Warszawa 2011.

Kranz T., Zagłada Żydów w obozie koncentracyjnym na Majdanku, Lublin 2007.

Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.

Kuwałek R., Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” 2003, t. XXII.

Kuwałek R., Akcja Reinhardt na Lubelszczyźnie – początek zagłady lubelskiego getta, „Gazeta Wyborcza”, 11.12.2007.

Lichtman A., Bunt włodawskich Żydów w Sobiborze, [w:] Tam był kiedyś mój dom... Księgi Pamięci Gmin Żydowskich, M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński [oprac.], Lublin 2009.

Marszałek J., Obozy pracy w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, Lublin 1998.

Radzik T., Żydowska dzielnica zamknięta, Lublin 1999.

Reder R., Bełżec, Kraków 1999.

Sereny G., W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, Warszawa 2002.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (APMM), P. Witte "... zusammen 1 274 166” – radiotlegram SS – Sturmbannführera Hermanna Höflego kluczowym dokumentem dotyczącym Holocaustu, „Die Zeit”, nr 3, z dn. 10 – 01 – 2002, sygn. 1225.
  2. Wróć do odniesienia T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski [red.], Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, Warszawa 1957, s. 274–275.
  3. Wróć do odniesienia M. Bem, Sobibór niemiecki ośrodek zagłady 1942–1943, Włodawa/Sobibór 2011, s. 705–771; R. Kuwałek, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010, s. 165–172; J.A. Młynarczyk, Treblinka – obóz śmierci „akcji Reinhardt” [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, D. Libionka [red.], Warszawa 2004, s. 231–232.
  4. Wróć do odniesienia P. Heberer, Ciągłość eksterminacji. Sprawcy „T4” i „akcji Reinhardt” [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, D. Libionka [red.], Warszawa 2004, s. 76.
  5. Wróć do odniesienia G. Sereny, W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, Warszawa 2002, s. 47; R. Reder, Bełżec, Kraków 1999, s. 52.
  6. Wróć do odniesienia P. Heberer, Ciągłość eksterminacji..., dz. cyt., s. 76.
  7. Wróć do odniesienia Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich..., dz. cyt., s. 295; G. Sereny, W stronę ciemności..., dz. cyt., s. 47; R. Reder, Bełżec, dz. cyt., s. 47.
  8. Wróć do odniesienia A. Eisenbach, Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961, s. 165–182; Z. Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem, Lublin 1978, s. 100.
  9. Wróć do odniesienia Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich..., dz. cyt., s. 261.
  10. Wróć do odniesienia Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich..., dz. cyt., s. 268–276; Wybór źródeł do nauczania o Zagładzie Żydów, A. Skibińska, R. Szuchta [red.], Warszawa 2010, s. 175–186.
  11. Wróć do odniesienia AŻIH, AGR I 856 (Ring. I/552/4), k. 1; R. Sakowska [oprac.], Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. Listy o Zagładzie, Warszawa 1997, t. I, s. 83–86.
  12. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Obóz zagłady w Bełżcu, dz. cyt, s. 216–228.
  13. Wróć do odniesienia T. Kranz, Zagłada Żydów w obozie koncentracyjnym na Majdanku, Lublin 2007, s. 71–76.
  14. Wróć do odniesienia J. Marszałek, Obozy pracy w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, Lublin 1998, s. 14.
  15. Wróć do odniesienia Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich..., dz. cyt., s. 186–188.

Powiązane artykuły

Powiązane mapy

Powiązane miejsca

Powiązane wydarzenia

Zdjęcia

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe