Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Rzemiosła na Lubelszczyźnie – Kowalstwo

Ludowe kowalstwo, od okresu swojego szczytowego rozkwitu (druga połowa XIX wieku) co jakiś czas przeżywało okresy upadku i ożywienia. W drugiej połowie XIX wieku, po zniesieniu pańszczyzny, powszechnym zjawiskiem stało się dążenie do okazania swojej zamożności. Okazywano to na różne sposoby. Elementy metalowe również pełniły tę funkcję.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Skąd kowal na wsi?Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 

Ludowi kowale długo byli prawie jedynymi dostarczycielami wyrobów żela­znych, niezbędnych w gospodarstwie wiejskim. Rozpo­wszechnienie się w drugiej połowie XIX wieku taniego żelaza, fabrycznego wpływa na ilość kowali we wsiach1. Niekiedy w jednej wsi (np. w Puchaczowie w pow. łęczyńskim) pracowało 20 kowali.2 Ludowi kowale pochodzili z różnych środowisk i różne też mieli przygotowanie fachowe. We wsiach działali kowale dworscy, kowale po nauce w miasteczkach, kowale wywodzący się z rodzin kowal­skich i samoucy. Poziom ich wyrobów na ogół nie był wyso­ki.3 Opanowaniem rzemiosła i techniką wykonania wyrobów górowali nad nimi ko­wale z miasteczek. Pomimo dużego zapotrzebowania na ich usługi, kowale zabiegali o odbiorców. Wyrażało się to w bogactwie zdobnictwa wyrobów kowalskich.4 Zdobione wyroby kowalskie znalazły zasto­sowanie zarówno w kulturze materialnej - budownictwo, sprzęty domowe, narzędzia pracy; jak i duchowej - żelazne krzyże.

 

Wyroby kowalskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści


Na Lubelszczyźnie, podobnie jak i w całej Polsce, obok narzędzi niezbędnych w rolnictwie kowale wiejscy wyrabiali kraty, zamki i zawiasy potrzebne w budow­nictwie. Okucia, zamki i zawiasy do wyrobu mebli, okucia do wozów i sań. Za­stosowanie różnorodnych technik zdobniczych owocowało wysokim kunsztem rzemiosła. W regionie lubelskim oryginalnymi formami wyróżniały się zawiasy, wykładki do drzwi i okucia wozów.
Na Lubelszczyźnie znajdujemy zawiasy pasowe, krzyżowe, tarczowe, esowe i dwuramienne, tzw. „łamane". Oprócz różnych kształtów często spotykamy dekoracyjne zakończenia ramion. Najczęściej są to motywy geometryczne (elipsy, spirale, motywy sercowate), rzadziej roślinne (liście, stylizowane kwiaty). Ramiona prostych zawiasów bywają zdobione ornamen­tem stempelkowym lub wykonanym przecinakami.
Wykładki do drzwi to tarcze niewielkich rozmiarów, ozdobnie profilowane z otworem na klucz i uchwytem. Najbardziej dekoracyjna była górna część tarczy. Spotykamy motywy geometryczne, roślinne, zwierzęce, a nawet postaci ludzkie.
Osobny dział wyrobów kowalskich, szczególnie zdobionych, stanowiły krzyże. Umieszczane one były na szczytach przydrożnych krzyży drewnianych i ka­pliczek oraz na grobach. W regionie lubelskim występują krzyże łacińskie. Mogą one być proste, z pasyjką, z półksiężycem, plecione z drutu, z pro­mieniami i kogutkiem itp. Występują również krzyże lotaryńskie (z dwoma równo­ległymi ramionami, z których górne jest krótsze) oraz krzyże prawosławne (z trze­ma równoległymi ramionami).5
 
W XX wieku, wraz z rozwojem produkcji fabrycznej kowalstwo wiejskie zaczyna podupadać, zachowując jednak jeszcze znaczenie czysto użytkowe. Kuźnie były miej­scem reperacji czy adaptacji kupnych narzędzi. Ginęło zainteresowanie zdobnictwem. Upowszechnił się pogląd, że ornamenty wykonywane na wyrobach osłabiają żelazo.6
Na Lubelszczyźnie artystyczne wyroby kowalskie występowały nierównomier­nie. W północnej części regionu spotykamy ich mniej niż na południu.7

Kowalstwo odkryte na nowoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści


Jeszcze po II wojnie światowej na lubelskich wsiach działało niewielu kowali. Ich wyroby nie znajdowały zbytu wśród lud­ności wiejskiej, zatem ograniczali swoją produkcję do narzędzi rolniczych, drobnych reperacji i kucia koni.

Drogą ratunku było objęcie tej dyscypliny twórczości ludowej opieką. Jedną z jej form było włączenie tej dziedziny do organizowanych konkursów na sztukę ludową. Inicjatorem i propagatorem tej idei był prof. Roman Reinfuss, który postanowił zadbać o powiększenie grona odbiorców wyrobów kowalskich w mieście. Skierował aktywność kowali w stronę tych przedmiotów, które nie występujące w tradycyj­nej kulturze ludowej. T.j.: kinkiety, świeczniki, popielniczki czy zestawy ko­minkowe. Ręcznie kute i nawiązujące do regionalnych form, w pewnej mierze zachowają swój ludowy charakter. Prof. Reinfuss przypomniał, iż adaptowanie wyrobów ludowych dla wymogów środowiska miejskiego, nie jest po­mysłem nowym.

W 1968 roku Muzeum Regionalne w Krasnymstawie ogłosiło pierwszy kon­kurs na kowalstwo ludowe, obejmujące zasięgiem tylko ten powiat. Następ­nie, w 1970 r. w Gutanowie (pow. puławski) zorganizowano konferencję poświęconą ludowemu kowalstwu, połą­czoną z ogólnopolskim konkursem.
Organizacja konkursów poprzedzona była badaniami etnograficznymi, mający­mi na celu m.in. poszukiwanie ambitnych i aktywnych zawodowo kowali. Wyzwanie to podjęło kilkunastu kowali. Głównymi odbiorcami ich wyro­bów były muzea i Cepelia. Do najbardziej utalentowanych kowali działających w tym czasie (1968 – 1980), imponujących nie tylko biegłym opanowaniem technik, ale potrafiących zastoso­wać tradycyjne wzory należeli m.in.: Edward Bychawski z Borowa (pow. krasnostawski), Bronisław Pietrak z Gutanowa (pow. puławski), Aleksander Adamczyk z Bronie (pow. puławski) i Piotr Pędzisz z Łysołajów (pow. lubartowski).
W latach 1980-1989 obserwujemy ponowny upadek ludowego kowalstwa arty­stycznego. Starsi kowale z uwagi na wiek nie byli w stanie w dalszym ciągu wykony­wać tego rzemiosła, młodsi - w związku ze zmianami politycznymi i brakiem zbytu nie byli zainteresowani wyko­nywaniem artystycznych przedmiotów.

Współczesne rzemiosło artystyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści


Od roku 1971 w Wojciechowie (pow. lubelski) mają miejsce ogólno­polskie spotkania kowali ludowych. Początkowo była to impreza, odbywająca się nieregularnie i raczej miała charakter spotkań teore­tycznych i pokazów kucia.
W 1989 roku patronat nad tą imprezą przejął Gminny Ośrodek Kultury w Wojciechowie pod kierownictwem Wiesława Czernieca. Impreza ta zyskała nowy charakter. Ustalono, że co dwa lata będą odbywały się konkursy kowalskie. W związku z tym opracowano stosowny regulamin i od tej pory systematycznie odbywają się ogólnopolskie konkursy kowalskie.
W Wojcie­chowie powstało Ogólnopolskie Muzeum Kowalstwa, którego zbiory uzupełniają uczestnicy konkursów. Również w tej miejscowości powstała inna cenna inicjatywa. Od czterech lat organizowane są dwutygodniowe warsztaty kowalskie, pod­czas których młodzi ludzie uczą się tego trudnego rzemiosła.

Nasi znajomi kowaleBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści


Wśród kowali działających współcześnie wymienić należy Romana Czernieca (ur. 1955 r.) z Wojciechowa. Początkowo zajmował się wyrobem i reperacją narzędzi rolniczych oraz kuciem koni. Od 1989 roku pod wpły­wem organizowanych w jego kuźni konkursów, przestawił swoją produkcję na ko­walstwo artystyczne. Wykonuje m.in. świeczniki, kinkiety, ze­stawy kominkowe, popielniczki, kraty, zawiasy. Podobnie jak Edward Bychawski z Borowa, którego wyroby były rozpoznawalne dzięki zastosowaniu oryginalnego ornamentu (drobne kwiatki); czy Bronisław Pietrak z Gutanowa, którego prace wyróżniały się elegancką formą i funkcjonalnością, wyroby Romana Czernieca charakteryzują się indywi­dualnym stylem. Często powierzchnię wykonywanych przez niego przedmiotów wy­pełniają charakterystyczne, nieregularne żłobienia (technika zapożyczona ze snycerstwa). Roman Czernieć kształci kilku uczniów. Jeden z nich - Tomasz Gomoła (ur. 1976 r.) - prowadzi już samodzielnie kuźnię w Dąbrowicy k. Lublina. Wykonywane przez niego przedmioty wyróżniają się dobrym poziomem technicznym i artystycz­nym. Pasją Tomasza Gomoły jest wykonywanie kopii starej broni.
Artystycznym kowalstwem zajmuje się również Krzysztof Cegieło (ur. 1946 r.) z Góry Puławskiej w pow. puławskim. Nadesłane na konkurs prace (np. świecznik i krata) są zgrabnie skomponowane i poprawnie wykonane. Należy mieć nadzieję, iż nie bę­dzie to kontakt jednorazowy.
Oceniając prace aktualnych uczniów Romana Czernieca: Rafała Jusiaka (ur. 1981 r. w Szczuczkach, pow. bełżycki), Grzegorza Kopczyńskiego (ur. 1980 r. w Kowali, pow. lubartowski), Łukasza Winnickiego (ur. 1979 r. w Chodlu, pow. opolski) i Marka Mazura (ur. 1969 r. w Tarle, pow. lubartowski), można sądzić, że mają zadatki na dobrych kowali. Duży talent do wykonywania tego zawodu wykazu­je Sylwester Izdebski (ur. 1983 r.) z Czerśli w pow. łukowskim. Jest synem kowala i jeśli będzie kontynuował naukę w tej dziedzinie, może być w przyszłości bardzo dobrym rzemieślnikiem.

Współcześni kowale prezentują niezły poziom artystyczny, często wykorzystują tradycyjne formy i ornamenty, ale obserwujemy tendencję do naśladownictwa wy­robów kowali miejskich. Generalnie cieszy, że nastąpiło ożywienie ludowej pro­dukcji kowalskiej, więc można mieć nadzieję, iż kowalstwo jeszcze w najbliższych latach nie będzie zupełnie ginącym zawodem.
 
 Danuta Powiłańska - Mazur
 
 

Powyższy tekst jest skróconą wersją artykułu Kowalstwo pochodzącego z książki  Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny - Kultura Ludowa (red. Alfred Gauda), Lublin 2001.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przypisy:

1 Roman Reinfuss, Ludowe kowalstwo artystyczne w Polsce, Wrocław 1983.
2 Danuta Powiłańska-Mazur, Kowalstwo, [w:] Ginące zawody między Wisłą i Bugiem, Lublin 1995.
3 Roman Reinfuss, op. cit.
4 Roman Reinfuss, op. cit.
5 Alfred Gauda, Ludowe krzyże żelazne na Lubelszczyźnie, [w:] „Studia i Materiały Lubel­skie", t. 12, Lublin 1987
6 Stefan Rosiński, Kowalstwo ludowe Ziemi Radomskiej, Radom 1972.
7 Janusz Optołowicz, Lubelskie kowalstwo artystyczne, Lublin 1970.

 

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 

Gauda Alfred, Ludowe krzyże żelazne na Lubelszczyźnie, [w:] „Studia i Materiały Lubelskie", t. 12, Lublin 1987.

Optołowicz Janusz, Ludowe kowalstwo artystyczne pow. Krasnystaw, Lublin 1968.

Optołowicz Janusz, Lubelskie kowalstwo artystyczne, Lublin 1970.

Powiłańska-Mazur Danuta, Kowalstwo, [w:] Ginące zawody między Wisłą i Bugiem, Lublin 1995.

Reinfuss Roman, Ludowe kowalstwo artystyczne w Polsce, Wrocław 1983.

 

Zdjęcia

Wideo

Audio

Słowa kluczowe