Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Etnografia Lubelszczyzny - rzemiosło: plecionkarstwo

W 1964 roku profesor Roman Reinfuss - etnograf z Krakowa - jako konsultant naukowy Muzeum Okręgowego w Lublinie, namówił pracow­ników tej instytucji do zorganizowania konkursu (pierwszego w Polsce) i wystawy ludowych wyrobów plecionkarskich1. Muzeum Okręgowe w Lublinie, a później także i Muzeum Wsi Lubelskiej, przez następne lata konsekwentnie penetrowały Lubelszczyznę, by w efekcie zgromadzić blisko 960 wyrobów plecionkarskich, najwięcej ze wszystkich muzeów w Polsce. W placówkach muzealnych omawianego regionu zgromadzono łącznie 1413 eksponatów plecionkarskich, reprezentujących wszystkie spotykane rodzaje plecionek, wykonywanych wieloma technikami i z różnych surowców2.

Do grona twórców, którzy 35 lat temu potrafili wykonywać swoje wyroby na wysokim poziomie artystycznym i technicznym należeli: w dziedzinie wyrobów z wik­liny - Antoni Chilimoniuk z Zaliszcza (pow. włodawski), Aleksander Filimon z Wólki Krzymowskiej (pow. radzyński), Jan Dudzik z Łukowa i Marian Kobyłka ze Szczekarkowa (pow. lubartowski) oraz Stanisława Niewczas z Lubartowa; w dzie­dzinie wyrobów z korzeni sosny - Włodzimierz Bryzga z Hanny (pow. włodawski), Jan Dudyk z Dołhobrodów (pow. włodawski); w dziale wyrobów ze słomy - Józef Tarnowski z Busówna (pow. chełmski), Władysław Bakun z Krasnego (pow. parczewski), Jan Krasowski z Kozieńca (pow. krasnostawski), Czesław Sarnacki z Do­łhobrodów (pow. włodawski), Seweryna Świder z Wojcieszkowa (pow. łukowski), Ignacy Abramik z Jam (pow. lubartowski), Antonina Musiatowicz z Białej (pow. radzyński); w dziale wyrobów z rogożyny - Władysław Bakun z Krasnego, Albin Kowalik z Maśluchów (pow. parczewski), Zofia Barańska i Józef Rułka z Borysowa (pow. puławski), Henryk Gawda, Stanisław Grobel i Henryk Kędziora z Jaworowa (pow. puławski); zaś w dziale wyrobów z trawy - Stanisław Olszak z Żyrzyna (pow. puławski) oraz Antoni Chilimoniuk z Zaliszcza.4
 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Plecionkarze dziśBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 

Dotychczasowe badania plecionkarstwa ludowego na omawianym terenie wskazują, że jeszcze pół wieku temu reprezentowało ono szeroki wachlarz technik, surowców oraz duży asortyment wyrobów.
Od końca XX obserwujemy widoczny i dość nagły zanik wielu technik plecionkarskich5. Dotyczy to np. wielu sprzętów (kołyski) i wszel­kiego rodzaju beczek i pojemników na zboże czy kasze, słomianych siewnic, gniazd dla ptactwa domowego, plecionych toreb na ramię czy słomianych kapeluszy. Mimo powszechnej dostępności i wyższej trwałości wyrobów przemysłowych, pewne rodzaje plecionek do dnia dzisiejszego znaj­dują wykonawców i nabywców. Konty­nuatorzy tradycyjnego plecionkarstwa, podobnie jak twórcy z innych dziedzin rzemiosła i sztuki ludowej, potrafili z konieczności przystosować dawne wy­roby dla grona nowych odbiorców re­krutujących się z miasta, nie zapominając jednak o tych z włas­nej miejscowości i najbliższej okolicy.

 

Surowiec i technikaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wyroby plecionkarskie stosowane były niemal we wszystkich dziedzinach kultury ludowej3, co potwierdzało tezę o jego długoletniej i powszech­nej tradycji. Współcześni plecionkarze lubelscy wykorzystują kilka podstawowych su­rowców, jakimi są: wiklina (powszech­nie), rzadziej rogożyna, pędy młodych drzew (dębu, jałowca, leszczyny, wiązu, czeremchy), a już sporadycznie korze­nie sosny czy słomę. Rodzaj surowca narzuca wykonawcom stosowanie określonych technik wyplatania, z któ­rych najszersze zastosowanie ma tech­nika żeberkowo-krzyżowa (przy wy­robach z wikliny i korzeni sosny)6.
 
Obecnie wśród zarejestrowanych na Lubelszczyźnie plecionkarzy znajduje się dość wąskie grono wyróżniających się twórców, którzy specjalizują się w wykony­waniu plecionek z określonych surowców7. I tak w grupie plecionkarzy stosujących wiklinę i wyplatających swoje wyroby techniką żeberkowo-krzyżową na wyróżnie­nie zasługują: Joanna Nowakowska z Kazimierza nad Wisłą, Edyta i Olgierd Nowiccy z Puław, Halina i Henryk Bąkałowie z Gołębia (pow. puławski) oraz Wacław Guz ze wsi Skrawki (pow. lubartowski). Dwóch plecionkarzy wykonuje koszyki z korzeni sosny techniką żeberkowo-krzyżową. Są to: Władysław Marciocha z Dołhobród (pow. włodawski) oraz Stefan Buraczyński z Białej Podlaskiej. Zaledwie kilku plecionkarzy stosuje dawną technikę spiralną przy wyrobach ze słomy; najciekawsze prace wykonują: Czesław Sarnacki z Dołhobród (pow. włodawski), Helena i Stanisław Kołodziejowie z Wielkolasu (pow. lubartowski) oraz Mikołaj Bakun z Krasnego (pow. lubar­towski). Ten ostatni jest także jedynym plecionkarzem wytwarzającym koszyki ro­gożynowe techniką taśmowo-krzyżową na pionowym warsztacie plecionkarskim8.
 
W kilku miejscowościach powiatu puławskiego (Bałtów, Borysów, Jaworów, Żerdź) oraz w Stojeszynie (pow. janowski) jeszcze dziś wykonywane są koszyki ro­gożynowe na drewnianych formach techniką taśmowo-krzyżową. Wyróżniającymi się plecionkarzami w tej grupie wyrobów są m.in.: Krystyna Nakonieczna z Borysowa, Zofia Trzaciankowska z Bałtowa oraz Jan i Genowefa Stachyrowie z Jaworowa.

Galanteria plecionkarskaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 

Dość wąską grupę stanowią twórcy wykonujący tzw. galante­rię plecionkarską, m.in. zwierza­ki, laleczki, ozdoby choinkowe, ozdobne pudełka, szopki, a ostatnio także przeróżne „stro­iki" do dekoracji ścian. Szkoda tylko, że niewielka część tych prac jest wynikiem indywidual­nych poszukiwań twórczych, reszta bowiem wzorowana jest na wyrobach ze spółdzielni plecionkarskich. Wyroby te znajdu­ją jednak wielu nabywców nie tylko w kraju. Do plecionkarzy wykazujących swoje uzdolnienia artystyczne przy wykonywaniu omawianej galanterii należą m.in.: Stanisława Baran z Majdanu Kozłowieckiego (pow. lubartowski), Helena i Stanisław Kołodziejowie oraz Wiesława Kucharzyk z Wielkolasu (pow. lubartowski), Janina Wadowska z Anno-boru (pow. lubartowski) oraz Maria Misiak z Ostrówka (pow. lubartowski). Naj­większą inwencję twórczą wykazuje Władysława Stelmach z Niemienic (pow. kra­snostawski), która stworzyła własny styl.

 

O wyrazie artystycznym dawnych i współczesnych lubelskich wytworów plecionkarskich decyduje kilka czynników, najważniejszym z nich jest forma wyrobu, na­stępnie materiał, z którego został wykonany, technika i precyzja wykonania, wresz­cie kolorystyka oraz elementy zdobnicze. Obecnie największą różnorodność form spotyka się przy wyrobach z wikliny i korzeni sosny, wyplatane są np. koszyki mają­ce kształty półkuliste, czasem z ruchomymi dwiema przykrywkami, z płaskim bo­kiem, stożkowate (w formie ściętego i odwróconego stożka), owalne, walcowate czy prostokątne (raczej prostopadłościenne). Niektóre rodzaje koszyków mają określony zasięg występowania, np. kosze z płaskim bokiem wyplatane są tylko w środkowo-zachodniej części Lubelszczyzny, zaś duże kosze stożkowate w południowo-zachodnich terenach.

 

Ważnym elementem zdobniczym jest zewnętrzna faktura wyrobów plecionkarskich. I tak np. koszyki z rogożyny wyplatane na drewnianych formach techniką taśmowo-krzyżową mają proste lub ukośnie bie­gnące rytmy, górna ich krawędź oraz ucha uplecione są techniką warkoczową, zaś dolna z podwójnie skręconych witek. W wyrobach ze słomy spotykamy dwie tech­niki wyraźnie się różniące: spiralną i warkoczową. Największą różnorodnością w opero­waniu fakturą odznaczają się wyroby wiklinowe oraz z korzeni sosny, wyplatane zawsze techniką żeberkowo-krzyżową. Kolorystyka odgrywa również istotną rolę w wyrazie artystycznym każdego wyrobu plecionkarskiego. Już sam kolor surowca - zwykle ciepły, pastelowy - na­daje wyrobom specyficznego piękna, a zestawianie, np. wikliny nieokorowanej z okorowną podkreśla formę wyrobu.

 

Współczesnych plecionkarzy z Lu­belszczyzny można podzielić na trzy zasadnicze grupy. Do pierwszej zaliczyć należy wytwórców prostych koszy na potrzeby własne oraz sąsiadów. Do drugiej grupy zaliczyć można twórców wykonujących swoje prace na użytek odbiorców z miasta i z zagranicy. Wreszcie do trzeciej - tych plecionkarzy, którzy wykonują różne wyroby głównie na konkursy, wystawy i kiermasze. Tylko dla nielicznych wytwórców plecionkarstwo jest głównym źródłem utrzymania, zdecydowana większość utrzymuje się z innej pracy, głównie w rolnic­twie.

 

Wyroby, szczególnie wiklinowe, co pewien czas przeżywają swój renesans, obec­nie w dobie zainteresowania materiałami ekologicznymi, mają duże szansę na znalezienie się w miejskim wnętrzu. Wiedzą o tym doskonale właściciele kilku sklepów z tymi wyrobami w Lublinie, a także Kazimierzu nad Wisłą.

 

 
Alfred Gauda
 
 


Powyższy tekst jest skróconą wersją artykułu Plecionkarstwo  pochodzącego z książki  Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny - Kultura Ludowa (red. Alfred Gauda), Lublin 2001.
 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przypisy:
1 Roman Reinfuss, Wystawa plecionkarstwa ludowego w Lublinie, „Polska Sztuka Ludowa", nr 3, 1967, s. 169-176.
2 Wg badań ankietowych przeprowadzonych przez Krajowy Dom Twórczości Ludowej w Lub­linie.
3 Alfred Gauda, Kolekcja plecionkarska w zbiorach Muzeum Okręgowego w Lublinie, [w:] „Studia i Materiały Lubelskie", t. VI, Lublin 1972, s. 297-337.
4 Krystyna Basista, Janina Petera, Ludowe plecionkarstwo Lubelszczyzny, Lublin 1966.
5 Niektórzy plecionkarze na południowym Podlasiu zaczęli stosować kolorowe, plastikowe taśmy lub stylonowy sznurek jako wątek w koszykach. Alfred Gauda, Plecionkarstwo, [w:] Ginące zawody między Wisłą i Bugiem, Lublin 1995, s. 67-68.
6 Szczegółowy opis technik plecionkarskich stosowanych w Polsce przedstawiono w: Alfred Gauda, Plecionkarstwo, [w:] Piękno użyteczne czy piękno ginące, Łódź 1997, s. 113-117.
7 Wg komputerowej bazy danych w KDTL w Lublinie.
8 Alfred Gauda, Rogożynowe koszyki, „Twórczość Ludowa", nr 4, 1995, s. 18-19.
9 Alfred Gauda, Tradycyjne rybołówstwo na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, Lublin 1992, s. 20-27, 56-57.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 

 
Basista Krystyna, Petera Janina, Ludowe plecionkarstwo Lubelszczyzny (katalog wystawy), Lublin 1966.
Gauda Alfred, Kolekcja plecionkarska w zbiorach Muzeum Okręgowego w Lublinie, [w:] „Stu­dia i Materiały Lubelskie", t. VI, Lublin 1972, s. 297-337.
Gauda Alfred, Plecionkarstwo, [w:] Ginące zawody między Wisłą i Bugiem, Lublin 1995, s. 64-68.
Gauda Alfred, Plecionkarstwo, [w:] Piękno użyteczne czy piękno ginące, Łódź 1997, s. 113-122.
Gauda Alfred, Rogożynowe koszyki, „Twórczość Ludowa", nr 4, 1995, s. 18-19.
Reinfuss Roman, Wystawa plecionkarstwa ludowego w Lublinie, „Polska Sztuka Ludowa", nr 3, 1967, s. 169-176.