Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Rzemiosło na Lubelszczyźnie. Rys historyczny

Przez stulecia rzemieślnicy, obok chłopstwa, stanowili jedyną warstwę społeczną produkującą dobra materialne. W Lublinie rzemieślnicy zaczęli organizować się w cechy najprawdopodobniej już w XIV w., co miało związek z powstaniem gminy miejskiej po nadaniu Lublinowi prawa lokacyjnego przez Władysława Łokietka w 1317 r.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Rzemiosło w wiekach dawnychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze przywileje rzemieślnicy lubelscy zaczęli uzyskiwać dopiero w XVI w. Działały wówczas cechy takie jak: bednarzy (1532 r.), rzeźników (1533 r.), kowali (1536 r.), tkaczy (1558 r.), złotników (1566 r.), murarzy (1588 r.), mieczników (1591 r.), piekarzy i piwowarów (1503 r.), ślusarzy i zegarmistrzów (1595 r.), cyrulików, miechowników i rękawiczników (1597 r.)1. W XVII w. nadano przywileje kolejnym rzemiosłom: kaflarzom (1619 r.), kotlarzom (1619 r.), garncarzom (1620 lub 1615 r.), konwisarzom i blachownikom (1620 r.). W następnej kolejności przywileje otrzymali: kuśnierze, szewcy i safiannicy (1633 r.), szmuklerze (1641 r.), haftarze (1669 r.) oraz siodlarze i rymarze (1671 r.). Swoje konfraterie mieli też kupcy (1641 r.) i muzycy (1781 r.). Oddzielne cechy istniały na Podzamczu, będącym jurydyką starosty lubelskiego. Przywileje owych cechów tym różniły się od przywilejów cechów lubelskich, że były wydawane przez starostę. Szewcy z Podzamcza uzyskali przywilej w roku 16642.  
Cechy rzemieślnicze od początku swego istnienia używały pieczęci. Już w XIV w. występowały w nich heraldyczne znaki cechowe – niektóre z nich przetrwały do dziś, a wyobrażają one zazwyczaj narzędzia lub efekty pracy związane z danym rzemiosłem. W wieku XVI oraz na przełomie XVI/XVII w. następuje bujny rozkwit rzemiosła lubelskiego, w tym także artystycznego. Od końca XVII w. intensywnie rozwija się ceramika (Biała Podlaska, Tomaszów Lubelski, Lubartów), kowalstwo, złotnictwo, zegarmistrzostwo, konwisarstwo, ludwisarstwo. Konwisarze wyrabiali naczynia cynowe, które w późniejszym okresie zaczęły zastępować naczynia gliniane. Ludwisarze trudnili się odlewaniem dzwonów, moździerzy i dział, a także przedmiotów użytkowych wykonywanych z miedzi i brązu. Dziełem lubelskich ludwisarzy jest m.in. dzwon znajdujący się w Bramie Krakowskiej, wykonany w 1585 roku, przyozdobiony herbem miasta. Powstał w ludwisarni Aleksego Stanifuzora, rajcy miejskiego w latach 1600–1605.
Rozkwit lubelskich cechów rzemieślniczych w XVI w. powiązany jest z ówczesnym rozwojem gospodarczym miasta oraz popytem kupców z różnych stron świata na wyroby rzemieślnicze prezentowane podczas jarmarków lubelskich (dwutygodniowe jarmarki w lutym, czerwcu i październiku). Lublin był wówczas w Polsce  jednym z największych centrów handlu tranzytowego i miejscem spotkań kupców ze Wschodu  (Turcja, Persja, Moskwa) i Zachodu (Anglia, Holandia). Znaczącymi ówcześnie były również ośrodki takie jak: Zamość, Lubartów, Bełżyce, Chełm i Krasnystaw.
W okresie rozbiorów, mimo pogłębiającego się regresu, pojawiły się jednak pierwsze próby utworzenia centralnego, względnie okręgowego, przedstawicielstwa rzemiosła. Początek powoływania związków cechów, zrzeszeń i stowarzyszeń rzemieślniczych przypadał na 1. poł. XIX w. Związki cechów powstały pod wszystkimi zaborami, z tym, że na terenie zaboru austriackiego i na terenie byłego Królestwa Polskiego zawiązywały się osobne związki chrześcijańskie i żydowskie. Na początku XX w. podejmowane były próby powołania naczelnych organizacji rzemiosła, lecz władze zaborcze były temu zdecydowanie przeciwne. W XX w. ogniwem samorządu rzemiosła polskiego stały się izby rzemieślnicze3
 
W Lublinie szczególnym uprzywilejowaniem cieszyli się złotnicy i zegarmistrzowie. Wyroby złotnicze cechował wysoki poziom artystyczny i różnorodność form. Wykonywano zarówno przedmioty sakralne, jak i świeckie – wytwarzano patery, cukiernice, noże, nożyczki, widelce, kieliszki, lichtarze. Złotnicy lubelscy piastowali nie tylko godność rajców miejskich, ale również burmistrzów Lublina. Cenieni byli również zegarmistrzowie – znane były w kraju zegary z poł. XVIII i XIX w. takich mistrzów jak: Karol Mayer i Jakub Steiger, czy zegary puławskie Szymona Kupieckiego4.

Rzemiosło w dwudziestoleciu międzywojennymBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W okresie dwudziestolecia międzywojennego warsztaty rzemieślnicze były podstawą gospodarczą słabo rozwijającego się, rolniczego regionu lubelskiego. W tym czasie sprawy cechowe zostały uregulowane na mocy rozporządzenia Prezydenta R.P. z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym. Uregulowana została sprawa nauki rzemiosła, która miała odbywać się u rzemieślników. Zezwalano na zrzeszanie się w wolnych korporacjach rzemieślników. W każdym cechu miał istnieć wydział czeladniczy. Cechy mogły łączyć się w wolne związki cechowe, a art. 142 rozporządzenia dawał wykaz rodzajów rzemiosła. Ustanowione zostały również Izby Rzemieślnicze, które miały współdziałać z władzami państwowymi, regulować sprawy terminatorów, tworzyć komisje egzaminacyjne czeladnicze i mistrzowskie, organizować szkolenia rzemieślnicze. W latach 1928–1929 utworzono 14 wojewódzkich Izb Rzemieślniczych w: Białymstoku, Brześciu nad Bugiem, Kielcach, Krakowie, Lwowie, Lublinie, Łodzi, Łucku, Nowogródku, Stanisławowie, Tarnopolu, Wilnie, Włocławku i Warszawie. Prawo przemysłowe z 1927 r. – tworząc reprezentację samorządu rzemiosła wobec władzy w postaci izb rzemieślniczych – jednocześnie znacznie osłabiło życie organizacyjne rzemiosła, znosząc wszelkie formy przymusu cechowego. Do zauważalnego osłabienia rzemiosła i cechów przyczynił się też wielki, ogólnoświatowy kryzys gospodarczy5
W latach 1930–1935 na w regionie lubelskim działało aż 230 organizacji cechowych6
Rok przed wybuchem wojny, w 1938 r. na terenie ówczesnego województwa lubelskiego było czynnych:
a. w grupie budowlanej: 4552 zakładów murarskich i ciesielskich, 553 zakładów malarskich i lakierniczych, 49 zakładów kamieniarskich, 308 zakładów szklarskich, 79 zakładów dekarskich, 72 zakładów brukarskich, 171 zakładów garncarskich, 188 zakładów zduńskich. Razem 5972.
b. drzewnej: 4418 zakładów stolarskich, 1252 zakładów kołodziejskich, 360 zakładów bednarskich,  106 zakładów innych. Razem 6136.
c. metalowej: 717 zakładów ślusarskich, 5086 zakładów kowalskich, 495 zakładów blacharskich, 383 zakładów zegarmistrzowskich, jubilerskich i grawerskich, 73 zakładów eletro-instalatorskich, 31 zakładów instalacyjno-wodno-kanalizacyjnych. Razem 6785.
d. skórzanej: 9221 zakładów szewskich, 576 zakładów rymarskich, 163 zakładów garbarskich, 104 zakładów introligatorskich. Razem 5583.
e. spożywczej: 4054 zakładów rzeźnickich i wędliniarskich, 1317 zakładów piekarskich, 212 zakładów cukierniczych. Razem 5583.
f. włókienniczej: 7298 zakładów krawieckich, 479 zakładów kapelusznictwa i czapnictwa, 7 zakładów bieliźniarstwa, 88 zakładów tapicerstwa, 178 zakładów powroźnictwa, 636 zakładów kuśnierstwa. Razem 8686.
g. usług osobistych: 794 zakładów fryzjerskich, 205 zakładów fotograficznych, 6 zakładów pralni i farbiarni chemicznych. Razem: 10057.

Rzemiosło w okresie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W okresie II wojny światowej na terenie Polski ustawodawstwo w Generalnej Guberni wznowiło istnienie cechów. Na mocy rozporządzenia z dnia 3 marca 1941 r. Izby Rzemieślnicze zostały wcielone do Izb Okręgowych dla Gospodarki Ogólnej w Generalnym Gubernatorstwie, podległych Izbie Centralnej. Sprawa nauki rzemiosła i terminatorstwa została uregulowana rozporządzeniami z dnia 20 lutego 1941 r. i 5 kwietnia 1941 r. Na ich mocy prywatne i publiczne zakłady przemysłowe miały w obowiązku szkolić terminatorów.
W trakcie działań wojennych rzemieślnicy brali czynny udział w walce z okupantem, produkowali konspiracyjnie broń i zaopatrywali w nią walczących. Okres okupacji spowodował gwałtowny spadek rzemiosła – na terenie samego Lublina uległo likwidacji kilkaset warsztatów rzemieślniczych, a wielu rzemieślników zginęło w obozie na Majdanku
Podczas okupacji hitlerowskiej władze niemieckie szukając „niemieckości” Lublina, rozpoczęły gromadzenie archiwaliów cechowych w archiwum. Dzięki tej akcji Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie znalazło się w posiadaniu pokaźnej liczby dokumentów. Nie wszystkie cechy oddały swoje dokumenty – niektóre w obawie przed Niemcami ukryły posiadane akta, co doprowadziło do ich zniszczenia. Przykładem są akta konfraterni kupieckiej, częściowo zniszczone w trakcie wkraczania do Lublina Armii Radzieckiej w 1944 r. Przechowywane były one w piwnicy domu przy ul. Świętoduskiej 128
Straty w rzemiośle województwa lubelskiego spowodowane przez wydarzenia drugiej wojny światowej przedstawiają się następująco:
W 1938 r. w branży budowlanej działało 5972 zakłady, 1 X 1946 roku, już tylko 1720, co stanowi 71,2 % strat. Analogicznie w branży drzewnej 6136 – 2068, 66,3 % strat, w branży metalowej 6785 – 2245, 67% strat, w branży skórzanej 10064 – 2579, 74,4% strat, w branży spożywczej 5583 – 2381, 57, 5% strat, w branży włókienniczej 8686 – 2042, 76,5% strat oraz w branży usług osobistych 1005-531, 47,2 % strat9.

Rzemiosło w PRL-uBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

20 września 1944 r. PKWN uznał Lubelską Izbę Rzemieślniczą za pełnoprawnego przedstawiciela samorządu rzemieślniczego i zatwierdził dokonany przez rzemiosło województwa lubelskiego w dniu 1 sierpnia 1944 r. wybór członków zarządu oraz dyrektora Izby. W pierwszych latach po wyzwoleniu rzemieślnicy jako pierwsi przystąpili do odbudowy kraju i usuwania zniszczeń wojennych. Rzemiosło miało wtedy charakter produkcyjny i obsługiwało głównie gospodarkę prywatną. W kraju nastąpił dynamiczny wzrost i rozwój rzemiosła, przodować zaczęło wtedy województwo lubelskie, gdzie liczba warsztatów w 1960 r. wynosiła 6 793, kolejno w 1965 r. 8 720, następnie w 1966 r. sięgnęła ponad 9 000, zatrudniając ponad 13 tys. ludzi (rzemieślników, czeladników, uczniów), a w 1968 r. przekroczyła już 10 000. Największą liczbę zakładów posiadały rzemiosła: budowlane, metalowe, drzewne i odzieżowo-włókiennicze. Najwięcej warsztatów rzemiosła indywidualnego zlokalizowanych było w mieście Lublinie, następnie powiecie kraśnickim,  hrubieszowskim i krasnostawskim. Najmniej natomiast w parczewskim i włodawskim. Pod koniec 1969 r. na Lubelszczyźnie funkcjonowało ogółem 10 557 warsztatów rzemiosła indywidualnego (w tym 6 722 na wsi), które zatrudniały 14 536 osób (w tym 7 619 na wsi).10
 
W latach 1966–1968 rzemieślnicy wybudowali na terenie ówczesnej Lubelszczyzny ponad 300 warsztatów (w tym 200 na terenie wsi i małych miasteczek). Powstały zespoły warsztatowe w Białej Podlaskiej, Tomaszowie Lubelskim, Zamościu i Łukowie. Ponadto z funduszy własnych rzemiosło indywidualne wzniosło domy rzemiosła w Kraśniku, Tomaszowie Lubelskim, Białej Podlaskiej, Hrubieszowie, Biłgoraju, Krasnymstawie, Chełmie i Opolu Lubelskim.  Z drugiej strony lata 50. i 60. to okres ograniczenia możliwości funkcjonowania rzemiosła, upaństwowienie większych zakładów, wprowadzenie sankcji finansowych (domiary) oraz ograniczenie praw osobistych rzemieślników11
Lata 1972–1989 to okres odbudowy i znaczącego wzrostu potencjału organizacyjnego i ekonomicznego rzemiosła. W okresie PRL-u rzemiosło, oprócz rolnictwa, było jedyną grupą społeczno-zawodową, której ówczesne władze zezwoliły na posiadanie własności prywatnej. 

Rzemiosło po 1989 rokuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wraz ze zmianą ustroju w roku 1989 oraz przemianami kulturowymi i demograficznymi, tradycyjne rzemiosło i rzemieślnicy zaczęli znikać z mapy regionu i kraju. Pozostały jednak nieliczne zakłady rzemieślnicze, w których starzy mistrzowie coraz częściej, zgodnie z narastającym społecznie zapotrzebowaniem kulturowym (nie jak dawniej produkcyjnym), przekazują wiedzę młodemu pokoleniu. Czas sitarzy i szewców tyszowieckich minął już jednak bezpowrotnie.
Zarazem jednak na fali ustawy z 1988 r., na przełomie lat 1988 i 1989, nastąpił gwałtowny przyrost zakładów rzemieślniczych „nowego typu”. Pod koniec 1989 r. w kraju działało blisko 600 000 zakładów rzemieślniczych zrzeszonych w 457 cechach. Funkcjonowało również 566 spółdzielni rzemieślniczych, a zatrudnienie w rzemiośle przekraczało 1 500 000 osób. 22 marca 1989 r. sejm uchwalił nową ustawę o rzemiośle. W ustawie zniesiono obowiązek zrzeszania się rzemieślników w cechach. Aktualnie rzemiosło – z 28 izbami rzemieślniczymi, 478 cechami, 180 spółdzielniami oraz siecią 300 000 mikro, małych i średnich przedsiębiorstw – tworzy najstarszą i największą strukturę samorządu gospodarczego w Polsce12
 
 
 
 
Opracował: Piotr Lasota
 

 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

R. Dunin, Rzemiosło lubelskie (tradycja i współczesność), [w:] Kalendarz Lubelski, 1971

I. Skrzycka, Z dziejów rzemiosła Lubelszczyzny, Lublin 1966

Ibidem.

R. Dunin, Rzemiosło lubelskie… op.cit.

I. Skrzycka, Z dziejów rzemiosła… op.cit.

R. Dunin, Rzemiosło lubelskie… op.cit.

Księga rzemiosła polskiego, Łódź, 1949.

I. Skrzycka, Z dziejów rzemiosła… op.cit.

Księga rzemiosła… op.cit.

10 I. Skrzycka, Z dziejów rzemiosła… op.cit.

11 R. Dunin, Rzemiosło lubelskie… op.cit.

12 Rzemiosło polskie - monografia, Bydgoszcz 2013

 

Żródła:
1. Dębowski Eugeniusz, Dzieje rzemiosła w krótkim zarysie, Łódź 1947. 
2. Dunin Ryszard, Kalendarz Lubelski 1971.
3. Skrzycka Irena, Z dziejów rzemiosła Lubelszczyzny, Lublin 1966.
4. Księga rzemiosła polskiego, Łódź, 1949.
5. Rzemiosło polskie - monografia, Bydgoszcz 2013.
Żródła:
1. Dębowski Eugeniusz, Dzieje rzemiosła w krótkim zarysie, Łódź 1947. 
2. Dunin Ryszard, Kalendarz Lubelski 1971.
3. Skrzycka Irena, Z dziejów rzemiosła Lubelszczyzny, Lublin 1966.
4. Księga rzemiosła polskiego, Łódź, 1949.
5. Rzemiosło polskie - monografia, Bydgoszcz 2013.

 

Zdjęcia

Wideo

Audio

Historie mówione