Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Wolna Spółka Wydawnicza (1986–1989)

Wolna Spółka Wydawniczalubelskie wydawnictwo funkcjonujące w ramach niezależnego ruchu wydawniczego – działała w latach 1986–1989. Twórcą wydawnictwa był Krzysztof Wasilewski, a współtwórczynią Jolanta Wasilewska. Wolna Spółka Wydawnicza wydała 15 książek, z czego ponad połowę stanowiły książki historyczne.

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Działalność Wolnej Spółki WydawniczejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1986 roku na tylnej okładce książki Wojna w eterze wydawca napisał: „Wolna Spółka Wydawnicza – KOMITYWA – (d. RADIATOR, MEDIUM) jest swobodnym związkiem twórczym opartym na wolnej woli własnej pracy i prywatnych środkach”.

Założone przez Krzysztofa Wasilewskiego wydawnictwo było firmą rodzinną. Współzałożycielką była Jolanta Wasilewska, żona Krzysztofa. Stałym współpracownikiem wydawnictwa był introligator Piotr Mordel. Inni przyjaciele Wasilewskiego byli zatrudniani do realizacji poszczególnych projektów wydawniczych. Działalność Wolnej Spółki Wydawniczej rozpoczęła się od wypuszczenia w obieg znaczków, pocztówek i ulotek w celu zdobycia środków finansowych na dalsze przedsięwzięcia. Wydawanie książek, właściwa działalność, datowana jest na koniec 1985 roku lub początek 19861. Ostatnia z 15 publikacji wydanych przez Wolną Spółkę Wydawniczą ukazała się w 1989 roku.   

Działalność niezależnego wydawnictwa uruchomiono dzięki własnym funduszom. Początkowo dochody pozwalały na opłacenie kosztów produkcji i utrzymanie pięcioosobowej rodziny Wasilewskich. Szersza działalność wydawnicza w 1987 roku była możliwa dzięki, ostatecznie umorzonej, pożyczce z Funduszu Wydawnictw Niezależnych w wysokości 100 000 zł, co wtedy stanowiło sumę około 1000 dolarów. Gestem ze strony Jana Nowaka-Jeziorańskiego było przekazanie 100 dolarów na poczet druku jego książki Wojna w eterze2.

Kolportażem książek zajmował się Krzysztof Wasilewski, który przekazywał je do mieszkań lubelskich opozycjonistów: Winiarskich, Hołdów, Bazydłów. Publikacje Wolnej Spółki Wydawniczej trafiały również do Andrzeja Paluchowskiego, ówczesnego dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej KUL oraz do Warszawy, w ramach współpracy z Konsorcjum Wydawniczym zarządzającym Funduszem Wydawnictw Niezależnych3.

Obok wspomnianego Piotra Mordela współpracownikami Wolnej Spółki Wydawniczej byli: grafik Jerzy Lakutowicz, Wiktor Tomasz Grudzień, Bernard Nowak4, Henryk Wójcik, Janusz Bodio5.

„Gipsol”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wśród wydawnictw lubelskich Wolną Spółkę Wydawniczą wyróżniał sposób produkcji książek, wynikający z dbałości o jakość druku. W Lublinie powstawała makieta książki. Biorąc pod uwagę fakt, że ponad połowę publikacji stanowiły przedruki z wydań emigracyjnych, książki przysłane z Zachodu rozbierano na strony, dołączano do nich ilustracje, strony tytułowe wydawnictwa, posłowie lub wstęp. Następnie makieta wędrowała do Wrocławia, podobnie jak papier zebrany na lubelskiej prowincji. Po ukończeniu druku, który odbywał się w jednej z wrocławskich drukarni państwowych, za sprawą jej pracownika Zbigniewa Jabłońskiego, Krzysztof Wasilewski jechał po odbiór książek. We Wrocławiu nadawał przesyłkę kolejową na adres jednego ze swoich lubelskich przyjaciół. Przewożony towar opisywał w dokumentach spedycyjnych jako „gipsol”, czyli fikcyjna substancja budowlana. W Lublinie „gipsol”, czyli owinięte w papier arkusze, należało przewieść z dworca kolejowego do mieszkania na ulicy Lwowskiej. Obawę przed zatrzymaniem przez patrol Milicji Obywatelskiej niwelowano, formułując szyk przejazdu. W pierwszym samochodzie jechała Jolanta Wasilewska, za nią z „bibułą” Krzysztof Wasilewski. W przypadku spotkania z patrolem MO, zatrzymany zostałby pierwszy samochód, a „gipsol” mógłby bezpiecznie dotrzeć na miejsce przeznaczenia6.

Książki powstawały w wynajętym przy ulicy Lwowskiej mieszkaniu na piątym piętrze. Wnoszenie i znoszenie paczek było uciążliwe. Ochronę przed mieszkańcami utyskującymi na hałas dawało przypisane mieszkaniu miano pracowni artystycznej. Dbałość o jakość książek spowodowała, że jedynym stałym współpracownikiem Wolnej Spółki Wydawniczej był introligator Piotr Mordel, inżynier-elektryk, absolwent Politechniki Lubelskiej.

Sprawa Piotra MordelaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dwudziestego listopada 1987 roku do mieszkania Piotra Mordela przy ulicy Krańcowej 76b/77 weszli pracownicy Służby Bezpieczeństwa. Znajdowała się tam stała pracownia introligatorska. Znaleziono urządzenia i materiały introligatorskie, gilotyny, prasy, zszywacz elektryczny, kleje, papier, tekturę, płótno oraz 3000 egz. literatury bezdebitowej, przygotowanej do oprawy, w tym 575 egz. Wojny polsko-sowieckiej Wolnej Spółki Wydawniczej, 168 egz. książki Sow-schow przygotowanych dla „Spotkań”, 52 egz. pozycji Niebo nowe, ziemia nowa sygnowane przez oficynę „Medium”. Zatrzymany powiedział, że od wiosny 1987 roku wykonywał zlecane mu oprawy, a następnie odmówił składania jakichkolwiek wyjaśnień, co do osób, od których otrzymywał zamówienia.

Sprawa trafiła do kolegium ds. wykroczeń, w trybie zwykłym. Władze rozpatrywały możliwość skierowania sprawy do Izby Skarbowej celem ukarania Piotra Mordela za prowadzenie działalności zarobkowej bez zezwolenia i opodatkowania. W oskarżeniu z 11 stycznia 1988 roku napisano, że Piotr Mordel „w swoim miejscu zamieszkania w Lublinie, sporządzał bez wymaganego zezwolenia znaczne ilości broszur i książek nieposiadających debitu komunikacyjnego, celem ich rozpowszechniania, tj. o wykroczenie z art. 52a § 1 pkt 1 kw [Kodeksu wykroczeń]. Wymieniony został uznany winnym zarzucanego mu wykroczenia i na mocy cytowanego przepisu ukarany grzywną w wysokości 50.000 zł, bez zamiany na areszt i przepadkiem zakwestionowanych przedmiotów. Rozprawa odbyła się bez zakłóceń, pod nieobecność obwinionego, który odmówił przyjęcia wezwania na rozprawę”7.

Piotr Mordel odwołał się od wyroku, ale Kolegium ds. Wykroczeń przy wojewodzie lubelskim utrzymało wcześniejszy wyrok. Piotr Mordel wyemigrował na stałe do Berlina Zachodniego. Wydarzenie to nie miało żadnych reperkusji dla Wasilewskich, chociaż podobno w trakcie przesłuchania dopytywano o nich8.

Książki wydane przez Wolną Spółkę WydawnicząBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Publikacje WSW, Wolnej Spółki Wydawniczej – w oficjalnym obiegu informacyjnym skrót WSW oznaczał Wojskową Służbę Wewnętrzną, czyli PRL-owski kontrwywiad wojskowy zajmujący się ochroną ówczesnych sił zbrojnych – dla utrudnienia pracy Służbie Bezpieczeństwa były sygnowane różnymi nazwami:
LUWR – akronim nazw miast Lublin i Wrocław, w których powstawały książki;
RADIATOR – wydawnictwo działało podobnie do rozprowadzającego ciepło urządzenia;
MEDIUM – nawiązanie do pośredniczącego charakteru wydawnictwa;
KOMITYWA – oznaczała dobre stosunki wśród jego członków oraz z czytelnikami;
RESET – przywodziło na myśl rozpoczynanie „od nowa”, już w półlegalnym charakterze.

Zmiany nazw wydawnictw wymuszały na Służbie Bezpieczeństwa założenie sprawy dla każdego zarejestrowanego podmiotu wydawniczego. Dodatkowo jako miejsce wydania podawano „Gdzieś w Polsce”, co korespondowało z przyjętym systemem pracy wydawnictwa, w którym kolejne książki krążyły na trasie Lublin–Wrocław–Lublin9.  

Nakładem Wolnej Spółki Wydawniczej ukazało się 15 książek.
Dominowały książki historyczne, ponieważ – jak twierdzi Wasilewski – „ludzie chcieli czytać o historii, historia była zafałszowana, […] po prostu pomyślałem, że trzeba, żeby prawdziwa historia była wśród ludzi, tym bardziej, że ją przed ludźmi ukrywają”. Wybór warunkowany tym, co opublikowano w wydawnictwach emigracyjnych, był po trosze spontaniczny, po trosze isnpirowany przez Jana Stepka, przebywającego na emigracji kolegę Wasilewskiego z wydawnictwa „Spotkania”10.

W miarę możliwości starano się pozyskać zgodę poszczególnych autorów na wydawanie książek. Wasilewski powiedział: „Staraliśmy się, żeby nie były to wydania pirackie. To, że nie było to legalne w kraju nie znaczyło, że będę kradł prawa autorskie”11.

Wolna Spółka Wydawnicza wpuściła w obieg niezależny następujące książki:
Stefan Korboński, Polskie państwo podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1939–1945, Radiator, 198612.
Zbigniew Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, słowo wstępne Jan Nowak-Jeziorański, Gdzieś w Polsce, Komitywa, 198613.
Tadeusz Żenczykowski, Dwa komitety 1920, 1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic historyczny, Wolna Spółka Wydawnicza Komitywa, 198614.
Jakub Karpiński i in., Żydzi jako polski problem, Gdzieś w Polsce, Wolna Spółka Wydawnicza Komitywa, 198715.
Jan Nowak (Zdzisław Jeziorański), Wojna w eterze. Wspomnienia. Tom 1. 1948–1956, Gdzieś w Polsce, Wolna Spółka Wydawnicza Komitywa, 198716.
Karol Liszewski [pseud.], Ryszard Szawłowski, Wojna polsko-sowiecka 1939 roku, Gdzieś w Polsce, Wolna Spółka Wydawnicza Komitywa, 198717.
Karol Liszewski [pseud.], Ryszard Szawłowski, Wojna polsko-sowiecka 1939 roku, cz. 2 + mapy, Wolna Spółka Wydawnicza Komitywa, 198718.
Michał Tymowski, Jan Kieniewicz, Jerzy Holzer, Historia Polski, WSW Medium, 198719.
Raymond Aron, Isaiah Berlin, Hannah Arendt, Trójgłos o wolności, Wydawnictwo CDN, Wolna Spółka Wydawnicza Komitywa, 198720.
Raymond Aron, Isaiah Berlin, Hannah Arendt, Trzy głosy o wolności, Warszawa, Wydawnictwo CDN, Gdzieś w Polsce, Wolna Spółka Wydawnicza Komitywa, 198721.
Stanisław Buczyński, Jan Pocek, I miłość i przymierze. Janowi Pawłowi II chłopi polscy, Lublin, Wydawnictwo Wiejskie im. Wincentego Witosa, współpr. Komitywa, 198722.
Wacław Iwaniuk, Kartagina i inne wiersze, Gdzieś w Polsce, Wolna Spółka Wydawnicza Komitywa, 198723.
Niebo nowe, ziemia nowa, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Medium, 198724.
Jerzy Kosiński, Stopnie, wyd. 1, Gdzieś w Polsce, @reset Wolna Spółka Wydawnicza, 198825.
Jerzy Kosiński, Stopnie, wyd. 2, Gdzieś w Polsce, @reset Wolna Spółka Wydawnicza, 198926.

Publikacja I miłość i przymierze jest reprintem wykonanym techniką sitodrukową teki ofiarowanej Janowi Pawłowi II w Lublinie 9 czerwca 1987 roku27.

Jak powiedział Wasilewski, „wariackim projektem” było pierwsze krajowe wydanie książki Kosińskiego Steps, pierwszy polski tytuł Stopnie (później przyjęto tytuł Kroki), odstającej od większości publikacji drugiego obiegu, ze względu na nieczęste w wydawnictwach bezdebitowych wątki erotyczne. Książka wyszła zanim ukazał się Malowany ptak (1989), czyli oficjalne, pierwsze na język polski, tłumaczenie książki Kosińskiego.

Krzysztof Wasilewski wspominał: „Tłumaczem był mój przyjaciel, anglista [Andrzej Kępski – Ł.K.28], ale cały przekład zredagowaliśmy we dwóch. Wiele polskich sformułowań znalazłem ja, czuję się więc współtłumaczem i redaktorem. Skład (komputerowy! na Atari) zrobiłem dzięki pomocy Mirka Chojeckiego w paryskim «Kontakcie», przez niego też miałem zgodę Autora. Był bardzo zadowolony, że jego akces do polskiej literatury nastąpił z «podziemia»; poprosił o egzemplarze autorskie i wysłałem mu do Nowego Jorku kilka paczek. Było to dla nas duże wyzwanie; nie wiem czy mu do końca sprostaliśmy, ale nie wstydzę się tej pracy. Przedstawiłem się Kosińskiemu, gdy odwiedził potem Lublin, i dostałem gratulacje. Ale dalszego ciągu nie było…”29.

Wśród wydawnictw Wolnej Spółki Wydawniczej na uwagę zasługuje bibliofilskie wydanie 500 ręcznie numerowanych egzemplarzy tomiku poezji Wacława Iwaniuka Kartagina i inne wiersze30. Publikację wykonano w technice typograficznej. Na okładce zrobionej z papieru pakowego odciśnięto prawdziwe liście z Ogrodu Saskiego w Lublinie.

 

Opracował Łukasz Kijek

 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1 Ewa Kuszyk-Peciak, Niezależny ruch wydawniczy w Lublinie w latach 1983–1989. Wybrane wydawnictwa książkowe, Lublin 2003, s. 37 [praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Janusza Wrony w Zakładzie Historii Najnowszej UMCS].
2 Tamże, s. 37.
3 Tamże, s. 39
4 Ewa Kuszyk-Peciak, Niezależny ruch wydawniczy w Lublinie w latach 1983–1989. Wybrane wydawnictwa książkowe, Lublin 2003, s. 38.
5 Jan Krzysztof Wasilewski, http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Jan_Krzysztof_Wasilewski, [dostęp: 7.09.2016].
6 Ewa Kuszyk-Peciak, Niezależny ruch wydawniczy w Lublinie w latach 1983–1989. Wybrane wydawnictwa książkowe, Lublin 2003, s. 38.
7 Cyt. za: tamże, s. 39.
8 Tamże, s. 39.
9 Ewa Kuszyk-Peciak, Niezależny ruch wydawniczy w Lublinie w latach 1983–1989. Wybrane wydawnictwa książkowe, Lublin 2003, s. 37.
10 Tamże, s. 148.
11 Tamże, s. 148.
12 Przedruk za publikacją paryskiego Instytutu Literackiego z 1975 roku, http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=02&IM=05&WI=RADIATOR&NU=01&DD=1, [dostęp: 7.09.2016].
13 Druk offsetowy, przedruk za wydaniem londyńskiej Polskiej Fundacji Kulturalnej z 1985 roku; cena 1200 zł, http://www.sowiniec.com.pl/php/5_p_solidarna.php?ID3=23&s=8&li=1&sort=AUT,TYT,PTYT,ODP,OPS, [dostęp: 7.09.2016].
14 Druk offsetowy, przedruk za paryskim wydawnictwem Editions Spotkania z 1983 roku; cena 630 zł, http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=02&IM=05&WI=KOMITYWA&NU=01&DD=8; http://m-ws.pl/bibula_/bzzzz.html, [dostęp: 7.09.2016].
15 Druk offsetowy; przedruk z londyńskiego pisma „Aneks” nr 41–42, wydanego w 1986 roku; cena 330 zł, http://www.sowiniec.com.pl/php/5_p_solidarna.php?ID3=23&s=122&li=1&sort=AUT,TYT,PTYT,ODP,OPS#7577, [dostęp: 7.09.2016].
16 Druk offsetowy, przedruk z drugiego, poprawionego wydania londyńskiego wydawnictwa „Odnowa” z 1986 roku, cena 1450 zł, nakład w oprawie płóciennej w cenie 2500 zł, http://www.sowiniec.com.pl/php/5_p_solidarna.php?ID3=23&s=76&li=1&sort=AUT,TYT,PTYT,ODP,OPS#8482 http://m-ws.pl/bibula_/bznowak.html, [dostęp: 7.09.2016].
17 Druk offsetowy, przedruk za wydaniem londyńskiej Polskiej Fundacji Kulturalnej z 1986; cena 1700–1850 zł, http://m-ws.pl/bibula_/bzlis.html, [dostęp: 7.09.2016].
18 Tylko katalog Biblioteki Narodowej informuje o wydaniu przez Komitywę drugiej części Wojny polsko-sowieckiej 1939 roku, http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=02&IM=05&WI=KOMITYWA&NU=01&DE=7&MC=MARC, [dostęp: 7.09.2016].
19 Przedruk za paryskim wydawnictwem Editions Spotkania z 1986 roku, cena 1500 zł, http://m-ws.pl/bibula_/bztu.html, [dostęp: 7.09.2016].
20 Druk offsetowy, cena 550 zł, http://www.sowiniec.com.pl/php/5_p_solidarna.php?ID3=23&s=3&li=1&sort=AUT,TYT,PTYT,ODP,OPS#5121, [dostęp: 7.09.2016].
21 Druk offsetowy, cena 400 zł, http://www.sowiniec.com.pl/php/5_p_solidarna.php?ID3=23&s=3&li=1&sort=AUT,TYT,PTYT,ODP,OPS#5122, [dostęp: 7.09.2016].
22 Cena 500 zł, http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=02&IM=01&WI=BUCZYnSKIbSTANISlAW&NU=01&DE=1&MC=MARC, [dostęp: 7.09.2016].
23 Cena 500 zł, http://m-ws.pl/bibula_/bzi.html, [dostęp: 7.09.2016].
24 Cena 1000 zł, http://www.m-ws.pl/bibula_/bzne.html, [dostęp: 7.09.2016].
25 Druk offsetowy, cena 835 zł, http://m-ws.pl/bibula_/bzkorz.html, [dostęp: 7.09.2016].
26 Druk offsetowy, cena 3500 zł, http://m-ws.pl/bibula_/bzkorz.html, [dostęp: 7.09.2016].
27 Publikacje i okolicznościowe wydawnictwa poświęcone drukarstwu oraz książce ze zbiorów Antoniego Dudka, s. 7, http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/plain-content?id=820, [dostęp: 7.09.2016].
28 http://m-ws.pl/bibula_/bzkorz.html, [dostęp: 7.09.2016].
29 Ewa Kuszyk-Peciak, Niezależny ruch wydawniczy w Lublinie w latach 1983–1989. Wybrane wydawnictwa książkowe, Lublin 2003, s. 148.
30 http://m-ws.pl/bibula_/bzi.html, [dostęp: 7.09.2016].