Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Larvik – zabudowa miasta w źródłach archiwalnych

Od końca XVII wieku w przestrzeni Larviku dokonało się wiele zmian. Naturalne linie brzegowe zostały wypełnione i zabudowane, zmieniono lokalizację dróg, ogromnych zniszczeń dokonały pożary. W XVIII wieku miały miejsce cztery duże pożary Larviku, które w dużym stopniu zniszczyły główną część miasta. Po kolejnych, w końcu XIX i na początku XX wieku, kamień zastąpił tradycyjne drewno jako główny materiał budowlany. Na kształt drewnianego centrum Larviku wpłynęła także szybko postępująca od połowy XIX wieku industrializacja oraz późniejsze przekształcenia infrastruktury miejskiej. Do dziś przetrwało zaledwie kilka budynków z XVII i XVIII wieku. 
 
Drewniana architektura na głównej ulicy Larviku - Storgaten
Drewniana architektura na głównej ulicy Larviku – Storgaten
Źródło: kolekcja fotograficzna P. Nyhusa

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Zabudowa Larviku w źródłach archiwalnych: lata 1688–1767Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miasto Larvik ukształtowało się na terenie, który był częścią byłego hrabstwa Brunla. Dzięki inwestycjom arystokracji w zakresie handlu związanego z leśnictwem, jak również przemysłem drzewnym oraz żelaznym, Larvik rozwijał się jako lokalny ośrodek miejski. W drugiej połowie XVII wieku Larvik miał ustalony status społeczności o charakterze miejskim, podczas gdy otaczające go gospodarstwa rolne (farmy), leżące w posiadłości znanej jako Fresje, były własnością duńskiego szlachcica Nilsa Lange. Po jego śmierci w 1652 roku nastąpiło długie i skomplikowane postępowanie spadkowe, w rezultacie którego król wydał wicekrólowi Norwegii, Ulrikowi Frederikowi Gyldenlove, pozwolenie na zakup posiadłości. Dwudziestego szóstego września 1671 roku posiadłość została wyniesiona do rangi hrabstwa, z tytułem hrabiowskim dla Gyldenlove’a oraz jego następców.
 
Veue de la Ville et du Chateau de Laerwick Marquisat de S. E. Monsieur de Guldenlew
Veue de la Ville et du Chateau de Laerwick Marquisat de S. E. Monsieur de Guldenlew
Rysunek przedstawiający miasto Larvik oraz rezydencję hrabiego, przypuszczalnie wykonany na podstawie szkicu sporządzonego w trakcie wizyty ambasadora Francji w 1685 roku.
Źródło: Biblioteka Narodowa Francji w Paryżu
 
 
Sytuacja Larviku była zbliżona do sytuacji innych ośrodków miejskich w Norwegii rozwijających się w owym czasie, ale prawnie dzięki przywilejom hrabiego oraz statusowi jego rezydencji miasto zajmowało wyjątkową pozycję. Według statutów hrabstwa, wydanych 27 lutego 1692 roku, każdy kto chciał włączyć się w działalność handlową miasta, musiał mieszkać na terenie posiadłości Nanset i „właściwego Laurvig”. Od dzierżawców rolnych, pracowników tartaków i odlewni żelaza, żeglarzy oraz rybaków wymagano, by budowali swoje domy w innych częściach miasta – Torstrand, Langestrand, Bakken, Trollesletten i Halsen1.
 
Larvik. Mapa z 1688 roku
Mapa z 1688 roku pokazująca najstarsze tereny miejskie Larviku
Mapa stworzona przez P.J. Wilstera (1661–1771), prawdopodobnie na zamówienie hrabiego Gyldenløve. 
Źródło: NRA KBK 48 Riksarkivet
 
 
Zabudowania tworzące Larvik po raz pierwszy wzmiankowano w 1749 roku.
 
Larvik od strony zachodniej ku wschodowi, około 1740 roku
Rysunek ukazujący teren miasta Larvik od strony zachodniej ku wschodowi, około 1740 roku
Rysunek posiada inskrypcje: „Laurwigen” oraz M. Blumenthal. Fot. O. Klose w Kiel, 1976
Reprint: G.Ch. Wasberg, E. Nord, Ett med sin by, Larvik ward 1976, s. 23 
 
 
 
„Miasto miało przyjemne nadmorskie położenie, z domami wzdłuż linii wybrzeża oraz pomiędzy wzgórzami otaczającymi miasto. Najbliżej wybrzeża znajdowały się hangary na łodzie, a za nimi najwspanialsze i największe domy, położone wzdłuż głównej arterii. Dalej usytuowane były mniejsze domy zbudowane na zboczach oraz tu i ówdzie pomiędzy wzgórzami”2. Ulice nie były brukowane, miały nawierzchnię z piachu, gdzieniegdzie przed wejściami do domów występowały kamienne płyty. Domy były budowane z okrągłych, zazębiających się bali i w dużej mierze nie były pokryte ani farbą, ani szalunkiem. Do większości posesji przylegał mały ogród. Wzdłuż głównej ulicy dominowały dwukondygnacyjne domy z dużymi pokojami i oknami ujętymi w drewniane ramy. Kościół stał na południowym końcu miasta, podczas gdy plebania – podobnie jak kościół zbudowana z kamienia – przylegała do „pałacu hrabiego”, dużego drewnianego budynku otoczonego pokaźnym ogrodem. Na zachodnim krańcu miasta znajdowała się odlewnia żelaza w Langestrand. Tutaj kościół zbudowano z drewna.
 
 
Historia miasta Larvik
W pierwszym tomie Larviks historie – oficjalnej relacji dotyczącej historii miasta (1923) – Larvik jest opisany jako miasto hrabiego i ważny port łączący Norwegię z kontynentem. W porcie często można było spotkać duńskie, szwedzkie, niemieckie, holenderskie i angielskie statki, również wielu mieszkańców Larviku podróżowało po świecie3. Istnieją znikome informacje na temat zabudowy Larviku przed latami 60. XVIII wieku, ale znana jest mapa rekonstrukcyjna, która ukazuje rozwój poszczególnych części miasta począwszy od lat 20. XVII wieku4
Mapa Larviku przedstawiająca części miasta rozwijające się od lat 20. XVII wieku
Mapa oparta na źródłach z lat 1746–1747, przedstawiająca części miasta rozwijające się od lat 20. XVII wieku
Źródło: Larviks historie, vol. 2–3, pod red. S.T. Langeland, Larvik 1953, s. 145
 
 
Storgaten i Stenene w dokumentach dotyczących zakresu przywilejów oraz ziem należących do hrabiego, były opisane jako „właściwy Larvik”.
Residensen to prywatna rezydencja wicekróla Gyldenlove. Była to rozległa posiadłość zawierająca domy, ogród oraz tereny uprawne. Posiadłość leżała poza granicami miasta i wyznaczała granicę „właściwego Larviku” z przyległym Torstrand.
Torstrand znajduje się na terenie tworzącym majątek zwany Fjellsnes, który później zyskał nazwę Torstrand.
Vestre Halsen było przedłużeniem Torstrand. Stamtąd kursował prom do Ostre Halsen w Tjolling. 
Fritsoebakken początkowo było określane jako Bakken (Wzgórze), później stało się znane jako Fritsoebakken lub Fritzoebakken. 
Trollesletten to osiedle na północ od Fritsobakken. Nie pojawia się w źródłach pisanych przed 1688 rokiem.
Langestrand (plaża Lange’ów) swoją nazwę zawdzięcza prawdopodobnie wpływowej rodzinie Lange, która w latach 1623–1670 była właścicielem tego terenu, jak również dużej części ziem, na których rozwinęło się miasto.
Znacząca część lokalnej historii Larviku opiera się na dwóch ważnych źródłach, dających wgląd w budownictwo Larviku i inne struktury materialne: są to tak zwane Jordebokene (księgi ziem) i dokumenty spadkowe (urzędowe potwierdzenia testamentów).
 
 
 
Księgi ziem oraz mapa majątku z 1688 roku
W latach 1687–1688 przeprowadzono nową ewidencję wszystkich nieruchomości w Larviku. Te pierwsze dokumenty dotyczące nieruchomości na terenie miasta, były znane w tamtym czasie jako księgi ziem. Celem sporządzenia dokumentacji było ustalenie, kto był zobowiązany do płacenia za wynajem gruntów. Księga ziem z 1687 roku została napisana przez Clausa Royema, rządcę hrabstwa Larvik w latach 1675–16875. Zauważył on, że wiele nieruchomości zostało opuszczonych, a zarazem pojawiło się wiele nowych, co uzasadniało konieczność przeprowadzenia spisu. W 1687 roku Storgaten, główna ulica miasta, miała 42 posesje, po Storgaten następowała Ovregaten (razem ze Stenene) z 38, Fritsoebakken z 30, Langestrand z 23, Torstrand z 27, Vestre Halsen z 11 oraz Ostre Halsen z 6 posesjami6. W 1688 roku następcą Royema stał się Johannes Mogensen, który w tym samym roku przeprowadził nowy spis, uzupełniając go mapą. Liczba posesji na Storgaten wzrosła wówczas do 497.
 
Do księgi ziem wprowadzano co najmniej informację na temat wielkości każdej nieruchomości i jej rozciągłości względem linii brzegowej. W większości przypadków odnotowywano także wymiary właściwego domu oraz ogrodu (lub ogrodów). W niektórych sytuacjach mierzono każdy budynek na terenie danej posesji. Najbardziej szczegółowo zostały opisane posesje Storgaten, natomiast w mniejszym stopniu nieruchomości w innych częściach miasta. Uzupełniająca mapa pokazuje Storgaten, Stenene, Residensen i Torstrand. Wszystkie posesje są ponumerowane, posiadają odsyłacze do imiennej listy właścicieli zamieszczonej na samej mapie8. Mapa ta musiała być punktem wyjścia do stworzenia kolorowej mapy wykreślonej przez Petera Jacoba Wilstera, prawdopodobnie na prośbę Gyldenlove’a9. W porównaniu do mapy własności, ta wersja ukazuje bardziej szczegółową topografię, z drogami i ogrodami, a ponadto, w niektórych przypadkach, pokazuje usytuowanie budynków na posesji.
 
Plan Larviku datowany na 1688 rok
Plan Larviku datowany na 1688 rok
Źródło: Regionalne Archiwa Państwowe w Kongsberg
 
 
Dokumenty spadkowe z lat 1673–1690
Konieczność publicznego poświadczenia autentyczności testamentu została wprowadzona w połowie XVII wieku. W miastach procesem tym kierowali zarządca miasta oraz sędzia; urzędnik miejski spisywał akty uwierzytelniające oraz akty przeniesienia tytułu własności. Praktycznie rzecz biorąc, system ten pozostał w użyciu aż do wydania Ustawy o dziedziczeniu 31 lipca 1854 roku. Publiczne poświadczenie stało się obowiązkowe jedynie w przypadkach, w których najbliżsi krewni zmarłego byli nieletni, nieobecni lub za granicą, albo kiedy w ogóle nie było takiego krewnego. Wdowy i wdowcy często otrzymywali dyspensę, pozwalającą im dalej mieszkać na posesji, mogli też uniknąć procesu poświadczenia jeżeli para sporządziła wspólny testament. Najstarsze zachowane dokumenty uwierzytelnienia pochodzą z 1656 roku. W późniejszym okresie wprowadzono nowe przepisy regulujące sposób, w jaki proces spadkowy powinien być udokumentowany i autoryzowany, co wskazuje na fakt, że proces ten nie zawsze był właściwie przeprowadzany. Dokumenty te sporządzono w ujednolicony sposób. Najpierw odnotowywano czas, miejsce śmierci, imię zmarłego i jego spadkobierców, potem następował inwentarz wszystkich rodzajów własności, poczynając od wyposażenia i dóbr ruchomych po nieruchomości (razem z ich szacowaną wartością), oraz lista długów. Zanim rozdysponowano środki wśród wszystkich spadkobierców, od wartości całości spadku odejmowano koszty spadkowe, niezapłacone podatki itp.10
 
Na podstawie materiałów źródłowych w postaci dokumentów spadkowych autorzy oficjalnej historii miasta ustalili, że obszar przy głównej ulicy miał następujący układ: najpierw plaża, na której gromadzone było drewno, następnie główny dom, który razem z dwoma lub trzema przybudówkami tworzył kwadratowe podwórko, a dokładnie za działką – ogród11.
 
Budynki w pozostałych częściach miasta są wspomniane jedynie w celu zilustrowania hierarchii społecznej miasta „podzielonego prostą, schodzącą w dół linią od rezydencji hrabiego aż po domki robotników”. To, jak wyglądał każdy z domów i co się w nim znajdowało, zależało nie tylko od przychodu właściciela, ale również od charakteru danej części miasta. Kupcy mieszkali w dzielnicy Storgaten, która była osią miasta i najbardziej reprezentacyjną jego częścią. Przy Storgaten znajdowała się Stenene, gdzie mieszkali rzemieślnicy. Odlewnia żelaza i tartak znajdowały się pomiędzy Fritzoebakken i Langestrand, przez co te części miasta były zamieszkane przez robotników. Wielu z nich mieszkało również w Torstrand i Vestre Halsen. Urzędnicy oraz niektórzy z kapitanów i pierwszych oficerów okrętów morskich mieszkali na Storgaten, w pobliżu mieszczan. Żeglarze i dzierżawcy byli rozproszeni po wszystkich częściach miasta12.
 
Pytanie, jakie stawiamy sobie do naszych celów jest następujące: czy informacje pochodzące z dokumentów spadkowych są wystarczająco systematyczne i szczegółowe, żeby mogły być zastosowane do cyfrowej rekonstrukcji miasta około 1690 roku?
 
Sto sześćdziesiąt dziewięć dokumentów spadkowych z lat 1675–1720 zawiera pewne informacje na temat budynków13. Czterdzieści sześć z nich pochodzi z Laurvigen (Storgaten), 45 ze Stenene, 24 z Fritzoebakken, 7 z Trollesletten, 11 z Langestrand i 36 z Torstrand. Przy pomocy mapy z 1688 roku i dzięki szczegółowym informacjom ze spisów w księgach ziem było możliwe zlokalizowanie posesji wymienionych w 34 dokumentach spadkowych z Laurvigen, 11 ze Stenene oraz 14 z Torstrand. W przypadkach Fritzoebakken, Trollesletten, Langestrand i Halsen nie ma żadnej odpowiedniej mapy w związku z czym niemożliwe jest określenie, gdzie dane posesje się znajdowały. Możliwe jest jednak wykonanie orientacyjnej rekonstrukcji przy pomocy prototypów rodzajów nieruchomości przypuszczalnie znajdujących się na terenach działek, rekonstrukcji opierającej się na udokumentowanej wartości budynków, późniejszych planach miasta i wiedzy na temat miejsca zamieszkania różnych grup demograficznych. W dokumentach znajdują się opis i wycena „domu lub większych budynków razem z ich obecnym pełnym umeblowaniem, włącznie z całym zabezpieczonym wyposażeniem”, ale także opisy innych budynków, takich jak warzelnia, stodoła, stajnie, szopy itd. oraz – w przypadkach, których to dotyczy – ogrodu i długości linii brzegowej.
 
Nie jest zaskoczeniem, że dokumenty spadkowe opiewające na najwyższe sumy występują w Storgaten, gdzie 30 z 36 dokumentów uwierzytelniających podaje przedział pomiędzy kwotą 200 a 1500 talarów szwedzkich [riksdaler, skrót: rdl. – przyp. tłum.], z czego najczęściej pojawia się kwota z przedziału od 400 do 700 talarów. W Stenene jest kilka takich dokumentów dla pierwszego okresu historycznego, ale prawdziwy ich zalew miał miejsce po 1690 roku. Może być to związane z faktem, że urzędnicy zostali upomnieni za niestosowanie się do litery prawa w trakcie dokumentowania nieruchomości w ich księgach ziem. W XVIII wieku toczyło się wiele procesów spadkowych dla Stenene. W przypadku Langestrand, Trollesletten i Fritzoebakken sytuacja była odwrotna, jakkolwiek w Fritzoebakken pod koniec tego okresu notuje się wzrost ilości procesów. Mając na względzie liczbę przeprowadzonych procesów spadkowych oraz wartość spadków, wydaje się, że sytuacje w Torstrand i Stenene były względnie podobne, aczkolwiek zamożniejsze posesje występowały także w innych miejscach. Podsumowując dotychczasowe rozważania, możemy stwierdzić, że rejony Storgaten, Stenene i Torstrand są dobrze udokumentowane.
 

Zabudowa Larviku w źródłach archiwalnych: lata 1767–1820Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1790 roku Oluf Christian Olufsen (1763–1827) [duński pisarz, ekonom i poeta – przyp. red.] odbył podróż do Norwegii, by tam badać norweską przyrodę, rolnictwo oraz gospodarkę rolną. Listy z jego podróży zostały opublikowane rok później w periodyku „Minerva”14. Opisuje on Larvik jako spore miasto handlowe z wieloma imponującymi domami drewnianymi:
„[…] są tu drewniane budynki, w których przemieszkały już trzy pokolenia, i które mimo to w dalszym ciągu wydają się jak nowe. Sosna nie niszczy się tak szybko, kiedy jest chroniona przed wilgocią za pomocą warstwy drewnianego szalunku, który mają tu w zwyczaju stosować. Nieoszalowany dom nie przetrwa nawet połowy tego czasu. Również farba konserwuje drewno, ale ten typ konserwacji jest domeną zamożnych. Mieszkańcy Larviku zasługują na pochwałę również ze względu na ich poczucie dobrego smaku […]. Do malowania ścian najczęściej używa się tu kolorów brązowego, niebiesko ­szarego lub białego w połączeniu z zielonymi framugami okiennymi, co daje miastu czysty i schludny wygląd. W mieście jest 400 domów. Teren jest bardzo nierówny i w środku miasta wznoszą się strome wzgórza, na zboczach których zbudowano piękne domy”.
 
Akwarela datowana na 1785 rok, namalowana przez nieznanego artystę, odzwierciedla ocenę miasta przekazaną przez Olufsena. Artysta musiał być obeznany z miastem, jego różnymi dzielnicami, najważniejszymi budynkami i przemysłem. Nabrzeża i drogi narysowane są zgodnie z geografią miejsca. Również kolory zgadzają się z opisem Olufsena.
Widok Larviku z 1785 roku
Nieznany artysta, widok Larviku z 1785 roku
Źródło: Larvik Museum
 
Jeśli porównamy ten obraz z opisem z 1749 roku dostrzeżemy, że topografia i zasadnicze elementy miasta przetrwały niezmienione, ale po upływie 50 lat domy zostały pokryte szalunkiem, pomalowane, a ich liczba wzrosła. W następstwie rozszerzenia granic miasta w 1747 roku, północna część Larviku, za Storgaten, została rozbudowana. Wzrósł również stopień zagęszczenia domów.
 
Istnieje także rysunek wykonany przez odwiedzającego Larvik w późniejszym czasie duńsko­-norweskiego oficera, geodetę i architekta – Jorgena Henrika Rawerta (1751–1823). Jego rysunek z 1809 roku jest widokiem z Langestrand na zachodzie w kierunku centrum administracyjnego miasta, oszczędzonego przez pożar w 1792 roku. Z rysunku wynika, że niektóre domy zostały wyraźnie powiększone, prawdopodobnie w wyniku ożywienia gospodarczego, które w czasie wojen napoleońskich przyniosło korzyści wielu mieszkańcom.
 
Widok na Larvik i port z Langestrand
Widok na Larvik i port z Langestrand
Pejzaż z 1809 roku wykonany przez duńskiego artystę O.J. Rawerta (1786–1851)
Źródło: Det Royal Library, København
 
 
Lokalna historia
W 1769 roku przeprowadzono w Norwegii Narodowy Spis Powszechny wykazujący 2154 mieszkańców miasta Larvik, włącznie z hutą Fritzoe oraz Langestrand. „Właściwe Laurvig”, Torstrand, Fritsobakken, Trollesletten i Vestre Halsen miały 1751 mieszkańców. Huta Fritzoe i Langestrand miały ich 403. Oznacza to, że populacja Larviku nadal rosła, jednak tempo wzrostu znacznie się zmniejszyło. Jeśli chodzi o spis z 1801 roku, mieszkańcy ulic Torstrand zostali uwzględnieni w liczbie mieszkańców Larviku, choć Torstrand stała się oficjalnie częścią miasta dopiero po rozszerzeniu granic miasta 3 sierpnia 1805 roku. Langestrand przeszła pod miejską jurysdykcję na mocy dekretu z 13 marca 1819 roku oraz pomiaru gruntów 18 września 1820 roku15. W książce Larviks historie występuje pomocna relacja z lat 60. XVIII wieku, oparta na najstarszym wyliczeniu ubezpieczenia przeciwpożarowego z 1767 roku.
 
 
Wyceny ubezpieczenia przeciwpożarowego
Osiemnastego sierpnia 1767 roku na mocy dekretu królewskiego powołano do życia Den Almindelige Brandforsikrings ­Indretning for Bygninger (Ogólną Polisę Przeciwpożarową dla Budynków). Instytucja ta była zarządzana przez administrację państwową w Kopenhadze do 1814 roku, a od 1912 roku przyjęła nazwę Norges Brannkasse (Norweski Bank Pożarowy, firma ubezpieczeniowa). Podstawą do podjęcia takiego kroku był fakt, że to Korona była odpowiedzialna za wypłatę odszkodowań po dużych pożarach. Wraz z założeniem Norges Brannkasse odpowiedzialność tę przejęła nowo powstała instytucja. Członkostwo w tym programie było obowiązkowe dla właścicieli domów miejskich, a wycena była przeprowadzana co 10 lat. Na każdą nieruchomość nakładano roczny podatek odprowadzany do kasy, gdzie gromadzono fundusze, z których w przypadku pożaru były pokrywane odszkodowania. Lokalni rzeczoznawcy byli wybierani spośród wyróżniających się mieszczan posiadających odpowiednią znajomość technik budowlanych oraz umiejących pisać. Przed rozpoczęciem pracy rzeczoznawcy musieli zostać zaaprobowani przez sędziego miasta lub zarządcę. Co roku sporządzano nowy Spis Wycen, do którego przez cały rok wprowadzano korekty i uzupełnienia. Dzięki tym żmudnym wysiłkom mamy dziś szczegółową, aktualizowaną co dekadę informację archiwalną na temat budynków miejskich w Norwegii, począwszy od 1767 aż do 1942 roku, kiedy Norges Brannkasse zakończyła działalność. Badaczka Helena I. Erikson przeprowadziła analizę wycen ubezpieczenia przeciwpożarowego jako źródła informacji na temat historii gospodarczej Tonsbergu w latach 1797–1807 i zauważyła, że dokumenty te zostały stosunkowo zaniedbane jako materiał archiwalny. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy może być fakt, że jest to ogromna ilość materiału do przebadania. Historycy budownictwa chętniej analizowali wyceny ubezpieczenia przeciwpożarowego, jakkolwiek przede wszystkim w studiach poświęconych poszczególnym nieruchomościom16.
 
Wycena ubezpieczenia przeciwpożarowego została przeprowadzona w Larviku tak samo, jak w pozostałych częściach kraju. Miasto zostało podzielone na okręgi, a następnie rzeczoznawcy, dom po domu, sporządzali wyceny i oceniali status ubezpieczenia każdej nieruchomości. Było to rozległe przedsięwzięcie, obejmujące domy mieszkalne, przybudówki, lokale handlowe oraz hangary na łodzie. W czasie wyceny przeciwpożarowej z 1767 roku Larvik podzielono na pięć okręgów, w których znajdowało się 317 nieruchomości o łącznej wartości 143 890 talarów szwedzkich. Bazując na dekrecie dotyczącym granic miasta, wydanym w 1747 roku, w wycenie nie zawarto Langestrand i huty żelaza, podczas gdy Trollesletten, Fritzoebakken i Torstrand, łącznie z Halsene, były już w tamtym czasie uważane za części miasta17.
 
Na Storgaten znajdowały się 42 nieruchomości, których wycena przeciwpożarowa wynosiła 1000–2000 talarów szwedzkich (czasami sięgała nawet 3000 talarów szwedzkich), ale zdarzały się również mniejsze posesje o wartości tak małej jak 300 talarów18. Wciąż można było spotkać XVII­- i XVIII-wieczne nieruchomości, które nie były pomalowane, a nawet nie miały szalunku. Niektóre z przybudówek i szop, na przykład hangary na łodzie, były smołowane. Ogólną regułą było szalowanie i malowanie domów mieszkalnych na kolory takie jak czerwony, żółty, niebieski lub zielony.
 
Centrum Larviku wraz z ulicami Storgaten oraz Stenene
Nieznany artysta, pejzaż z około 1820 roku, ukazujący centrum Larviku wraz ze Storgaten oraz Stenene
Fot.: M. Wolday
Źródło: Larvik Museum
 
 
Przeważał kolor czerwony i żółty, ale niebieski i zielony również nie były rzadkością. Wzdłuż Storgaten i dalej ku kościołowi posesje były do siebie wyraźnie podobne i składały się z 3, 4, czasem więcej, budynków usytuowanych dookoła kwadratowego podwórza. Większość z nich posiadała sad lub ogród warzywny. Cała posesja była ogrodzona płotem. Dom mieszkalny zwrócony był ku ulicy, posiadał dwie kondygnacje, z 3 do 5 pomieszczeń na każdym z poziomów. W domu znajdowała się kuchnia z kominem, większość pomieszczeń była wyposażona w żelazny piec. Pod parterem znajdowało się jedno lub więcej pomieszczeń piwnicznych. Warzelnia, piec piekarniczy i pralnia były umieszczone razem, w jednym lub dwóch budynkach gospodarczych, które mogły również zawierać stajnie, szopy na siano i wozownie. W ogrodzie mógł znajdować się kurnik, szopy czy szałasy. Nadbrzeżne posesje miały również hangary na łodzie oraz pomieszczenia na sprzęt rybacki. Z czasem, szczególnie po pożarze w 1792 roku, w tym rejonie pojawiało się więcej nieruchomości, o coraz lepszym standardzie.
 
Domy w Stenene, rejonie za Storgaten, miały niższy standard, a ich wartość była szacowana na 250 lub mniej talarów, schodząc nawet do 20 talarów. Dom szacowany na sumę od 20 do 50 talarów składał się z pokoju z żelaznym piecem, kuchni z kominem oraz przylegającej lub wydzielonej szopy na drewno. Nawet w obrębie takich, stosunkowo prostych, majątków zwykle znajdował się ogród i okalający posesję płot. W domach o wartości od 70 do 400 talarów znajdowało się zwykle od 2 do 5 izb, jak również kuchnia i piwnica. Jeżeli w samym domu znajdowało się mniej pomieszczeń, było to równoważone przez budynki gospodarcze mieszczące warzelnię czy piec piekarniczy, a czasami stodołę i kurnik.
 
Domy w tym rejonie, jeżeli w ogóle były malowane, zwykle miały kolor czerwony, rzadziej żółty, najczęściej jednak nie były ani malowane, ani oszalowane. Czasami występowały tu drewniane dachy, bardzo rzadko dachówka.
 
Torvet i Trollesletten posiadały wyższy standard zabudowań. Mieszkania kilku kupców ­mieszczan zlokalizowane wokół Torvet (targu) przypominały domy na Storgaten. Domy rzemieślników mieszkających w pobliżu Torvet nie posiadały obszernych przybudówek i budynków gospodarczych.
 
Trollesletten było gęsto zabudowane małymi mieszkaniami dla pracowników tartaków oraz niektórych rzemieślników. Domy najczęściej pozbawione były szalunku, wiele z nich składało się z pokoju z żelaznym piecem oraz kuchni z kominem, większość jednakże była trochę bardziej przestronna i wyposażona w strych oraz piwnicę. Zabudowania takie jak stodoły, drewutnie itp. również nie były rzadkością. Wiele domów posiadało otoczone płotem ogrody. W Saggaten był mały szpital, który służył miastu Laurvig.
 
Torstrand również zaludnione było ludźmi pochodzącymi z niższych klas społecznych (robotnicy i niezamożna klasa średnia). Poza kilkoma większymi posesjami wycenionymi na kwotę od 250 do 400 talarów, wartość większości z nich plasowała się pomiędzy 40 a 150 talarami. Z reguły wszystkie domy były oszalowane i pomalowane na czerwono albo pozostawione jako niemalowane. Kilka domów było smołowanych. Najmniejsze składały się jedynie z izby z żelaznym piecem i kuchni z kominem19.
 
Dokumentacja, której dostarczają wyceny ubezpieczenia przeciwpożarowego daje szczegółowy obraz budynków w mieście (co jest bardzo pomocne przy sporządzaniu cyfrowej rekonstrukcji) z dokładnością co do dzielnicy, czasem ulicy, a w przypadku Storgaten, Stenene i części Torstrand, nawet co do posesji.
 
 
Mapy i rysunki z widokiem miasta
Oprócz dokumentów spadkowych, ksiąg ziem i dokumentów ubezpieczenia przeciwpożarowego, cennych informacji na temat zabudowy Larviku w XVII i XVIII wieku dostarczają mapy i rysunki perspektywiczne miasta. Niestety, nie istnieją żadne plany miasta z okresu od powstania mapy własności w 1688 roku do badania i rejestru gruntów sporządzonego przez kapitana Jacoba Rordama w latach 1821–1822. Na powyższej mapie uwzględniono centrum miasta wraz z Trollesletten, Fritsobakken i Langestrand, ale pominięto Torstrand20.
 
Mapa ukazująca granicę między miastem Larvik a obszarem wiejskim
Mapa wykreślona przez kapitana J. Rørdama, ukazująca granicę między miastem Larvik a obszarem wiejskim około 1820 roku
Źródło: Urząd Miasta Larvik
 
 
Plan miasta pozostał na tyle niezmienny, że mapa z 1821 roku może być stosowana retrospektywnie – z uwzględnieniem zmian spowodowanych pożarami miasta w latach 1712, 1749 i 1792. W niektórych przypadkach jest możliwe także bezpośrednie połączenie rysunku z konkretnym źródłem archiwalnym, na przykład w przypadku rysunku Rawerta z 1809 roku.
 
Jeśli chodzi o Langestrand, istnieje plan odlewni żelaza z 1774 roku oraz mapa części handlowej z 1802 roku wraz z zabudową mieszkalną. Rysunek ukazujący widok na miasto, pochodzący z około 1800 roku również dostarcza nam solidnych podstaw do rekonstrukcji odlewni żelaza w latach 1760–1800 – włącznie z zabudowaniami mieszkalnymi, przemysłowymi, drogami oraz innymi strukturami. Ani odlewnia, ani część mieszkalna tego rejonu nie zostały w tym okresie dotknięte żadnym pożarem.
Widok na zatokę Larvik
Widok na zatokę Larvik wraz z Langestrand (na zachodzie), dalszym Storgaten oraz kościołem w Larviku (na wschodzie)
Obraz autorstwa P.F. Wergmanna, 1836
Źródło: Larvik Museum
 
 
 
Historyczne mapy zostały poddane georeferencji przez Departament ds. Geodanych Miasta Larvik. Stworzyło to możliwość prześledzenia rozwoju nieruchomości w mieście pod kątem tego jak się zmieniały i powiększały, jak również pozwoliło na identyfikację nieruchomości w odniesieniu do dzisiejszych map cyfrowych.
 

Zabudowa Larviku w źródłach archiwalnych: lata 1859–1921Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Istnieje bogaty i zróżnicowany zasób materiałów źródłowych umożliwiających sporządzenie cyfrowej rekonstrukcji miasta Larvik około 1900 roku. Oprócz pierwszo-­ i drugorzędnych źródeł pisanych, posiadamy mapy, fotografie, filmy, księgi wieczyste, plany rozwoju urbanistycznego, rysunki architektoniczne, jak również istniejące budynki, ulice oraz topografię.
 
 
Mapy i rejestry gruntów
Bazę pod rekonstrukcję tworzy współcześnie istniejąca cyfrowa mapa okolic Larviku. Na jej podstawie możemy zaprojektować teren w 3D. Informacji na temat zabudowań mieszkalnych, planu ulic i czynników topograficznych dostarcza kilka planów miasta: badany plan miasta z lat 1873–1874 z poprawkami naniesionymi w 1879 roku (skala 1:1000)21; plan Laurvig wykonany przez N.S. Kruma w 1884 roku w porozumieniu z Miejskim Urzędem Kartograficznym (skala 1:2000); plan Larviku opublikowany przez biuro geodezyjne Kruma w 1903 roku (skala 1:3000)22. Na planie z lat 1873–1874 podano zarówno nazwy ulic, jak i numer każdej nieruchomości z księgi wieczystej. W 1882 roku Rada Miasta Larvik zmieniła nazwy kilku ulic i placów, co zostało uwzględnione na planie z 1884 roku23. W 1886 roku opublikowano nową Księgę Wieczystą Miasta Laurvig 188624. Ten rejestr jest kluczowym narzędziem do identyfikacji nieruchomości, ponieważ w nim, po raz pierwszy, nieruchomości zostały opisane za pomocą nazwy ulicy, na której się znajdowały, numeru domu i numeru widniejącego w księdze wieczystej25. Jako dodatek do opublikowanej księgi wieczystej Urząd Miasta Larvik założył swoją własną księgę wieczystą. Zawierała ona: adres i numer domu na każdej posesji, stary numer z księgi wieczystej, datę wpisu do rejestru, wymiary posesji oraz nazwisko właściciela. Nieruchomości dodane po 1886 roku były dodawane do rejestru aż do czasów współczesnych26.
 
Plan z lat 1873–1874 włącznie z późniejszymi poprawkami, podobnie jak plany miasta z roku 1884 oraz 1903, był wpisany w układ współrzędnych przez Departament ds. Geodanych Miasta Larvik. Georeferencja umożliwia śledzenie rozwoju nieruchomości i zmian, jakie zachodziły w mieście do roku 1900, a jednocześnie daje możliwość zidentyfikowania tych nieruchomości na współczesnej cyfrowej mapie. W interesującym nas okresie Larvik nawiedziły dwa duże pożary – jeden w 1884, drugi w 1902 roku. Dzięki porównaniu planów z okresu przed i po pożarach można zrekonstruować budynki istniejące w Larviku około 1900 roku27.
 
 
Archiwa
Oprócz wspomnianych wcześniej źródeł, w Biurze Inżyniera Miejskiego, Biurze Planowania Miejskiego oraz Radzie Budowlanej Larviku archiwizowane są rejestry, mapy oraz rysunki pochodzące z okresu po 1860 roku. Dzięki temu istnieje możliwość dalszego dodawania do cyfrowej mapy szczegółów dotyczących rozwoju miasta w okresie około 1900 roku28.
 
 
Materiał fotograficzny
Poza mapami, nieocenione źródło wiedzy na temat wyglądu Larviku około 1900 roku stanowią fotografie i filmy. Pierwsze znane fotografie Larviku pochodzą z lat 1859–1870.
Panorama Larviku około 1865 roku
Panorama Larviku około 1865 roku. Na pierwszym planie drewniane budynki z XVIII i XIX wieku w rejonie Langestrand
Źródło: Larvik Museum
 
 
Ta garstka cennych obrazów pokazuje miasto takim, jakim było przed realizacją wielkich projektów infrastrukturalnych, których wymagały konstrukcja portu dla statków parowych oraz budowa kolei29.
 
Pod koniec XIX wieku kilku fotografów otworzyło w mieście swoje atelier, a w lepiej sytuowanych rodzinach aparaty fotograficzne stały się czymś powszechnym. W związku z tym wzrosła liczba fotografii miasta, także panoramicznych widoków miasta, widoków ulic i zdjęć konkretnych posesji. Larvik Museum ma w zbiorach pokaźną kolekcję zdjęć zrobionych około 1900 roku zarówno przez zawodowych fotografów, jak i amatorów. Razem z mapami z tego okresu dają one solidne ikonograficzne podstawy do wykonania cyfrowych rekonstrukcji poszczególnych dzielnic Larviku.
 
Główna ulica Larviku około 1866 roku
Główna ulica Larviku około 1866 roku, widok na drewnianą architekturę, odbudowaną po pożarze z 1792 roku
Źródło: Larvik Museum
 
 
Najbogatszy zasób zdjęć Larviku znajduje się w Larvik Museum oraz w kolekcji fotograficznej Pera Nyhusa. Archiwum fotograficzne Larvik Museum powstało w wyniku wieloletniego procesu gromadzenia zdjęć, który rozpoczął się w 1916 roku wraz z początkiem działalności Stowarzyszenia Muzealnego dla miasta i regionu Larvik (w 1995 roku przeniesionego do Larvik Museum). Kolekcja zawiera czarno-białe zdjęcia pochodzące ze zbiorów prywatnych oraz pocztówki, jak również negatywy pozyskane zarówno od profesjonalnych fotografów, jak i amatorów. Kolekcja Pera Nyhusa powstawała w trakcie jego pracy dziennikarskiej w lokalnej gazecie „Ostlandsposten”, począwszy od 1969 roku, i dzisiaj liczy sobie około 5000 zdjęć miasta i regionu.
 
Drewniana architektura na głównej ulicy Larviku - Storgaten
Drewniana architektura na głównej ulicy Larviku
Źródło: kolekcja fotograficzna P. Nyhusa
 
Oryginały zostały wypożyczone od lokalnych mieszkańców i wydrukowane przez wspomnianą gazetę w ramach serii zatytułowanej Z dawnych czasów. Na tyle, na ile było to możliwe zidentyfikowano zarówno czas, jak i miejsce wykonania fotografii z obydwu kolekcji. Oprócz tych dwóch kolekcji, którymi zarządza Larvik Museum, istnieją także fotografie miasta znajdujące się w zbiorach muzeów będących członkami związku Vestfoldmuseene, jak również zdjęcia tworzące prywatne archiwa zawodowych fotografów pracujących w Larvik około 1900 roku30.
 
Pozostałe kolekcje to:
– kolekcja fotografii Jacoba Emanuela Ludwigsena (w 1898 roku nabył założone prawdopodobnie w 1890 roku atelier Thea Nilsena);
– kolekcja fotograficzna Anny Hansen (w 1888 roku nabyła założony w 1873 roku jako Lundes Atelier zakład męża, Andreasa Hansena);
– kolekcja fotograficzna Anny Bergaust (w 1909 roku nabyła atelier, założone w 1890 roku przez Thea Nilsena, od 1896 roku będące własnością Grundtmanna, a od 1898 roku Jacoba Emanuela Ludwigsena)31;
– kolekcja pocztówek Tora Buaasa.
 
Masowo produkowane widokówki miasta były popularne na początku lat 20. XX wieku. Często przedstawiały widoki ulic lub panoramy miasta. Dla celów rekonstrukcyjnych pocztówki zostały wypożyczone z jednej z kolekcji32.
 
Port w Larviku
Port w Larviku. Widoczne stare drewniane hangary na łodzie obok Skottebrygga oraz dom celnika
Źródło: Larvik Museum
 
 
Film
W 1921 roku, z okazji 250. rocznicy założenia miasta Larvik powstał film pt. Byen vor (Nasze miasto). Film miał swoją premierę podczas otwarcia kina Munken, 20 września 1921 roku. Mimo że powstał 21 lat po roku 1900, przedstawia kilka panoram miasta i interesujących (nie mniej ważnych) spostrzeżeń odnośnie ówczesnego wyglądu miasta: otoczenia ulic w pobliżu portu i kilku starych dzielnic mieszkalnych miasta. Film ten został zdigitalizowany przez Norweską Bibliotekę Narodową33.
 
 
Opracowanie:
Aina Aske (lata 1688–1767, 1767–1820)
Gro R. Stalsberg (lata 1859–1921)
Larvik Museum
 
 
 
 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1 O.A. Johnsen, Larviks historie ca. 1750–1814, [w:] Larviks historie, vol. 1, Larviks historie indtil 1814, pod red. O.A. Johnsena, wyd. 2, Larvik 1923, s. 161.
2 R. Tank, Fra Vestfolds byer år 1743, [w:] Vestfoldminne, 1. hefte, Vestfold historielag, Tønsberg 1934, s. 20–23.
3 A. Helland, Norges land og folk, Topografisk‑historisk‑beskrivelse av Jarlsberg og Larviks amt, vol. 3, Kristiania 1914, s. 235.
4 E. Blix, Larvik 1700–1750, [w:] Larviks historie, vol. 1, Larviks historie indtil 1814, pod red. O.A. Johnsena, wyd. 2, Larvik 1923, s. 145.
5 Ø. Rian, Vestfolds historie. Grevskapstiden 1671–1821, Vestfold fylkeskommune, Tønsberg 1980, s. 46.
6 Na podstawie materiałów z Archiwum Narodowego (Kongsberg, Jarlsberg i Larvik).
7 O.A. Johnsen, Larviks historie ca. 1750–1814, [w:] Larviks historie, vol. 1, Larviks historie indtil 1814, pod red. O.A. Johnsena, wyd. 2, Larvik 1923, s. 249.
8 Na podstawie materiałów z Archiwum Narodowego (Kongsberg, Jarlsberg i Larvik).
9 Obserwacje badacza i architekta miejskiego Larsa Jacoba Hvinden­-Hauga.
10 R. Fladby, Norsk historisk leksikon, Oslo–Gjøvik 1990, s. 295.
11 E. Blix, Larvik 1700–1750, [w:] Larviks historie, vol. 1, Larviks historie indtil 1814, pod red. O.A. Johnsena, wyd. 2, Larvik 1923, s. 132.
12 Tamże, s. 152, 153.
13 www.arkivverket.no/arkivverket/Digitalarkivet Vestfold, [dostęp: 26.01.2015].
14 O.Ch. Olufsen, Breve fra Norge, „Minerva”, styczeń–luty– marzec, J.F. Schultz, Kiøbenhavn 1791.
15 O.A. Johnsen, Larviks historie ca 1750–1814, [w:] Larviks historie, vol. 1, Larviks historie indtil 1814, pod red. O.A. Johnsena, wyd. 2, Larvik 1923, s. 246, 253.
16 H.I. Erikson, Branntakster som kilde til økonomisk historie og geografi, [w:] Vestfoldminne 2007/2008, s. 24–26.
17 Na podstawie materiałów z Archiwum Narodowego (Kongsberg), Larvik magistrat, Branntakstprotokoller 1767–1944.
18 Tamże, s. 255.
19 Tamże, s. 275–280.
20 Oba dokumenty znajdują się w Archiwum Miasta Larvik. Rejestr został ostatnio przekazany do Archiwum Narodowego w Kongsberg.
21 F.M. Hesselberg, Kjøpstaden Larviks kommunalpolitik og byens ledende mænd 1671–1874, 1875–1896 og 1896–1910, Jarlsberg og Larviks Amstidende, Larvik 1920, s. 219.
22 Archiwum Miasta Larvik.
23 Vestfoldmuseene, archiwum Larvik Museum, Sager behandlede i Laurvigs kommunebestyrelse 1881, 3/1882, s. 16.
24 Archiwum Narodowe (Kongsberg), Larvik sorenskriveri, Matrikkel for Larvik by, 1886.
25 Vestfoldmuseene, archiwum Larvik Museum, Sager behandlede i Laurvigs kommunebestyrelse 1886, 23/1886, s. 59.
26 Archiwum Miasta Larvik.
27 Archiwum Miasta Larvik.
28 Archiwum Miasta Larvik, Interkommunalt arkiv, IKA, Kongsberg.
29 A. Aske, G. Stalsberg, Drømmen om en hav, Larvik Museum, Larvik Museum, Larvik 2008, s. 80, 81. Pierwsze nabrzeże dla statków parowych zostało zbudowane w 1862 roku, a następnie rozszerzone w 1876 roku. Stację kolejową otwarto w 1881 roku.
30 Archiwum Miasta Larvik. 
31 Norweska Biblioteka Narodowa. Rejestr norweskich fotografów oraz kolekcji fotograficznych: http://www.nb.no/pm_old/ fotograf.php?sok=1&navn=&foedt_ut, [dostęp: 26.01.2015].
32 Kolekcja pocztówek Tora Buaasa, zbiory prywatne.
33 Film Byen vor, 1921, Norweska Biblioteka Narodowa.
 
 
 
 
 
 
 
 
 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 
Aske A., Stalsberg G., Drømmen om en havn, Larvik Museum, Larvik 2008.
Aagaard A., Larvik og omegns industri og næringsliv. Christiania: A.M. Hanches forlag, 1906.
Berg Chr.J., „Breve angaaende Laurvigs Grevskab” i Samlinger til det norske Folks Sprog og Historie VI, Christiania 1838.
Berg L., Hedrum, en bygdebok, Kristiania 1913.
Buaas T., Gamle prospektkort fra Larvik og omegn, Larvik og Omegns Museumsforening, Larvik 1986.
Fabricius A.W., Laurs Fabricius og hans familie. København: Skriveforlaget 2011.
Helland A., Norges land og folk, Topografisk‑historiskbeskrivelse av Jarlsberg og Larviks amt, vol. 3. Kristiania 1911.
Hesselberg F.M., Kjøpstaden Larviks kommunalpolitik og byens ledende mænd 1671–1874, 1875–1896 og 1896–1910, Jarlsberg og Larviks Amstidende, Larvik 1920.
Johnsen O.A. [ed.], Larviks historie, vol. 1, Larviks historie indtil 1814, Larvik 1923.
Kristensen R., Langestrand og Fritzøe værk, Langestrands nyttige selskab, Larvik 2006.
Kristensen R., Langestrand fra Bellvue til Skrubbehul, Langestrands nyttige selskab, Larvik 2011.
Langeland S.T. [ed.], Larviks historie, vol. 2 and 3, Larvik 1953.
Larvik kommune. Matrikul for Laurvigs by 1886, L. Schmidts bogtrykkeri, Larvik.
Sophus, Historisk tidsskrift for Larvik, Larvik Museum, Larvik 2004.
Mikkelsen J., Urbanisering og bysystemer i Europa indtil ca 1800 (Dansk center for by historie) 2012.
Nyhus P., Larvik før og nå, vol. 1–3, Østlands ­Posten, Larvik 2008–2010.
Nyhus P., Den gang det het Laurvig, Østlands ­Posten, Larvik 1981.
Olufsen O.Ch., Breve fra Norge. Minerva, January, February, March. Kiøbenhavn: J.F. Schultz, 1971.
Sørensen S.A., Uddrag af Larviks gamle Skifteprotokoller, Larvik 1901.
Tank R., Fra Vestfolds byer år 1743. Vestfoldminne, 1. hefte, Vestfold historielag, Tønsberg 1934.
Wasberg G.C., Nord E., Ett med sin by, Larvik 1976.
 
 
Archiwalia
The National Archive (Kongsberg, Jarlsberg and Larvik, Grevskapene). Larvik Municipal Archive, Interkommunalt arkiv i Kongsberg (IKA). Vestfoldmuseene IKS avd. Larvik Museum’s Photo Archive. Per Nyhus Photo Collection with commentary.
 
 
Publikacje
Cuttings books from the series «Fra svunden tid» (‘From Times Gone By’) from Østlandsposten. 19 volumes. Started in 1969, contain 1426 articles.
Larvik kommune. Sager behandlede i Laurviks kommunebestyrelse 1882.
Larvik kommune. Sager behandlede i Laurviks kommunebestyrelse 1886.
The National Library. Register of Norwegian photographers and photo collections: http://www.nb.no/pm_old/fotograf. php?sok=1&navn=&foedt_ut, [dostęp: 26.01.2015].
The National Library. Film, Byen vor, 1921. 
 
  

Słowa kluczowe