Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie – majątek Sól

„Granica wschodnia majątku biegła wzdłuż pięknej rzeki Czarna Łada, począwszy od sosnowego lasu, tzw. Borku, a biorącej źródła w Puszczy Solskiej, aż do Białej Łady równie pięknej jak Czarna, gdzie ma swe ujście w połowie wsi Sól. Biała Łada bierze źródła we wsi Łada koło Goraja, przepływa przez Biłgoraj, majątek Sól i wpada do Tanwi. I wreszcie granica północna, przebiegała po wspólnej granicy z majątkiem Różnóka […]. W wyżej opisanych granicach, najbliżej granicy północnej rozciągały się obszerne zabudowania majątku Sól powierzchni około 500 ha” – wspominał Andrzej Kiełczewski w latach 80.

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wieś Sól, gmina Biłgoraj, powiat biłgorajski.

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przed II wojną światową majątek należał do rodziny Kiełczewskich. Współcześnie pozostały jedynie fragmenty parku, stawisko i ogród. Majątek posiadał około 500 ha gruntów ornych, 150 ha łąk, 3 ha zbiorników wodnych i 1,5 ha ogrodu owocowo-warzywnego. Był to majątek o charakterze przemysłowo-rolniczym.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1910 roku Józef Kiełczewski, będący wcześniej administratorem, został dzierżawcą majątku w Soli, a następnie, po pracelacji Ordynacji Zamoyskich, w 1923 roku został jego właścicielem. Gdy zdecydował się sprzedać majątek, odkupił go w 1935 roku jego zięć, Franciszek Rzączyński.  

Przed wybuchem II wojny światowej Józef Kiełczewski doprowadził Guzówkę do stanu dobrze prosperującego majątku, o czym wspomina Barbara Magdalena Rzączyńska, wnuczka Józefa Kiełczewskiego, ostatniego właściciela majątku: „Sól koło Biłgoraja, to był duży majątek w Ordynacji Zamojskich, miał ponad tysiąc hektarów, no ale wiadomo, biłgorajszczyzna to piachy. I dziadek taki rasowy rolnik, po skończeniu Dublan (Wyższa Szkła Rolnicza pod Lwowem), no i nie bardzo mu ta ziemia odpowiadała. Robił co mógł – nawoził, meliorował i tak dalej. Chłopi we wsi Sól mówili, że chyba Kiełcz ma diabła, bo jemu się rodzi, a im się nie rodzi”.

Przed II wojną światową ordynat Maurycy Klemens Zamoyski wytoczył proces Józefowi Kiełczowskiemu w sprawie zamknięcia browaru prosperującego w majątku (browar ten zaczął być olbrzymią konkurencją dla browaru Zamoyskich w Zwierzyńcu). Proces Zamoyski wygrał, co spowodowało, że Kiełczewski musiał zamknąć browar. Budynki po nim wykorzystała na cele kulturalne Ewa ze Świdzińskich Kiełczewska, żona Józefa. Przerobiła browar na teatr amatorski i razem z mieszkańcami wsi organizowała spektakle.

Barbara Magdlalena Rzączyńska wspomina: „Dziadek musiał zamknąć browar, ale babcia to wykorzystała – ponieważ to były ogromne hale, zbudowała scenę w browarze, to co babcia robiła, to jest szaleńcza sprawa absolutnie. Teatr, scena, to działalność mojej babci w browarze, kasa była i babcia prowadziła regularny teatr, amatorski co prawda; babcia reżyser, czasami sprowadzała prawdziwych reżyserów”.

W czasie okupacji Niemcy urządzili w majątku ligenszaft – gospodarstwo ogrodnicze. Wycięto aleję drzew składająca się z olbrzymich lip, zmieniono przebieg koryta rzeki Dąbrowicy, która popłynęła przez ogród. Drewniany dwór niszczał i po wojnie nadawał się do rozbiórki, co nastąpiło w końcu lat czterdziestych. Elementy dworu wykupili sąsiedzi i pobudowali z nich własne domy.

Pozostał jedynie tzw. garaż – murowany budynek, w którym w okresie funkcjonowania majątku trzymano kury, następnie urządzono w nim stajnie.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1910 – Józef Kiełczewski zostaje dzierżawcą Soli;
1923 – Józef Kiełczewski w wyniku parcelacji Ordynacji Zamoyskich kupuje Sól;
1939 – do wybuchu wojny dwór jest własnością Anny i Franciszka Rzączyńskich;
1939–1944 – dwór jest opuszczony przez właścicieli, Franciszek Rzączyński dostaje się do niewoli niemieckiej, z której ucieka. Dwór zostaje pod opieką dawnej służby, rodziny Karolaków;
1944–1950 – rozbiórka dworu.

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nieznany

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W skład zabudowań wchodziły: długi, podmurowany dwunastopokojowy drewniany dwór (modrzewiowy), wybudowany prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku, gazon przed dworem, oficyna („domek pisarza”), kamienna altana ogrodowa oraz murowane budynki gospodarcze: w tym gorzelnia, oddalona od dworu około 500 m, mieszcząca się na tzw. zakręcie oraz browar prowadzony przez pana Sobińskiego. Ponadto: kierat, trzy stodoły, jedna o długości 70 m, szerokości 20 m  i wysokości 7 m, stajnia fornalska i obora dla bydła (był to jeden długi budynek podzielony ścianą wewnętrzną), murowana obora wydojowa, drewniany budynek inwentarski kryty gontem, w którym mieściła się stajnia cugowa i źrebięciarnia. W majątku znajdował się również gołębnik na potężnym słupie, kuchnia czeladnia, ogromna, głęboka piwnica sąsiadująca przez ścianę z lodownią, kurniki, chlewnie, wołownia, kuźnia, wc za kuźnią, murowany ósmak, dwa drewniane czworaki, ogromny spichlerz (podpiwniczony na całej powierzchni) oraz budynek mieszkalny dla pracowników przemysłowych. Do majątku Sól należały także stawy rybne.

W majątku były maszyny i narzędzia rolnicze: młocarnia „Ransoma”, siewnik, lokomobil, dwie kosiarki amerykańskie, dwie żniwiarki zbożowe, pługi konne jedno- i dwuskibowe, kultywatory, brony, wał Cambella, sieczkarnia do cięcia słomy, drobne narzędzia konne do uprawy międzyrzędowej, drewniany ośmiokonny kierat.

Budynek dworu dziś nie istnieje, pozostały jedynie fragmenty parku z bardzo starymi drzewami.

 

Opracowanie: Piotr Lasota, Joanna Majdanik

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Strony internetowe
http://www.gminabilgoraj.pl/?s=zakladka&id=54&nazwa=S%C3%B3l, [dostęp:] 12.11.2015.
http://www.gminabilgoraj.pl/?s=zakladka&id=40&nazwa=Kolonia%20S%C3%B3l, [dostęp:] 12.11.2015.
Inne źródła
Relacja Barbary Magdaleny Rzączyńskiej, http://teatrnn.pl/historiamowiona/swiadek/Rz%C4%85czy%C5%84ska%2C_Barbara_Magdalena_%281941-_%29, , [dostęp:] 12.11.2015.
Rękopis Andrzeja Kiełczewskiego (1908–1991) z około 1984–1985 roku, będący w posiadaniu Barbary Magdaleny Rzączyńskiej.

Zdjęcia

Wideo

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe