Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie – majątek Moniaki

W latach 1445–1944 dobra moniackie wraz z folwarkiem Wierzbica wielokrotnie zmieniały właścicieli. Do jesieni 1944 roku dwór był użytkowany jako budynek mieszkalny przez rodzinę właścicieli, potem przez uciekinierów znad Wisły i ludność miejscową. W 1981 został rozebrany i przeniesiony do Janowca, gdzie stał się częścią Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym. Oddział Zamek w Janowcu.

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wieś Moniaki, gmina Urzędów, powiat Kraśnik (w 1937 roku Janów Lubelski).

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do jesieni 1944 roku dwór był użytkowany jako budynek mieszkalny przez rodzinę właścicielek, potem przez rodziny uciekinierów znad Wisły i ludność miejscową. Przez pewien czas mieściła się w nim szkoła, następnie Zakład Leczniczy dla Zwierząt, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska, biblioteka i posterunek Milicji Obywatelskiej.

Systematycznie rozkradany i dewastowany, będący już w złym stanie technicznym, doczekał się w 1981 roku rozbiórki i przeniesienia pod zamek w Janowcu, gdzie jest obecnie jednym z chętnie zwiedzanych obiektów Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym. Oddział Zamek w Janowcu, a także miejscem, gdzie można wynajmować pokoje gościnne.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dwór zbudował między 1760 a 1770 rokiem Jakub Wierzbicki. W 1840 roku Jan Franciszek Wierzbicki sprzedał na licytacji dobra Moniaki Józefowi Dobrzyńskiemu, który rok później odstąpił je Antoniemu i Filipinie z Rusockich Młodeckim, ci zaś dwa lata później sprzedali je Andrzejowi (lub Antoniemu, bo w tym samym dokumencie występują oba imiona) Kudelskiemu. W latach 1850–1852 dobra dzierżawił Marceli Głuski, w latach 1852–1858 Stanisław Zaremba. Zdewastowany i zadłużony majątek nabył w 1858 roku na publicznej licytacji Ludwik Zembrzuski h. Doliwa. Z sześciu budynków na sprzedaż, wyliczonych w aktach hipotecznych, zachował się tylko dwór. Ludwik był dobrym gospodarzem, podźwignął z ruiny majątek, wystawił kilka nowych budynków gospodarczych, założył nowy folwark Okręglicę i pierwszą szkołę dla dzieci wiejskich. Kolejno majątek dziedziczyli jego syn Władysław, ożeniony z Zofią z Boduszyńskich, oraz ich syn Ludwik, ożeniony z Zofią z Kochanowskich. W celu wywianowania córek Ludwik rozpoczął parcelację folwarków. Okręglica uległa parcelacji w dwóch etapach, w 1927 i 1937 roku, a Wierzbica w 1938 roku. Po rozparcelowaniu folwarków Moniaki miały powierzchnię ogólną 369,52 ha, w tym około 120 ha lasów.

Po śmierci Ludwika w 1937 roku spadkobierczynie: Maria Świerczewska, Hanna Dąbrowska, Zofia Olszowska i Róża Lutosławska, nie podzieliły między siebie majątku, pozostał ich wspólną własnością, w lipcu 1937 roku wypuszczoną na sześć lat w dzierżawę Stefanowi Świerczewskiemu, mężowi Marii, właścicielowi pobliskiego Mazanowa.

W latach 1939–1943 we dworze na stałe mieszkali: Hanna Dąbrowska z dziećmi: Krzysztofem, Zofią i Tadeuszem Ludwikiem, Zofia Olszowska z synami: Andrzejem i Stefanem, Zofia i Maria Zembrzuskie, Stefania Plucińska (zarządzająca domem), Edward Tomaszewski (rządca majątku), Jurand Pluciński (rządca majątku), Tomasz Solman (magazynier), pani Różkowska z trojgiem dzieci (wysiedleńcy z Poznania), pani Ciszewska (kucharka), trzy pokojówki: Andzia, Rózga oraz Marysia Jarmuż. Z Lublina przyjeżdżał pracujący tam Tadeusz Dąbrowski, mąż Hanny.

Wiosną 1943 roku, na skutek zagrożenia ze strony band rabunkowych, większość mieszkańców opuściła dwór. W listopadzie 1944 roku dwór opuściły siostry Zembrzuskie oraz Stefania Plucińska, straszone przez komisarza ds. reformy rolnej wywózką na wschód. Dwór nadal był użytkowany jako budynek mieszkalny przez rodziny uciekinierów znad Wisły i ludność miejscową.

Na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej część ziemi rozparcelowano między 102 osoby, a resztówkę o powierzchni kilkunastu hektarów Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Urzędowie przekazała 20 kwietnia 1951 roku Rolniczej Spółdzielni Wytwórczej w Moniakach. Obszar lasów dworskich włączono do lasów państwowych.

W latach 1997–2007 spadkobiercy właścicielek majątku: Maria i Wojciech Świerczewscy oraz Zofia z Dąbrowskich Zinserling bezskutecznie starali się o odzyskanie resztówki. Właścicielem resztówki został były prezes Spółdzielni Produkcyjnej Moniaki, Włodzimierz Wasieczko.

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dwór był po 1858 roku dwukrotnie przebudowywany, znane jest jednak tylko nazwisko Kazimierza Skórewicza, który przed wybuchem I wojny światowej sporządził plany jego rozbudowy. Prace, przerwane wskutek działań wojennych, zakończono po wojnie.

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W aktach hipotecznych dóbr Moniaki, przechowywanych w Sądzie Rejonowym w Kraśniku, zachował się pochodzący z 1858 roku opis dworu: „Dwór na podmurowaniu z drzewa rżniętego w węgieł zbudowany, którego ściany wewnątrz i zewnątrz na trzcinie szabrowane, dach stolcowy gontem kryty – o czterech kominach nad dach wyprowadzonych [...] frontem do dziedzińca na wschód wystawiony, mieści się w nim: sień frontowa środkowa, a po obu stronach domu także sionki mniejsze, pokoi dziewięć, w tych w każdym po dwa okna po sześć szyb mających, dwóch w pół otwieranych, dubeltowych, w dwóch pokojach zaś tylko po jednym oknie, pieców ogrzewalnych kaflowych sześć, w sieni frontowej także piec kaflowy. W pokojach sufity i ściany szabrowane i malowane, podłogi z tarcic poukładane. W dwóch pokojach frontowych posadzka w drobne tafle ułożona. Drzwi stolarskiej roboty, malowane na olejno, w pół otwierane, z klamkami mosiężnymi (12 szt.). Oprócz tego drzwi do sieni frontowej w pół otwierane na zawiasach, sosnowe proste, a drugie dubeltowe na zawiasach z zamkiem i klamką, w których jest sześć szyb wprawionych.
Do sieni bocznych są także drzwi proste na zawiasach z zamkiem […] z sionki od strony północnej prowadzą schody na strych, gdzie mieści się spiżarnia.
Podwaliny tego domu popróchniały, przez co tynk odpada. Dom mieszkalny dziedzica posiada wymiary 36x18 łokci”.

Zachował się również opis dworu z 1975 roku (sprzed przenosin do Janowca i adaptacji do celów muzealnych) w artykule Jerzego Żurawskiego pt. Drugie życie moniackiego dworu (ze wspomnień emeryta), zamieszczonym w „Notatniku Janowieckim” (nr 18/2011–2012, s. 284).  
„Dwór... duży, późnobarokowy z wielkim dachem łamanym, poprzedzony klasycystycznym portykiem, nad którym widniała wydatna facjata. (W wieku XVIII portyku dwór nie posiadał. Kolumny w wielkim porządku wspierały nadwieszony okap facjaty – red.). W otynkowanych elewacjach po sześć okien (tzn. tzw. siedem osi). Dwutraktowy, z wielką sienią frontową i amfiladami pokoi w obu traktach. Z sieni zabiegowe schody do facjaty. Od strony wschodniej boczne schody na poddasze, w którym było kilka pokoi. Ponad nimi ogromny, imponujący swą więźbą dachową strych. Przed frontem budynku resztki gazonu porośniętego chwastami. Na prawo murowana oficyna mieszcząca dawniej kuchnię, spiżarnię i pokoje dla służby. Po lewej stronie staw (to była sadzawka, bo staw ma spust do spuszczania wody i wyławiana karpi, a w Moniakach do sadzawki spływała ciecz z szamba, więc nie było ryb, tylko żaby – red.) z wysepką, za dworem park z resztką drzewostanu i śladami po korcie tenisowym. Nieco bardziej na prawo wielkie gumno otoczone budynkami gospodarczymi, z których wyróżniał się solidny, murowany, piętrowy spichlerz".

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1760–1770 – budowa dworu przez Jakuba Wierzbickiego.
1840 – sprzedaż na licytacji dóbr Moniaki Józefowi Dobrzyńskiemu przez Jana Franciszka Wierzbickiego.
1850–1852 – dobra dzierżawione przez Marcelego Głuskiego.
1852–1858 – dobra dzierżawione przez Stanisława Zarembę.
1858 – majątek nabywa Ludwik Zembrzuski h. Doliwa. Kolejni właściciele majątku to: Władysław Zembrzuski, ożeniony z Zofią z Boduszyńskich, i ich syn Ludwik, ożeniony z Zofią z Kochanowskich.
1927 – pierwszy etap parcelacji folwarku Okręglica.
1930 – majątek Moniaki liczy 526 ha, folwark Okręglica 106 ha, folwark Wierzbica 180 ha.
1933 – narodziny Zofii z Dąbrowskich Zinserling, córki Hanny i Tadeusza Dąbrowskich, ostatniej z rodziny osoby urodzonej w Moniakach.
1937 – śmierć Ludwika, majątek pozostaje wspólną własnością spadkobierczyń: Marii Świerczewskiej, Hanny Dąbrowskiej, Zofii Olszowskiej i Róży Lutosławskiej. W lipcu 1937 roku przekazany na sześć lat w dzierżawę Stefanowi Świerczewskiemu, mężowi Marii, właścicielowi pobliskiego Mazanowa.
1937 – drugi etap parcelacji folwarku Okręglica.
1938 – parcelacja folwarku Wierzbica. Po rozparcelowaniu folwarków Moniaki liczą 369,52 ha, w tym ok. 120 ha lasów.
1944 – parcelacja majątku na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej.
1951 – przekazanie resztówki majątku o powierzchni kilkunastu hektarów przez Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska” w Urzędowie Rolniczej Spółdzielni Wytwórczej w Moniakach.

1960 - od 7.09. przyznano Róży Lutosławskiej prawo do pobierania zaopatrzenia miesięcznego wysokości 500 zł. za przejętą na rzecz Państwa nieruchomość Moniaki.
1981 – rozbiórka i przeniesienie dworu do Janowca, gdzie staje się częścią Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym. Oddział Zamek w Janowcu.
1997–2007 – daremne próby odzyskania resztówki majątku podejmowane przez spadkobierców. Właścicielem resztówki zostaje Włodzimierz Wasieczko.
2010 – publikacja pracy Zofii Zinserling pt. Moniaki. Dwór i jego mieszkańcy w dokumentach i wspomnieniach.
 

Opracowała Zofia Zinserling

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budzyńska-Topolowska J., Dwór w Moniakach, „Wiadomości Ziemiańskie” 2010, nr 44.
Dziennik Marii Zembrzuskiej (1944–1945), „Wiadomości Ziemiańskie” 2014, nr 59.
Dzikowski T., Historia miejscowości położonych w parafii Boby 1386–1983, Kraśnik 1984.
Gąsiorowska G., Wielka uroczystość w Moniakach, „Wiadomości Ziemiańskie” 2011, nr 48.
Petera J., Wiejskie dworki drewniane na Lubelszczyźnie, „Z Zagadnień Kultury Ludowej”, t. 1, 1978.
Zinserling Z., Moniaki. Dwór i jego mieszkańcy w dokumentach i wspomnieniach, Warszawa 2010.
Zinserling Z., Majątek Moniaki Zembrzuskich, „Wiadomości Ziemiańskie” 2006, nr 26.
Zinserling Z., Zawiedzione zaufanie, „Wiadomości Ziemiańskie” 2007, nr 30.
Żurawski J., Drugie życie moniackiego dworu (ze wspomnień emeryta), „Notatnik Janowiecki" 2011/2012, nr 18.

Materiały archiwalne:
Dział Dokumentacji i Biblioteka Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym.
Teczka obiektu: Dwór z Moniak 21/Ja/13.

Inne źródła:

Fotografie archiwalne ze zbiorów Zofii Zinserling

Strony internetowe:
www.moniaki.eu, [dostęp:] 10.11.2015.

Zdjęcia

Audio

Inne materiały

Słowa kluczowe