Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Dubienka – historia miejscowości

Pierwsza wzmianka o wsi Dubna pojawiła się w 1472 roku. W 1588 roku Dubienka otrzymała prawa miejskie. Okres świetności miasta przypada na przełom XVI i XVII wieku oraz na koniec wieku XVIII, kiedy Dubienka była stolicą województwa bełskiego. Jako punkt leżący przy przeprawie przez Bug, Dubienka była miejscem atrakcyjnym z punktu widzenia strategii obrony, przez co doznała wielu zniszczeń w czasie działań wojennych. Jako miasto przestała funkcjonować już na początku okresu okupacji.

Spis treści

[RozwińZwiń]

KRAJOBRAZBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Otoczenie przyrodniczeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dubienka (siedziba gminy Dubienka) to miejscowość w województwie lubelskim, w powiecie chełmskim. Usytuowana jest w Obniżeniu Dubieńskim (Polesie Wołyńskie), nad rzeką Wełnianką (lewy dopływ Bugu), nieopodal Strzeleckiego Parku Krajobrazowego. Gmina Dubienka graniczy od wschodu z Ukrainą, od południa z gminą Horodło, od zachodu z gminami Żmudź i Białopole, od północy z gminą Dorohusk.

Przestrzeń zabytkowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przestrzeń zabytkową tworzą dziś:
– kościół pw. Trójcy Przenajświętszej z 1865 roku, ul. Kościelna 1,
– cerkiew (nieczynna) z przełomu XIX i XX wieku, ul. 3 Maja,
– ogrodzona i uporządkowana przestrzeń cmentarza żydowskiego,
– magistrat (1905),
– cmentarz: rzymskokatolicki (od 1797), greckokatolicki (1797–1875), prawosławny (1875–1945).

HISTORIABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

NazwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwotna nazwa miejscowości – Dubna – jest nazwą topograficzną. Oznaczała teren porośnięty dębami. Słowo wykształciło się pod wpływem języka ruskiego, w którym stosunkowo często występowały nazwy miejscowości z przedrostkiem -dub. Nazwa Dubienka ma charakter pomniejszający, być może powstała w odniesieniu do zmian w pierwotnym kształcie miasta, negatywnie wpływających na jego prestiż.

Do 1588 roku wieś występuje pod nazwą Dubna. Ostatnie użycie tej nazwy datuje się na 1694 rok, po czym – wraz z upowszechnieniem się nazwy Dubienka – zaprzestano jej używania.

W 1588 roku, w tekście przywileju Zygmunta III Wazy pojawia się nazwa Dembno (Dębno). W kolejnych potwierdzeniach przywileju (1598, 1689, 1722, 1744), a także w lustracjach (1617, 1628, 1667) i rejestrach podatkowych (XVII wiek) zapisywano nazwę Dębno alias Dubienka. Nazwa Dębno po raz ostatni wymieniona została w dokumencie z 1744 roku.

Rzadziej występowała żeńska forma nazwy – Dębna (prawdopodobnie wytworzona od nazwy Dubna), której po raz ostatni użyto w dokumencie z 1738 roku.
W 1649 roku pojawia się kolejne określenie – Dębne.

Nazwa Dubienka wykształciła się już w końcu XVII wieku (podaje ją rejestr kontrybucji z 1681–82), od początku XVIII wieku jest powszechnie zapisywana i od 2 połowy XVIII wieku do dziś pozostaje w użyciu.

Znane są również nazwy miejscowości powstałe w wyniku błędnego przekształcenia nazwy pierwotnej, najczęściej pojawiające się w dokumentacji kartograficznej (Dubno, Dubięka, Dubienko, Dubenka).

WłaścicieleBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwotnie Dubienka stanowiła własność książąt mazowieckich, później – już jako wieś Dubna – stała się własnością królewską. Jako część starostwa horodelskiego, a następnie starostwo niegrodowe dubienieckie, tereny Dubienki przekazywane były w dzierżawy. Po 1815 roku starostwo przekształcono w dobra narodowe. W roku 1826 „Dobra Narodowe Dubienka” przejął Skarb Publiczny Królestwa Polskiego. Trzeciego lutego 1834 roku sprzedano dobra Józefowi Iżyckiemu, utworzono dobra ziemskie Strzelce, oddzielając od nich wolne miasto Dubienkę.

PieczęćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsza znana pieczęć Dubienki pochodzi prawdopodobnie z XVII wieku. Jej odcisk znajdujący się na dokumencie z 1735 roku przedstawia podłużny (przypominający złamaną kolumnę) kształt z gałązkami i datą 1587 w górnej części (drzewo?), opleciony przez węża. W otoku umieszczono napis: SIGILLUM CIVITATIS S.R.M. DUBENECENSIS.

Na odcisku pieczęci z 1797 roku wyraźnie widnieje już symbol drzewa z wężem oplatającym pień, opisany datą 1587 i literami: SR-M, z inskrypcją: SIGILLUM CIVITATIS DUBENECENSIS w otoku.

Herb Dubienki (drzewo, prawdopodobnie dąb, z pniem oplecionym przez węża) ustalono ok. 1856 roku, kiedy do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych przesłano odciski pieczęci z 1797 i 1856 roku.

Przywilej lokacyjny, przywilejeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przywilej lokacyjny dla miasta Dębna, sytuowanego na terenie wsi królewskiej Dębno, na prośbę Jana Sienieńskiego, wydał 10 lutego 1588 roku Zygmunt III Waza. Miasto założono na prawie magdeburskim, a pierwszym wójtem mianowano Jana Sienieńskiego. Przywilej ustanawiał dwa jarmarki roczne (św. Wojciecha i św. Marcina) oraz jeden tygodniowy – piątkowy. Dwudziestego drugiego stycznia 1592 roku, na prośbę mieszkańców, targ przeniesiono na sobotę.

Przywilej fundacyjny kościoła zatwierdzono 21 lutego 1622 roku w Warszawie.

Trzydziestego pierwszego grudnia 1596 roku Zygmunt III Waza nadał mieszczanom przywilej wyszynku wódki, zaś 28 czerwca 1598 roku przyznano miastu dochody z gorzałki, woskobojni i postrzygalni. Kolejny przywilej, jakim była budowa mostu na rzece Wełniance, otrzymała Dubienka 20 marca 1613 roku.
W roku 1860 targi odbywały się w każdy czwartek, jarmarki zaś dwa razy do roku – we wtorki: po Trzech Królach i po Zielonych Świątkach.

Przynależność administracyjnaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ok. 875–894 – państwo wielkomorawskie;
X wiek – położenie w obszarze Grodów Czerwieńskich;
1018 – Grody Czerwieńskie zostają przyłączone do Polski;
po 1054 – Grody Czerwieńskie wchodzą w skład księstwa wołyńskiego;
ok. 1340–1376 – dzielnica chełmsko-bełska;
1462 – przyłączenie ziemi bełskiej do Korony, teren wsi Dubna znajduje się w powiecie horodelskim;
1472 – wieś Dubna, województwo bełskie, powiat horodelski;
1772–1776 – zabór austriacki, od 1773 – cyrkuł zamojski;
1776–1794 – Rzeczpospolita;
1795–1803 – zabór austriacki, cyrkuł chełmski;
1803–1809 – zabór austriacki, cyrkuł włodawski;
1809–1815 – Księstwo Warszawskie;
1815–1837 – zabór rosyjski, Królestwo Polskie, województwo lubelskie;
3 lutego 1834 – likwidacja starostwa dubienieckiego;
1837–1866 – zabór rosyjski, Królestwo Polskie, gubernia lubelska;
1866–1912 – zabór rosyjski, gubernia lubelska;
1912–1915 – gubernia chełmska;
1915 – generał-gubernatorstwo kijowskie;
1915–1918 – generał-gubernatorstwo lubelskie;
1918–1939 – Rzeczpospolita Polska, województwo lubelskie, powiat hrubieszowski, gmina miejska Dubienka;
1939–1944 – okupacja niemiecka, Generalne Gubernatorstwo, dystrykt lubelski, powiat Hrubieszów;
1939–1940 – likwidacja urzędu miejskiego w Dubience;
1944–1975 – Polska, województwo lubelskie, powiat hrubieszowski, gmina Dubienka;
od 1975–1998 – województwo chełmskie;
od 1998 – województwo lubelskie, powiat chełmski.

Dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dokument ordynacji Zygmunta III Wazy z 1589 roku zezwalał na osiedlanie się na terenie miasta ludzi niezależnie od nacji, zawodu i wyznania. Drugą pod względem liczebności grupą narodowościową zamieszkującą miasto byli Żydzi, trzecią zaś Rusini, którzy w 1617 roku posiadali 24 domy.

Na aktualną liczbę mieszkańców Dubnej miały wpływ zdarzenia losowe. Po pożarze w sierpniu 1628 roku na 97 zamieszkałych, usytuowanych w rynku, domów aż 88 było opuszczonych. Szacując z liczby 184 domów istniejących w mieście przed pożarem, liczba ludności wahałaby się wówczas od ok. 1100 do 1200 osób. Rejestr z 1630 roku wykazuje 127 domów chrześcijańskich. W tym samym roku liczba ludności uległa zmniejszeniu na skutek zarazy.

Dokument lustracji z 1765 roku odnotowuje istnienie 260 domów mieszkalnych: 98 żydowskich i 162 chrześcijańskich, co szacunkowo daje liczbę około 2318 osób.

W 1810 roku Dubienka liczyła 2567 mieszkańców. W 1827 roku w mieście istniało 448 domów mieszkalnych (w tym pięć murowanych) użytkowanych przez 1808 mieszkańców. W roku 1843 liczba ludności w Dubience przekroczyła trzy tysiące i w takiej liczbie, z drobnymi wahaniami, utrzymywała się do roku 1860, kiedy miasto zamieszkiwało 3065 osób (958 katolików, 680 grekokatolików i 1427 Żydów).

W 2 połowie XIX wieku zauważalny jest znaczny wzrost liczby ludności.
Z tabel likwidacyjnych wynika, że w 1869 roku w Dubience istniało 417 osad chrześcijańskich i 253 osady żydowskie (przy czym jedna osada, zajmująca obszar od kilku do kilkunastu prętów, często liczyła po 2, 3 rodziny).

W roku 1899 miasteczko liczyło 7000 mieszkańców (25,9 proc. katolików; 14,6 proc. prawosławnych; 59,5 proc. Żydów). Dubienka była wówczas ósmym pod względem liczby mieszkańców miastem w całej guberni. W roku 1913 miasto, z liczbą ludności wynoszącą 8387 osób, sytuowało się na pozycji jedenastej. Spis powszechny z 1921 roku podaje liczbę 2964 mieszkańców Dubienki, co – w porównaniu ze stanem zaludnienia w 1913 roku – wskazuje na dwuipółkrotny spadek liczby ludności. Wśród mieszkańców odnotowano wówczas: 1588 katolików, 1204 Żydów i 172 prawosławnych, co według deklaracji narodowościowych stanowiło: 2425 Polaków, 503 Żydów, 32 Rusinów i 4 Białorusinów.

W 1939 roku Dubienka liczyła 4065 mieszkańców. W 1942 roku w Dubience założono getto, w którym, oprócz miejscowej ludności żydowskiej, osadzono przesiedleńców z Krakowa i Mielca. Działania wojenne przyniosły stratę ponad połowy ludności (w tym całkowity brak ludności żydowskiej). W 1943 roku Dubienkę zamieszkiwały 1987 osoby, po zakończeniu wojny ok. 1800.

W 1961 roku Dubienka liczyła 1881 mieszkańców, w 1988 roku – 1243, w 1990 roku – 1198, w 2008 roku - 1042.

Historia społeczności żydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi byli drugą co do wielkości grupą narodowościową i religijną w Dubnej. Początki osadnictwa żydowskiego na terenie miejscowości sięgają pozwolenia wydanego przez starostę horodelskiego w 1589 roku. Dwudziestego ósmego maja 1593 roku Zygmunt III Waza wydał przywileje okazowy i osiedleńczy, utrwalające pozyskane dotąd prawa, zezwalające Żydom na zamieszkanie w Dubnej, gwarantujące im swobodę wyznaniową i zapewniające prawa handlowe.

Trzydziestego pierwszego października 1606 roku bp chełmski, Jerzy Zamojski, zezwolił na budowę synagogi. W 1636 roku mieszczanie zawarli z Żydami porozumienie regulujące warunki koegzystencji w mieście, potwierdzone dokumentem Andrzeja Leszczyńskiego z 11 listopada 1636 roku. Wiadomo, że przed rokiem 1629 zabroniono Żydom handlu i produkcji wódki w święta chrześcijańskie.

Zgodnie z lustracją z 1667 roku Żydzi opłacali podatek od domów (do urzędu miejskiego), pogłówne i hybernę (opłatę na żywność dla wojska). Rzemiosło (przede wszystkim rzeźnictwo, piekarstwo, browarnictwo i gorzelnictwo) pozostawało w większości w rękach społeczności żydowskiej.

Królewski przywilej z 1593 roku zezwalał Żydom na produkcję alkoholu, ubój bydła i sprzedaż mięsa. Oprócz tego Żydzi zajmowali się także handlem. W 1765 roku w samym rynku znajdowało się 38 domów należących do Żydów, zaś w innych częściach miasta ulokowanych było kilkanaście prowadzonych przez Żydów domów zajezdnych.

Z tabel likwidacyjnych przygotowanych dla Dubienki w 1869 roku, wynika, że mieszczanie otrzymali ogółem 1613 morgów i 213 prętów gruntu rolnego, z czego grunty orne przypadły w udziale wyłącznie chrześcijanom. Żydzi otrzymali na własność place przed domami. Tabele wymieniają także liczbę piętnastu kramów (będących własnością siedemdziesięciu czterech osób), trzy szkoły żydowskie, szpital i łaźnię żydowską. W roku 1899 na 7000 mieszkańców ponad połowę, bo aż 59,5 proc. ogółu ludności miasteczka stanowili Żydzi. W porównaniu z rokiem 1856 liczba ta była o 10 proc. większa.

Około 1929 roku handel i przeważająca część rzemiosła były domeną Żydów. Żydzi zajmowali się również furmaństwem (jeździli do Lublina, Lubomla, Włodzimierza, Hrubieszowa i Dorohuska). W 1942 roku Niemcy rozpoczęli masową akcję eksterminacji Żydów. Wówczas zburzono synagogę, łaźnię i założono getto.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

10 lutego 1588 – nadanie przywileju lokacyjnego;
15 grudnia 1589 – ordynacja Zygmunta III Wazy dotycząca porządku życia w mieście;
1592 – powstanie parafii, uposażenie kościoła pw. św. Trójcy;
28 maja 1593 – Zygmunt III Waza wydaje przywilej okazowy i osiedleńczy;
31 grudnia 1596 – Zygmunt III Waza nadaje mieszczanom przywilej palenia i wyszynku wódki;
28 marca 1598 – starosta Jan Sienieński uposaża cerkiew;
16 maja 1598 – Zygmunt III Waza wystawia przywilej erekcyjny dla istniejącej już cerkwi;
28 czerwca 1598 – Zygmunt III Waza nadaje miastu dochody z gorzałki, woskobojni, postrzygalni i miar zboża;
1602 – lustracja starostwa, przyznanie dziesięciny księdzu Jabłońskiemu;
1604 – wizytacja bpa Jerzego Zamojskiego;
24 lutego 1605 – list Zygmunta III Wazy do starosty Andrzeja Wiślickiego, burmistrza i Rady Miasta, w którym król wstawia się za księdzem prawosławnym Duszeńko;
31 października 1606 – bp chełmski Jerzy Zamojski zezwala na budowę synagogi;
22 października 1611 – zatwierdzenie funduszu Zachorowskiego na szpital w Dubnej;
20 marca 1613 – przywilej budowy mostu na rzece Wełniance;
1617 – przyznanie cerkwi dziesięciny od grekokatolików;
20 października 1619 – zatwierdzenie cechów: bednarskiego, kołodziejskiego, garncarskiego;
29 stycznia 1621 – w Dubnej stacjonują żołnierze roty Stanisława Rokickiego;
21 lutego 1622 – przywilej fundacyjny kościoła;
1624 – starcia w Dubnej pomiędzy prawosławnymi a unitami wspieranymi przez władze miejskie;
sierpień 1628 – pożar miasta (płonie m.in. kościół);
11 listopada 1636 – dokument Andrzeja Leszczyńskiego, wojewody bełskiego, potwierdzający porozumienie pomiędzy Żydami a mieszczanami;
1648 – pożar w wyniku najazdu Tatarów, płonie ratusz z wszystkimi księgami miejskimi;
1651–1652 – wystąpienia chłopskie przeciw szlachcie;
wrzesień 1655 – przemarsz wojsk kozacko-moskiewskich idących do Lublina;
15 kwietnia 1689 – na sejmie warszawskim Jan III Sobieski powtórnie zatwierdza przywilej z 1598 roku;
1714 – stacjonowanie trzech chorągwi rajtarskich hetmana polnego;
1772 – wkroczenie wojsk austriackich;
19 grudnia 1722 – August II potwierdza przywilej z 1598 roku;
11 sierpnia 1744 – August III potwierdza przywilej z 1598 roku;
8 września 1754 – pożar;
1777 – wytyczenie granicy z Austrią; zniesienie wolności propinacji i wprowadzenie dzierżawy;
13 października 1781, 3 grudnia 1781, 5 marca 1787, 3 czerwca 1787 – w Dubience zatrzymuje się Stanisław August Poniatowski;
6 czerwca 1780 – porozumienie mieszczan z gminą żydowską przez trzy lata zezwalające Żydom na produkcję i sprzedaż alkoholi (tzw. propinacja);
23 stycznia 1785 – porozumienie mieszczan z gminą żydowską zapewniające Żydom bezterminową propinację w zamian za opłaty na miasto i wykonywanie robót publicznych (szarwarków);
1785 – Komisja [Dobrego Porządku?] zobowiązuje Żydów do wybudowania na rynku ratusza, ze względów finansowych Żydzi nie mogą się z tego wywiązać;
1787 – organizacja pierwszej poczty;
14 maja 1788 – pożar;
1789 – Dubienka zostaje stolicą województwa bełskiego i powiatu dubienieckiego;
4 czerwca 1791 – wybór deputatów do okręgu wydziałowego w Łucku, na którym wybierano plenipotentów miejskich na sejm;
8 lipca 1792 – do Dubienki przybywa armia polska cofająca się przed wojskiem rosyjskim;
17–18 lipca 1792 – bitwa pod Dubienką;
czerwiec 1794 – do Dubienki wkracza wojsko rosyjskie;
20 stycznia 1795 – zakaz handlu w miejscach innych niż rynek;
1795 – pożar (zniszczenie spichlerzy miejskich i plebańskiej zabudowy gospodarczej); wprowadzenie nowych przepisów przeciwpożarowych;
1797 – założenie cmentarza za miastem (wspólnego dla wiernych obydwu obrządków);
ok. 1799 – wprowadzenie numeracji domów;
1824 – władze carskie zabraniają używania gruntów znajdujących się po wschodniej stronie Bugu;
19/20 kwietnia 1828 – pożar;
3 lutego 1834 – Dubienka wraz z przyległościami wyłączona z dóbr narodowych;
1848 – urząd miasta przeznacza fundusz na budowę 7 studzien z pompami;
2 stycznia 1848 – pożar;
10 kwietnia 1848 – pożar;
1851 – zmiana granicy celnej, cofnięcie zakazu z 1824 roku, zwrot części gruntów;
1853 – pożar;
19 lutego 1854 – carski ukaz uwłaszczeniowy, mieszczanie otrzymują ziemię i place na własność;
1854 – pierwsze starania na rzecz budowy magistratu;
1858 – pożar;
16 sierpnia 1861 – usypanie kopca Kościuszki zniszczonego później przez władze rosyjskie;
luty 1863 – w Dubience przebywa oddział Neczaja, Radziejowskiego i Oswalda;
27 lipca 1863 – pożar;
11 grudnia 1863 – mjr Zaremba zajmuje miasto;
13 lutego 1864 – walka oddziału Rokitnickiego;
1865 – remont pomp;
3 października 1866 – pożar;
13 czerwca 1868 – decyzja o budowie kanału do ścieku wody;
1869 – sporządzono tabele likwidacyjne dla miasta; budowa szkoły dwuklasowej;
1871 – budowa poczty na ul. Średniej (Kościelnej);
14 listopada 1872 – uchwała dotycząca wykonania 5 słupów ogłoszeniowych, 13 tablic z oznaczeniami ulic, szlabanu, słupa taryfowego i budki dla stróża;
1873 – remont pomp;
8 czerwca 1876 – pożar; decyzja o zakupie trzech beczek pożarniczych;
21 maja 1881 – budowa 16 lamp ulicznych (koszt inwestycji: 671 rubli i 73 kopiejki);
1885 – zakup sikawek strażackich;
1886–1889 – budowa drewnianych chodników;
15 czerwca 1890 – pożar;
1898 – zlecenie budowy nowego budynku przeznaczonego na magistrat;
koniec  XIX wieku – starania mieszczan o odzyskanie gruntów za Bugiem;
5 października 1901 – zakup placu przy ul. Cerkiewnej pod budowę magistratu;
24 lutego 1903 – Kijowska Izba Sądowa przyznaje Dubience grunt w uroczysku „Karasze” przy wsi Kładniów;
13 listopada 1903 – zgoda generał-gubernatorstwa warszawskiego na budowę magistratu;
1904 – budowa żeńskiej prawosławnej szkoły parafialnej;
1904–wrzesień 1905 – budowa budynku magistratu;
1904–1905 – budowa budynku magistratu;
1905 – założenie czytelni Polskiej Macierzy Szkolnej;
8–11 czerwca 1906 – wizytacja bpa lubelskiego Franciszka Jaczewskiego;
3/4 lutego 1908 – pożar drewnianej cerkwi;
10 września 1909 – poświęcenie nowej, murowanej, cerkwi przez bpa chełmskiego Eulogiusza;
2 września 1910 – decyzja magistratu o budowie 5 studni artezyjskich, zmiana inwestycji na budowę nowego mostu na Wełniance;
1913 – pożar;
wrzesień 1914 – zajęcie Dubienki przez Austriaków;
13 czerwca 1915 – utworzenie ambulatorium w szkole (ul. Włodawska);
koniec czerwca 1915 – ponowne wkroczenie wojsk austriackich do miasta;
1917 – odbudowa zniszczonego kopca Kościuszki;
listopad 1918 – rozbrojenie stacjonującego w Dubience oddziału austriackiego przez miejscowych strażaków;
5 sierpnia 1920 – miasto zajmuje pułk piechoty 3 dywizji legionowej;
8 sierpnia 1920 – miasto zajmują bolszewicy;
14 sierpnia 1920 – miasto zajmuje wojsko polskie;
18 sierpnia 1920 – miasto zajmują bolszewicy;
24 sierpnia 1920 – miasto zajmuje 11 pułk 2 dywizji piechoty;
28–29 sierpnia 1920 – walki polsko-bolszewickie;
11 września 1920 – wojsko polskie przekracza Bug;
1921 – spis powszechny;
1923–1924 – budowa budynku Spółki Budowlanej;
1927 – utwardzenie nawierzchni w części rynku i na ul. Chełmskiej, budowa cementowych chodników, oświetlenie centrum miasta energią z młyna A. Dąbrowskiego;
lata 30. XX – budowa mostu na rzece Wełniance; zasypanie południowej części jeziora Densze;
1934 – początek działalności kina Michała Lizonia;
1935 – budowa nowego mostu na Wełniance;
ok. września 1939 (początek okupacji) – utrata praw miejskich; zniszczenie przed budynkiem magistratu archiwum miejskiego, prowadzonego od ok. 2 połowy XVIII wieku; pierwsze egzekucje na Polakach;
17 września 1939 – wkroczenie Niemców;
25 września 1939 – wkroczenie oddziałów Armii Czerwonej;
8 października 1939 – ponowne wkroczenie Niemców;
1942 – założenie getta;
2 czerwca 1942 – wywiezienie 2670 Żydów do Sobiboru;
19 października 1942 – likwidacja getta;
1944 – wyznaczenie granicy państwa na Bugu;
21 lipca 1944 – wyzwolenie Dubienki przez oddziały 69 armii;
1956 – budowa szosy Dubienka–Białopole;
lata 60. XX wieku – budowa Spółdzielni Kółek Rolniczych na miejscu cmentarza żydowskiego;
1961 – elektryfikacja Dubienki;
24 lipca 1966 – zakończenie budowy kopca Tadeusza Kościuszki;
1974 – prace remontowo-budowlane z okazji obchodów 30-lecia PRL;
1978 – założenie domu seniora.

ARCHEOLOGIABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Numer obszaru Archeologicznego Zdjęcia Polski: 81–94, 82–94

Z obszaru gminy Dubienka pochodzą znaleziska identyfikowane z istnieniem na tych terenach kultur społeczności pradziejowych: kultury pucharów lejkowatych, kultury trzcinieckiej, kultury ceramiki sznurowej, kultury łużyckiej, kultury lubelsko-wołyńskiej i prawdopodobnie także kultury amfor kulistych. Znaleziska pochodzące z Nowokajetanówki (narzędzia krzemienne: nóż, siekiery) i Uchańki (narzędzia krzemienne oraz kamienne: topór i siekiery) przechowywane są Muzeum Chełmskim w Chełmie.

INSTYTUCJE WYZNANIOWEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Katolicyzm
Parafię katolicką erygowano po roku 1588. Do końca XVIII wieku należała ona do diecezji chełmskiej i wchodziła w skład dekanatu Luboml, dopiero od wieku XIX przyłączono ją do diecezji lubelskiej. Pierwsze uposażenie parafii miało miejsce w 1592 roku staraniem Jana Sienieńskiego. Na plebanię przeznaczono wówczas cztery i pół placu przy ul. Zakałużnej, prawdopodobnie po jej wschodniej stronie. Najprawdopodobniej wówczas powstał budynek kościoła parafialnego pw. św. Trójcy, jednak przywilej fundacyjny kościoła zatwierdzono dopiero 21 lutego 1622 roku, po interwencji bpa Macieja Łubieńskiego i ks. Floriana Kuczkowskiego.

W roku 1899 na 7000 mieszkańców 25,9 proc. było wyznania katolickiego.

Jeszcze w XIX wieku, pod nazwą domu schronienia dla starców i kalek, funkcjonował przy parafii szpital dla ubogich. W okresie międzywojennym prowadzono tu bibliotekę, odnotowano również działalność Akcji Katolickiej, tercjarstwa i bractwa różańcowego.

Zapisy z 1602, 1616, 1622 i 1629 roku odnotowują istnienie szkoły przy parafii rzymskokatolickiej prawdopodobnie zlokalizowanej przy ul. Średniej (Kościelnej). Dokumentacja z XVIII wieku nie wspomina już o szkole parafialnej. Ok. 1798/99–1804 roku przy ul. Średniej powstał drewniany budynek, w którego jednej części planowo miała znajdować się szkoła, w drugiej zaś – szpital. Do zorganizowania szkoły parafialnej ostatecznie nie doszło, a sam budynek spłonął w 1813 roku.

Cmentarz grzebalny założono w styczniu 1797 roku na placu należącym do mieszczanina Jędrzeja Krzakiewicza. Do 1875 roku był to wspólny cmentarz rzymsko- i greckokatolicki, prawdopodobnie bez podziału na części wyznaniowe. Podział przeprowadzono dopiero w 1909 roku.

Teren parafii uległ nieznacznemu zmniejszeniu dopiero po I wojnie światowej, kiedy dwie wsie przyłączono do nowych parafii (Strzelce do parafii Buśno, zaś Gałęzów do Klesztowa). Obecnie do parafii katolickiej w Dubience należą miejscowości: Brzozowiec, Dubienka, Grobelki, Holendry, Janostrów, Jasienica, Józefów, Kajetanówka Nowa, Kajetanówka Stara, Kolemczyce, Krynica, Ladyniska, Lipniki, Mateuszowo, Mościska, Poduchanka, Radziejów, Rogatka, Siedliszcze, Siedliszcze Kol., Skryhiczyn, Starosiele, Tuchanie, Tursko, Uchańka, Zagórnik.


Judaizm
Pierwsi Żydzi pojawili się w Dubience prawdopodobnie w okolicach 1589 roku. Z 1593 roku pochodzi oficjalne zezwolenie Zygmunta III Wazy na żydowskie osadnictwo w mieście. Z tego czasu pochodzi również przywilej budowy synagogi oraz wyznaczenie w zachodniej części miasta (na „Piasku”) terenu pod cmentarz. Trzydziestego pierwszego października 1606 roku, w Kumowie, bp chełmski Jerzy Zamojski wydał Żydom z Dębna pozwolenie na budowę synagogi na placu przy ul. Horodelskiej. Na tym samym terenie usytuowana była ostatnia, murowana synagoga zbudowana w latach 1870–1880 i zburzona w 1942 roku.

Najwcześniejsza wzmianka o drewnianej łaźni żydowskiej pochodzi z 1821 roku. Pierwszy drewniany budynek rozebrano, na jego miejscu wzniesiono drugi – również drewniany. Obiekt wyremontowany ok. 1859/60 roku, został zniszczony w roku 1901. Nowy budynek, zbudowany w latach 1905–1907, uległ zniszczeniu ok. 1914/15 roku. Kolejną łaźnię, rozebraną przez Niemców w 1942 roku, zbudowano ok. 1916/17 roku.

Pierwsze informacje o istnieniu w Dubience szkoły żydowskiej pochodzą z 1869 roku. Dokumentacja z 1905 roku podaje informacje o 15 chederach, w roku 1929 było ich 6. W okresie międzywojennym Żydzi posiadali w Dubience synagogę i 3 prywatne bejt-ha midrasze, w tym 1 pochodzący jeszcze z 1893 roku. Gmina była również w posiadaniu mykwy i cmentarza. W latach 1897–1930 funkcję rabina w dubienieckiej gminie żydowskiej pełnił S[L]ucher Ber Kowartowski z Łęcznej.

Pierwsza połowa XX wieku przyniosła znaczne pogorszenie sytuacji ekonomicznej Żydów z Dubienki, przez co wielu z nich wyemigrowało do większych ośrodków miejskich bądź za granicę. W 1942 roku ludność żydowska została osadzona w getcie. Drugiego czerwca rozstrzelano 250 osób, zaś 2670 Żydów przewieziono do Sobiboru. Pozostałych 54 Żydów rozstrzelano na terenie żydowskiego cmentarza w akcji likwidacji getta. Materialne pozostałości po Żydach rozgrabiono, domy sprzedawano bądź – tak jak pożydowskie kramy znajdujące się w rynku – rozbierano.

Cmentarz żydowski „na Piasku” założono około 1589–1606 roku. Pierwsza informacja o jego istnieniu pochodzi z 1715 roku. W czasie okupacji na terenie cmentarza, w zbiorowych mogiłach, chowano Żydów i Polaków. Od czasów okupacji cmentarz był stopniowo niszczony. W roku 1964 na terenie cmentarza ulokowano bazę SKR.


Prawosławie
Rusini stanowili trzecią co do liczebności grupę narodowościową w mieście Dubna. Na okres po 1596 roku przypadają pierwsze starania o wybudowanie w mieście cerkwi. Na prośbę księdza Laurentego Duszeńko, starosta Jan Sienieński w 1598 roku dokonał w Strzelcach uposażenia cerkwi gruntem. Plac pod budowę świątyni wytyczono wcześniej.

Przed 1618 rokiem, na placu pomiędzy cerkwią a szpitalem, zbudowano szkołę ruską – drewniany budynek wzmiankowany w 1760 i 1819 roku, w 1849 roku opisany jako bardzo zniszczony i zapewne w niedługim czasie rozebrany. Nowy budynek po 1860 roku przekształcono w dwuklasową szkołę rządową. Obiekt rozebrano w 1869 roku. W 1904 roku, przy ul. Włodawskiej istniała także żeńska prawosławna szkoła parafialna, która podczas I wojny światowej pełniła funkcję szpitala wojskowego.

Ze spisu statystycznego z 1860 roku wynika, że istniała wówczas greckokatolicka szkoła parafialna, w której zajęcia prowadził diak. W 1832 roku, na miejscu dawnego drewnianego, wzniesiono nowy, murowany kościół unicki. Dubienka była siedzibą dekanatu unickiego (diecezja chełmska), który w roku 1863 obejmował 12 parafii. Po roku 1875 kościół przemianowano na cerkiew prawosławną.

W roku 1899 na 7000 mieszkańców 14,6 proc. ludności stanowili prawosławni. Znaczący wpływ na strukturę religijną ludności Dubienki miał carski ukaz tolerancyjny z 1905 roku, kiedy do Kościoła rzymskokatolickiego przyłączyło się 1713 dawnych unitów.

Ludność wyznania prawosławnego zamieszkiwała Dubienkę do czasu zakończenia II wojny światowej.

INSTYTUCJE ŚWIECKIEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Magistrat, zorganizowany prawdopodobnie w początkach formowania miasta, składał się z burmistrza i dwóch rajców miejskich oraz osoby pełniącej funkcję pisarza ksiąg miejskich. Stanowiska najprawdopodobniej obsadzone były mieszczanami polskiego pochodzenia, stanowiącymi dominującą grupę wśród społeczności miasta. Posadę wójta pierwotnie powierzano staroście horodelskiemu, w czasach późniejszych (po wyodrębnieniu się starostwa dubnieńskiego) – staroście, wspomaganemu przez podstarościego.

W 2 połowie XVIII wieku urząd miejski w składał się z dwóch burmistrzów i czterech rajców (od lat 80. zwanych ławnikami). Burmistrzowie wybierani byli w obecności przedstawiciela starosty po czym, wobec mieszczan, składali przysięgę przed krzyżem. Kadencja burmistrza, w którego domu – z uwagi na brak ratusza – odbywały się zebrania Rady Miejskiej, trwała rok.

Prace nad budową budynku magistratu, które to przedsięwzięcie ostatecznie nie zakończyło się sukcesem, rozpoczęto w 1854 roku. W 1867 roku planowano zakupienie drewnianego domu księdza Makary z przeznaczeniem na magistrat, do którego zakupu również nie doszło. W 1871 roku magistrat wydzierżawił na swój użytek murowany budynek, usytuowany w zachodniej części rynku, należący do Adela Gildgabera. Budynek mieścił pokój burmistrza, kasę miejską, areszt oraz skład sprzętu pożarniczego, zaś funkcję magistratu pełnił aż do momentu budowy nowej siedziby. W roku 1898 podjęto kolejną próbę zakupu budynku przeznaczonego na magistrat, tym razem od Serki Mandela. Gubernator nie wyraził zgody na kupno obiektu, zlecił jednak budowę nowego budynku zrealizowaną w latach 1904–1905.

Przed rokiem 1787, prawdopodobnie w południowo-wschodnim narożu rynku (okolice syndykatu, w miejscu biura Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej), przy drodze do dworu urządzono „dom pocztowy” (dworek Hanyszkiewicza). Funkcję poczmajstra do 1798 roku pełnił Jakub Hanyszkiewicz (w 1780 roku pracujący jako ekonom starostwa dubienieckiego). Funkcjonowanie poczty w latach 1812–1813 przerwało zniszczenie budynku. Od 1871 roku poczta mieściła się w domu Feliksa Dąbrowskiego, od roku 1931 – w domu narożnym na ul. 3 Maja.

W 1791 roku działała w mieście Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa województwa bełskiego, pod przewodnictwem starosty Rafała Chłoniewskiego. Około roku 1797 w Dubience znajdowały się: dwa urzędy cesarsko-królewskie, poczta i komora celna (od 1790). Na skutek reorganizacji struktury urzędowej przez władze austriackie, Dubienka otrzymała tzw. uregulowany magistrat (burmistrz, syndyk, ławnicy).

Z dokumentacji z 1825 roku wynika, że szkoła elementarna mieściła się w wynajętym lokalu. W roku 1839 w tym celu wynajęto dwór znajdujący się pomiędzy Wełnianką, jeziorem a Bugiem. Placówkę zlikwidowano pomiędzy 1860 a 1868 rokiem. Na placu po północnej stronie cerkwi istniała drewniana, przekształcona z greckokatolickiej szkoły parafialnej, szkoła dwuklasowa, rozebrana w 1869 roku. W tym samym roku, pomiędzy cerkwią a popówką, zbudowano nową dwuklasową szkołę, z klasami od frontu (wschód) i mieszkaniem nauczyciela w tylnej części. Po I wojnie światowej w budynku funkcjonowała siedmioklasowa szkoła. W 1974 roku budynek rozebrano i wybudowano nową szkołę.

Spis statystyczny z 1860 roku wymienia następujące urzędy: Magistrat (burmistrz, kasjer ławnik), Ekspedytor Pocztowy, Podrewizor Dochodów Skarbowych i Tabacznych. Opłacano również nauczyciela szkoły elementarnej (dla katolików) i diaka w parafialnej szkole greckokatolickiej. Magistrat wynajmował pomieszczenia w lokalu prywatnym, gdzie mieściła się także kasa oraz skład na narzędzia. Do miasta należał również dom policyjny z trzema dzierżawionymi kramnicami. Według księgi adresowej, w 1929 roku w Dubience istniała Ochotnicza Straż Ogniowa (od 1917), Kasa Spółdzielcza i siedmioklasowa szkoła powszechna.

Od 1934 roku przy dubienieckim rynku działało kino należące do Michała Lizonia. Pierwsze próby zorganizowania kina w murowanym domu Szmula Cukiermana w Dubience podjął w 1933 roku Michał Panasiewicz, jednak nie zakończyły się one powodzeniem. Kino prowadzone przez Lizonia istniało do 1939 roku.

OrganizacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 20. i 30. w Dubience działały żydowskie partie i organizacje polityczne, takie jak: Bund, Aguda, partie syjonistyczne. Na początku lat 30. istniało tu również Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Jawne” zajmujące się edukacją dorosłych. Od lat 30. XX wieku działała również w Dubience ortodoksyjna szkoła religijna dla dziewcząt Bejt Jaakow.

W latach 1905–1907 w Dubience funkcjonowała czytelnia Polskiej Macierzy Szkolnej.
W końcu września 1939 roku nauczyciel Edward Szubartowski (ps. Paupas) utworzył w Dubience komórkę Szarych Szeregów, w październiku Bolesław Sadaj założył Służbę Zwycięstwu Polski.

W XX–XXI wieku odnotowano działalność następujących stowarzyszeń, organizacji i ruchów religijnych: Akcja Katolicka, Bractwo Trzeźwości, chór parafialny, KSM, Koło Przyjaciół Radia Maryja, ministranci, lektorzy, Ruch Światło-Życie, Rada Duszpasterska, Rada Parafialna, Koła Żywego Różańca, schola, III Zakon św. Franciszka, parafialny zespół charytatywny.

Od początku XXI wieku w gminie działały: Stowarzyszenia Ochotniczej Straży Pożarnej w Dubience, Siedliszczu, Rogatce, Uchańce i Skryhiczynie, Koło Gminne Polskiego Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów w Dubience, Koło Gminne Stowarzyszenia Ofiar Wojny (1939–1945) Ziemi Chełmskiej, Stowarzyszenie Uczniowski Klub Sportowy „Sokół” w Dubience oraz Polski Komitet Pomocy Społecznej Zarząd Miejsko-Gminny w Dubience.

Przy Gminnym Ośrodku Kultury działają ponadto:
– kółko teatralne Dębowy listek założone w 1994 roku,
– grupa taneczna Roztańczone Iskierki powstała w 1998 roku,
– grupa wokalna Solistki powstała w 1996 roku.

PrzemysłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rozwój struktury przemysłowej Dubienki przebiegał dość równomiernie.

Istnienie młyna we wsi Dubna odnotowano po raz pierwszy w dokumencie z 1513 roku. Dwa młyny typu walnego wymienia zapis z 1578 roku. Wiadomo, że w 1642 roku zezwolono na budowę trzech młynów, które ostatecznie zlokalizowane były: na stawie Wełnianki, przy ul. Nadbużnej (prawdopodobnie) i na Rowie Bystrym. W 1765 roku w pobliżu miasta istniały trzy młyny (dwa zlokalizowane na Rowie Bystrym, trzeci przy stawie dubienieckim), oprócz tego także młyn z tartakiem usytuowany na Bugu. W Dubience istniały również: młyn motorowy (1923–1939) przy ul. Horodelskiej, młyn gazowy (1938–?) na Starosielu, młyn motorowy (lata 20. XX wieku–II wojna światowa) przy drodze do Chełma, młyn wietrzny (1860–1920/25) przy ul. Chełmskiej.

Do znaczniejszych budowli przemysłowych w przestrzeni urbanistycznej Dubienki zaliczał się także budynek woskobojni, istniejący w mieście już w 1598 roku, będący własnością magistratu w XIX wieku.

Zabudowa przemysłowa i stodolna zlokalizowana była na obszarach dwóch przedmieść, głównie nad rzeką Strychanką. Zwarta zabudowa miasta i niewystarczające rozmiary działek uniemożliwiały sytuowanie dużych obiektów gospodarskich w centrum. W nadrzecznych stodołach przechowywano również spławiane wiosną zboże. Na przedmieściu, przy ul. Nadbużnej, zlokalizowane były budynki przemysłowe, np. spalone w sierpniu 1628 roku: spichlerz, 4 słodownie i młyn ze słodami. Po wschodniej stronie ul. Zakałużnej, w narożu z Chełmską, istniały: browar należący do Żyda Szulima (Dawidowicza), gorzelnia, 2 inne browary i folwark na ul. Chełmskiej.

Prawo pędzenia gorzałki i wyrobu piwa miasto posiadało od 1589 roku (przy czym mieszczanie prawo to uzyskali w 1596 roku). Po raz pierwszy, usytuowana w rynku i określona jako „winnica”, gorzelnia została wymieniona w dokumencie z 1628 roku. W 1765 roku w Dubience funkcjonowały 32 „winnice”. Pierwsza informacja o istnieniu w mieście browaru pochodzi z 1624 roku, jednak już w 1628 roku odnotowano zniszczenie 2 browarów na ul. Chełmskiej i 4 słodowni na ul. Nadbużnej. Wszystkie z 32 „winnic” wymienionych w lustracji z 1765 roku stanowiły własność Żydów. Istnienie niewielkich gorzelni odnotowuje się jeszcze w 1 połowie XIX wieku.

Na początku XIX wieku, po zachodniej stronie jeziora Dołhusza (Deusze) zbudowano 3 wielkie, murowane spichlerze należące do: starosty Izera Rubinsztejna (na południu), Wacława Dąbrowskiego (w pobliżu Wełnianki) i Ignacego Rulikowskiego. Spis statystyczny z 1860 roku mówi o istnieniu w mieście olejarni i młyna wietrznego. Wiadomo również, że wówczas w samym mieście tylko 80 osób zajmowało się rolnictwem, a większość mieszkańców trudniła się spławem drewna. W okresie od 2 połowy XVIII do połowy XIX wieku w Dubience odnotowano istnienie 2 cegielni – na gruntach probostw rzymskokatolickiego i greckokatolickiego.

Księga adresowa z 1929 roku wymienia następujące zakłady przemysłowe: 2 młyny motorowe (A. Dąbrowskiego i spółki Firszt – Sobel), 4 kaszarnie, 2 olejarnie, 3 wytwórnie wody sodowej. Największy udział w ówczesnym przemyśle mieli szewcy (19) i krawcy (11), w dalszej kolejności stolarze (8), rzeźnicy (7), piekarze (5), bednarze (4) i rymarze (3).

HandelBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bug był ważnym szlakiem komunikacyjnym i spławnym. Wzdłuż rzeki przebiegała prawdopodobnie także droga lądowa łącząca Horodło, Dorohusk, Uhrusk i Włodawę. Drugi szlak komunikacyjny stanowiła droga z Dubna, przez Siedliszcze, Strzelce i Moniatycze, do Horodła, łącząca się ze szlakiem z Horodła do Chełma. Usytuowanie przy uczęszczanym trakcie komunikacyjnym korzystnie wpłynęło na rozwój miasta. Po 1776 roku przez miasto przechodził trakt walny prowadzący z Ukrainy, Podola i Wołynia do Lublina, Łęcznej, Krakowa, Warszawy i Wielkopolski. Drogą tą przewożono towary i pędzono bydło. Miastu przysługiwał przywilej pobierania tzw. mostowego. Opłatę pobierano od kupców w wysokości pół grosza od towarów i po ternarze (potrójny denar) od wołów i jałowic.

Dubienka była istotnym portem rzecznym, który obsługiwał wiosenny spław zboża (tzw. frior) do Gdańska. W związku z tym wykształcił się proceder najmu spichlerzy, w których przechowywano przywożone przez okoliczną szlachtę zboże. Dochód z wynajmu, spławu i budowy statków stanowił  ważne źródło finansów miejscowej ludności. W mieście istniało wiele domów zajezdnych, gorzelni i browarów należących do Żydów, wynajmem stodół zajmowali się obywatele chrześcijańscy.

W 1777 roku wolność propinacji została zniesiona i zastąpiona dzierżawą. W 1780 roku, po skargach Żydów na mieszczan podważających ich prawo do propinacji, 6 czerwca doprowadzono do porozumienia na mocy którego Żydzi, w zamian za coroczną opłatę i odbywanie szarwarków, na trzy lata zostali dopuszczeni do produkcji i sprzedaży wszelkiego rodzaju alkoholi.

Oddalenie od głównych szlaków komunikacyjnych (16 km od drogi z Chełma do Hrubieszowa) było głównym powodem zahamowania rozwoju miasta w XIX wieku. Dochody miasta w 1860 roku pochodziły z podatków: targowego, postojnego, lądowego (od statków wodnych), z tzw. bindiuszki (dochód z pól i łąk miejskich) oraz opłaty handlowej pobieranej od Żydów, od czynszu z miar i wag, a także konsumpcji wina i czynszu od szynkarzy. Część dochodu stanowiły również procenty odprowadzane od sum ulokowanych przez miasto w Banku Polskim.

W 1869 roku w rynku istniało 15 kramów żydowskich należących do 74 właścicieli. Według księgi adresowej z 1929 roku w tym czasie w Dubience 33 osoby prowadziły sklepy z artykułami spożywczymi, 17 – sklepy z różnymi towarami i kolejnych 17 – tzw. sklepy bławatne. Księga wymienia także: 5 herbaciarni, 3 jadłodajnie i zakład fotograficzny. Na 158 sklepów miejskich własnością Polaków było tylko 6 sklepów spożywczych, 5 sklepów z wędlinami, 1 trafika i 1 sklep z wódką. Żydzi (oprócz handlu i rzemiosła) zajmowali się również furmaństwem.

URBANISTYKABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wykaz historycznych nazw ulic i topografii miasta
(za: J. Stefański, Dubienka. Studium historyczno-urbanistyczne, maszynopis, PPKZ, Lublin 1992):

Przedmieścia: Bystrak (1919), Chwuszczka (1919), Nad Strychanką (1622), Piasek (1628), Sokole (1919), Zabuże (1843).

Nazwy ulic:
(ulice aktualnie istniejące – wytłuszczone):
Aleksandria – odcinek od północno-wschodniego naroża rynku do ul. Zatyłkowej;
Aleksandryjska – odcinek od południowo-wschodniego naroża rynku do ul. Zatyłkowej;
Armii Krajowej (Nowa; Brygady Aleksandra Newskiego);
Cerkiewna (Horodelska) – od 3 Maja do ul. Chełmskiej;
Chełmska (nazwa pierwotna niezmieniona);
Chomacka (Zatyłkowa);
Chwuszczka – od ul. T. Kościszki do Wełnianki;
Czerwonego Krzyża (Zakałużna);
Horodelska (Stara Horodelska; Słomiana) – od 1 Maja do Wełnianki;
Hrubieszowska (Wełnianka) – odcinek ul. 1 Armii Wojska Polskiego od rynku do mostu na Wełniance;
Kościelna (Średnia; ul. Księża; Zakościelna);
Nowa (nieistniejąca) – odcinek od ul. Horodelskiej do bożnicy;
Nowa (nieistniejąca) – odcinek od magistratu do apteki (Chełmska);
Okólna (Okólnik) – prawdopodobnie odcinek od ul. Chełmskiej w kierunku cmentarza;
Partyzantów (Nadbużna; Gęsia; Binduska);
Piasek (Okopiskowa; Kirkucka; Bożnicza; Targowa; Piaskowa) – odcinek od 1 Armii Wojska Polskiego do cmentarza żydowskiego;
Piąta (Partyzantów) – jedna z pięciu ulic od ul. Gęsiej do Strychanki;
3 Maja (Cerkiewna; Zacerkiewna; 1 Maja) – wychodząca z południowo-zachodniego naroża rynku do ul. Armii Krajowej;
1 Armii Wojska Polskiego – obejmuje odcinki: od rynku do Chełmskiej, dawny rynek i odcinek z rynku do Wełnianki;
Piłsudskiego – fragment rynku i odcinek od rynku do Chełmskiej;
Rynek (ul. Rynek);
Sokole – odcinek po dawnym przedmieściu Sokole;
Stara (Ku Dworowi);
Tadeusza Kościuszki (Uchańska; Świerżowska; Włodawska);
Trzecia – jedna z pięciu ulic od ul. Gęsiej do Strychanki;
Wełnianka (Starowiejska; Nadstryjańska);
Wierzbina – odcinek od ul. Gęsiej do Strychanki;
Zabrowarna (Browarna);
Zastawna;
Zatylna – część ul. Chełmskiej, dawna nazwa odcinka od Zakałużnej (Czerwonego Krzyża) do Włodawskiej (Kościuszki);
Zatyłkowa (Tylna) – odcinek od ul. Kościuszki do ul. Wełnianka;
Zaułek – uliczka od północno-zachodniego naroża rynku do ob. Cerkiewnej;
Zawalna (Wałowa; Wilcza).

Gościńce: binduski, chełmski, horodelski, rostocki, włodawski, wojsławski.

Miasto w obrębie wałów budowano około 20–25 lat. Ten kosztowny proces był główną przyczyną nadania Dubnej dochodów (m.in. z wyszynku gorzałki) w przywileju z 1598 roku.

Przestrzeń miasta znacząco zmieniały liczne pożary. W 1628 roku spłonęło kilka znacznych budowli i duża część zabudowy rynku; w 1754 roku pożar zniszczył: kościół z dzwonnicą, zabudowania plebańskie, 36 domów katolickich, 36 stodół, 18 chlewów i przeważającą część zabudowy należącej do Żydów (wszystkie domy mieszkalne, 29 domów zajezdnych, 19 „niewjezdnych”, 18 gorzelni, 16 kramnic i „szkuta nowa”). W pożarze z 1788 roku – oprócz 8 domów chrześcijańskich, probostwa łacińskiego i greckokatolickiego oraz znaczącej części infrastruktury użytkowanej przez Żydów (60 domów, 55 kramnic wraz z towarami, 4 spichlerze i 8 gorzelni z kotłami) – zniszczeniu uległy również cztery studnie zlokalizowane w rynku.

Druga połowa XIX wieku przyniosła powolny rozwój Dubienki. W roku 1848 zbudowano w mieście 7 pomp wodnych usytuowanych na: ul. Włodawskiej (Kościuszki), Browarnej (Zabrowarna), Kirkuckiej (Piasek, ob. Horodelska), Średniej (Kościelna), Chełmskiej i rynku (naprzeciw magistratu i przy budynku Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej). W 1854 roku pod budowę magistratu, do której ostatecznie nie doszło, zakupiono w rynku 2 place żydowskie – Rubinsztajna i Arona Szmula.

Na 357 domów istniejących w Dubience w 1860 roku, 346 było drewnianych, a 11 murowanych. W mieście istniały wówczas 2 domy zajezdne, sześć karczem, szkółka elementarna i greckokatolicka oraz apteka. Miasto posiadało w tym czasie 13 niebrukowanych, pozbawionych kanałów odpływowych ulic i zajmowało obszar 153 morgów i 128 prętów, co w przybliżeniu stanowi ok. 85,6 ha (88 morgów i 114 prętów, czyli ok. 49,3 ha zabudowy oraz 65 morgów i 14 prętów, czyli ok. 36,4 ha terenów niezabudowanych).

W wyniku pożaru w 1863 roku zniszczona została znaczna część zabudowy ul. Włodawskiej. Spłonęły wówczas: kościół, plebania, dzwonnica i 74 domy mieszkalne wraz z zabudowaniami gospodarczymi. Według tabel likwidacyjnych, w 1869 roku mieszczanie dubienieccy otrzymali 1613 morgów i 213 prętów gruntów (chrześcijanie – grunty orne, Żydzi – place przed domami). Pomiędzy rzekami Strychanką a Bugiem miasto posiadało także pastwisko ogólne, tzw. Błonie o powierzchni 74 morgów i 118 prętów. W 1872 roku zlecono wykonanie 5 słupów (3 informacyjne i 2 z wykazem mieszkańców miasta – w języku rosyjskim) usytuowanych przy głównych traktach miejskich (Chełmska, Włodawska, Horodelska). Powstało wówczas także 13 tablic z oznaczeniami ulic, a przy moście na Wełniance – szlaban, słup taryfowy i budka dla stróża. W 1876 roku w przestrzeni Dubienki pojawiły się lampy uliczne, a w latach 1886–1889 drewniane, kładzione po jednej stronie ulicy, chodniki biegnące wokół rynku – ul. Horodelską (Cerkiewną), Zacerkiewną (do cerkwi), Chełmską (do apteki) i Średnią – do poczty (Kościelna). Chodniki, w dobrym stanie, przetrwały aż do I wojny światowej. Około roku 1885, w rynku – obok magistratu, zbudowano drewniany budynek służący jako przechowalnia sprzętu gaśniczego.

Na początku XX wieku główną ulicą miasta została Zacerkiewna (3 Maja). W 1900 roku ustalono plac pod budowę magistratu. Obiekt powstawał w latach 1904–1905 roku, teren placu ogrodzono, zaś obok budynku wykopano studnię. W wyniku walk polsko-bolszewickich w 1920 roku, dotkliwe straty poniosła zabudowa południowej części miasta. Stan miasta, nawet po naprawie zniszczeń, nie był zadowalający.

Wojna znacząco zmieniła strukturę urbanistyczną miasta. Całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu uległo ok. 170 budynków (blisko połowę stanowiły budynki mieszkalne). Przyczynkiem do wprowadzenia kolejnych zmian w tkance urbanistycznej Dubienki było 30-lecie PRL obchodzone 22 lipca 1974 roku, z której to okazji miały miejsce inwestycje, takie jak: budowa drogi asfaltowej z Dubienki do Uchańki, oddanie do użytku szkoły z salą gimnastyczną, budynku dla nauczycieli, internatu, ośrodka zdrowia, pawilonu handlowego, dworca PKS, domu strażaka, jak również ułożenie 1200 m chodnika, wymiana strzechy na eternit w 265 budynkach, wymiana płotów przy ul. Chełmskiej, nasadzenia 3,5 tysiąca drzew i kilku tysięcy krzewów róż, a także wzniesienie charakterystycznego elementu przestrzeni rynku, jakim jest umieszczony na granitowym cokole czołg T-34. Pomnik upamiętnia przekroczenie Bugu przez główne siły I Armii Wojska Polskiego w lipcu 1944 roku.

Mimo dynamicznych przekształceń tkanki urbanistycznej w latach 70. XX wieku, jeszcze w latach 90. Dubienka zachowała charakter miasteczka z przewagą tradycyjnej zabudowy z okresu od 2 połowy XIX wieku do lat 30. XX wieku. W tym czasie również wzniesiono w rynku pomnik dla upamiętnienia „zwycięskiego szlaku bojowego”.

Rynek
Kwadratowy rynek, zlokalizowany w centrum miasteczka, zajmuje obszar dwukrotnie mniejszy niż pierwotnie. Na początku XVI wieku bloki przyrynkowe miały prawdopodobnie taką samą szerokość. Do dnia dzisiejszego najlepiej zachowała się zachodnia granica bloku zachodniego (od końca XVI wieku biegnąca przy cerkwi, szkole i szpitalu ruskim), o szerokości równej ok. 45 m (ok. 25 sążni), od której niewiele szerszy jest blok zabudowy południowej. Tylna granica bloku wschodniego uległa zatarciu, natomiast wschodnia pierzeja została przekształcona w ul. Tylną (Zatyłkową).
Bloki zabudowy przyrynkowej od północy (o wymiarach: 125 na 70 i 85 m) mają kształt prostokątów, krótszym bokiem przylegających do rynku.

Pierwotny obszar rynku jest czytelny w obecnym układzie ulic: od ul. Zatyłkowej (na wschodzie), do obecnej zachodniej pierzei rynku oraz od przedłużenia ul. Chełmskiej (na północ), do obecnej południowej pierzei rynku. Z naroży rynku wychodziły ulice. Z północno-wschodniego naroża: ul. Kościuszki (w kierunku północnym) i ulica prowadząca do Bugu (na wschód); z północno-zachodniego naroża: Chełmska (na zachód) i Zakałużna (na północ); z południowo-zachodniego naroża: odcinek obecnej I Armii Wojska Polskiego – dawna Horodelska (na południe); z naroża południowo-wschodniego: ulica prowadząca do Wełnianki (na południe) i do Bugu (na wschód). Środek północnej pierzei rynkowej przecięty był ul. Średnią (obecnie Kościelną). Wzdłuż kościoła biegła ul. Nadbużna (prawdopodobnie obecna Partyzantów), możliwe jest również istnienie drogi prostopadłej do ulicy Chełmskiej, powstałej na dawnym wale miejskim (ul. Zawalna), do którego w kierunku północnym dochodziły ul. Średnia i Zakałużna.

Rynek stanowił najważniejszą część miasta. Już w 1591 roku odbywały się w jego przestrzeni targi i jarmarki. Od końca XVI wieku znajdowały się tam jatki, miara, waga i pręgierz, a do około połowy XVII wieku prawdopodobnie także i ratusz. W północnej pierzei rynku, na powierzchni 5 placów, znajdował się kościół. W pobliżu kościoła, na placach należących do uposażenia księdza rzymskokatolickiego, postawiono plebanię, nieco później także zabudowania użytkowane przez pracowników odrabiających dla księdza pańszczyznę (cztery domy zniszczone w pożarze z 1628 roku). W pobliżu plebanii, na ul. Średniej, istniał plac należący do szkoły. Po wschodniej stronie ulicy, na północ od kościoła, usytuowany był szpital polski, za którym rozciągał się należący do księdza ogród. W zachodniej części rynku usytuowana była zabudowa cerkiewna: cerkiew (na południowym krańcu), szkoła (na północ), szpital ruski (od ul. Chełmskiej) i plebania greckokatolicka (plac przy ul. Horodelskiej, po przeciwnej stronie obecnej ul. 1 Maja).

Rynek przebudowany został prawdopodobnie w 1 połowie XVIII oraz 1 połowie XIX wieku. W 1765 roku teren rynku liczył 37 placów, zaś w pierzejach rynkowych stało 37 domów wjezdnych, 4 mniejsze budynki i 16 gorzelni. W latach 1822–1830 dokonano regulacji rynku. W północnej jego części wydzielono blok podzielony na 9 placów różnej wielkości. Północna pierzeja rynku została przesunięta na południe, na przedłużeniu ul. Chełmskiej powstała ul. Zatyłkowa, zaś sam rynek został zmniejszony do wymiarów prostokąta o bokach 100 x 125 m, który to obszar zajmuje do dziś.

Zabudowa północno-zachodniej pierzei rynku istniała już w latach 20. XX wieku. Od końca XIX wieku znajdował się tam bank żydowski, około 1923–1924 roku wzniesiono obok budynek Spółki Budowlanej. Południową część rynku zajmowała zwarta, poprzedzielana tylko wąskimi przejściami, zabudowa kramów (102 obiekty). Architektura pierzei rynkowych (zamieszkiwana przez ludność żydowską) charakteryzowała się zwartą zabudową. Wyjątek stanowi pierzeja zachodnia, przy której znajdował się zadrzewiony plac przylegający do ul. Cerkiewnej (3 Maja). Wschodni kraniec pierzei południowej zajmował budynek Stowarzyszenia Udziałowców Rolnych (syndykat). W pierzei wschodniej znajdowały się największe w mieście gospoda i zakład szewski, dalej kancelaria gminy żydowskiej, poczta i remiza strażacka.

Synagoga znajdowała się na placu przy ul. Horodelskiej, zaś cmentarz żydowski ulokowany był poza miastem, na Piasku.

Teren nad Bugiem, przylegający do Wełnianki przeznaczono na zabudowę starościńską (folwark i siedzibę zarządcy dóbr zwaną „dworem pańskim” lub „zamkiem dubienieckim”). Przed 1622 rokiem, pomiędzy Bugiem a kościołem, założono folwark plebański (z dobudowanym później dworkiem przekazanym księdzu katolickiemu). Od 1 połowy XVII wieku (prawdopodobnie pomiędzy ul. Zawalną a Uchańską oraz pomiędzy ul. Chwuszczka a rzeką Strychanką) istniały dwa obszary przedmieść z zabudową stodolną (użytkowaną jako spichlerze) i przemysłową.


Układ
Układ przestrzenny Dubienki był typowy dla planistyki średniowiecznej. Centrum stanowił kwadratowy rynek o długości boku równej ok. 190 m (a więc znacznie większej niż obecnie), z którego naroży wychodziły ulice. Układ dróg był z reguły prostopadły, tylko ul. Horodelska, przecinając pierzeję rynku, zmieniała bieg w kierunku południowo-zachodnim, ku przeprawie na rzece Wełniance. Przebieg ul. Horodelskiej zmieniono w 2 połowie XVIII wieku (do dziś zachował się jej odcinek obok dworca PKS). Około 1 km na zachód od rynku ul. Chełmska rozwidlała się na stary (do Chełma przez Siedliszcze) i nowy (do Chełma przez Rostokę) gościniec. W 2 połowie XVIII wieku wytyczono na nowo ul. Horodelską. Funkcjonowało rozróżnienie na starą ulicę (wychodzącą z południowo-zachodniego naroża rynku i prowadzącą do mostu na Wełniance) i nową (umożliwiającą ominięcie rynku, biegnącą na południe – obok cerkwi – do mostu na Wełniance, w połowie drogi łączącą się ze starym traktem).

W 2 połowie XVIII wieku nastąpił również rozwój zabudowy przy ulicach Chełmskiej (1776–1794), Horodelskiej (ok. 1776) i Włodawskiej (2 połowa XVIII wieku), będących częściami ważnych traktów handlowych. Zabudowa ulic przesuwała się z centrum ku obrzeżom, wzbogacając się o nowe place.
Ze względu na przebieg traktu walnego, okolica Horodelskiej cieszyła się powodzeniem wśród Żydów. W 1765 roku przy ul. Horodelskiej Żydzi mieli 7 placów, bożnicę, 2 domy wjezdne i 8 mniejszych domów. W 1798 roku było tam już 5 domów wjezdnych i 9 tylnych.

W latach 60. XVIII wieku istniała już zabudowa ul. Wałowej (ob. Zawalna). Ulice: Wałowa, Średnia (Kościelna), Zakałużna i Zabrowarna prowadziły prostopadle do ul. Chełmskiej. W narożu Średniej i Chełmskiej ufundowano plac na „promotorię różańcową”, dalej w kierunku północnym zlokalizowane były 4 place należące do kościoła (na ich terenie istniały kaplica, szpital i szkoła). W 2 połowie XVIII wieku sukcesywnie zabudowywano przedłużenie ulic Średniej i Zakałużnej aż do drogi prowadzącej do cmentarza. Miasto rozbudowywano w kierunku zachodnim, ku obrzeżom. W 1797 roku, w odległości 900 m na północny-zachód, założono cmentarz grzebalny dla obydwu obrządków. Południową stronę ul. Chełmskiej rozbudowywano w kierunku drogi na cmentarz żydowski i nad Wełnianką. Ul. Cerkiewna, na całej długości zabudowana była już w 2 połowie XVIII wieku (od strony ulicy znajdowała i znajduje się cerkiew, za nią rozciągał się teren należący do księdza greckokatolickiego zaś naprzeciwko, do 1788 roku, istniała plebania). Po północnej stronie ul. Cerkiewnej, w miejscu dawnych zabudowań plebańskich, usytuowano place kahalne (w 1771 roku wymienione na tereny „za okopiskiem”). W 1830 roku w narożu ul. Horodelskiej (Cerkiewnej) i Chełmskiej istniał dom Żyda Fluka, a w 1868 roku, po zachodniej stronie ulicy stały już obok siebie trzy domy żydowskie.

W 1860 roku Dubienka posiadała 13 ulic (Włodawska, Chełmska, Horodelska, Okopiska, Zacerkiewna, Zatylna, Nadstrychańska, Gęsia, Zakałużna, Średnia, Zawalna, Browarna) i jeden plac z ujeżdżalnią (obecnie targowisko). Najważniejsze budynki (np. dom policyjny, do 1905 roku magistrat), jak również 2 domy zajezdne oraz 6 szynków wódek i piwa, usytuowane były w rynku.

Ze względu na treść ordynacji królewskiej, zezwalającej na osiedlanie się na terenie miasta osób różnych nacji i wyznań, pierwotnie nie istniał podział na części żydowską, rusińską i polską. Wykształcił się on później, na skutek osiedlania się obok siebie kolejnych przedstawicieli poszczególnych grup etnicznych i wyznaniowych. Żydzi zajmowali centrum – rynek. Rusińscy grekokatolicy mieli do dyspozycji 2 place w rynku i 22 place na ul. Zakałużnej, przy czym po pewnym czasie zabudowa Rusinów i Polaków przemieszała się pod względem zróżnicowania zawodowego. Zapis z 1628 roku podaje informację, że przy rynku mieszkali głównie rzemieślnicy.

Folwarki (należące wyłącznie do ludności chrześcijańskiej) ulokowane były w obrębie miasta i przedmieść, przy drogach wychodzących z miasta. Strefa ta przesuwała się w miarę rozwoju Dubienki i w XVIII wieku zajmowała przestrzeń szerokości placu (10,7 m). Znany jest ówczesny układ gruntów miejskich, który zachował się do 1795 roku. Największa ilość folwarków znajdowała się przy ulicach: Włodawskiej (Kościuszki), Zabrowarnej, Wilczej, Tylnej i Wełniance. Ogrody były usytuowane m.in. za cmentarzem żydowskim (Okopiskiem), na Chwuszczce i na Wierzbinie.

Wały miejskie (granica miasta) uległy zniszczeniu około połow XVIIy wieku, jednak sam układ przestrzenny Dubienki przetrwał bez większych przekształceń do początku XVIII wieku. Widoczne zmiany w układzie miasta zaistniały w czasie wojny i później, w latach 70. XX wieku. W miejscu dawnej popówki i szkoły usytuowano budynki liceum i szkoły podstawowej. Miejsce po synagodze zajął dworzec PKS, zniwelowano teren cmentarza żydowskiego, na północ od dworca utworzono plac handlowy, zaś ulicę będącą przedłużeniem ul. Armii Krajowej w kierunku cmentarza zabudowano architekturą willową.

Fazy rozwoju
W strukturze przestrzennej miasta da się wyróżnić kolejne etapy jego rozwoju już od momentu lokacji. Należy wyodrębnić: etap wsi (1 połowa XV wieku–1588) i etap miasta (od 1588), przy czym warto podkreślić, że jednostki te wykształciły się jako odrębne byty.

Wieś Dubna, jeszcze po lokacji miasta, istniała w miejscu swego pierwotnego usytuowania – prawdopodobnie na wzniesieniu w dolinie rzeki Wełnianki, przy jej ujściu do Bugu. W 1472 roku liczyła sześć dworzyszcz (najmniejsza jednostka osadnicza równa jednemu domostwu). W dokumentach z 1628 i 1667 roku wieś wzmiankowana była jako „Dubna alias Stare Sioło”, które to określenie zastąpiły później nazwy: Stara Wieś (1642) oraz Starosiele (od XIX wieku). Około 1844–1864 zabudowa wsi leżącej po wschodniej stronie stawu dubienieckiego (przy drodze do Horodła) została przeniesiona w obecne miejsce, przy drodze do Janostrowa.

Miasto Dembno założono po północnej stronie Wełnianki (nad Bugiem), na gruncie królewskim wsi Dembno, mocą przywileju Zygmunta III Wazy z 10 lutego 1588 roku. Miasto powstało na surowym korzeniu, na prawie magdeburskim. Z ordynacji z 1589 roku wynika, że zabudowa miasta miała rozpocząć się od rynku, a do każdego placu miało przynależeć pole o wielkości pół łana. Głównym elementem układu przestrzennego były działki siedliskowe (place). Szerokość placu przy ulicach wynosiła ok. 10,7 m (6 sążni), zaś same place rynkowe prawdopodobnie miały ok. 16,2 m (9 sążni) długości. Długość działek zmieniała się w zależności od długości ulic, przy których były usytuowane.

W 2 połowie XVIII wieku (zwłaszcza w okresie 1776–1795) nastąpił dynamiczny rozwój przestrzenny miasta związany z zagospodarowywaniem opuszczonych placów znajdujących się nad Strychanką i przy ul. Gęsiej (obecnie Partyzantów). W wyniku zastosowanych w okresie 1750–1770 podziałów (1/2, 3/4, 1/4) lub łączeń (2, 1,5) placów zmienił się układ działek i ich wymiary (długość i szerokość zmieniały się i w zależności od ulic wykazywały między sobą znaczne różnice). Charakterystyczny typ podziału tworzyły działki powstałe na skutek sprzedaży niewielkich kawałków gruntu (3,6 x 3,6 m) na budowę tzw. klitek żydowskich. Tego typu zwarte zaaranżowanie przestrzeni występowało na przykład na ul. Tylnej (Zatyłkowej).
W 1819 roku miasto liczyło 434 domy, w 1827 – o dziesięć więcej.

Trudno dokładnie ustalić przebieg obwarowań. Na odcinku biegnącym od ul. Kościuszki do Zabrowarnej, w miejscu obecnej ul. Zawalnej, jeszcze w 2 połowie XVIII wieku istniała ul. Wałowa („na wale”), który to wał ciągnął się prawdopodobnie aż do Bugu, stanowiącego naturalną granicę Dubienki od wschodu. Wały mogły być usypane na zachodnim końcu ul. Zabrowarnej, następnie biegły na południe od ul. Chełmskiej (od zachodu obejmując cerkiew, od południa synagogę) i łącząc się z Wełnianką, która od południa pełniła funkcję naturalnej granicy miejskiej. Bramy miejskie znajdowały się przy ulicach: Chełmskiej, Horodelskiej i Uchańskiej (Kościuszki), w wałach. Według tak wytyczonego przebiegu obwarowań zawierający się w nich teren wynosił około 20 ha.

Największą przestrzeń miasto zajmowało w okresie od 1776 do 1827 roku.

ETNOGRAFIABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Architektura
W Dubience przeważała zabudowa drewniana: parterowa z poddaszem mieszkalnym lub dwukondygnacyjna z niskim podpiwniczeniem. Domy szerokofrontowe, z otworem wejściowym od ulicy, usytuowane były kalenicowo i kryte dachami naczółkowymi, dwu- lub czterospadowymi. Architekturę rynku dostosowano do funkcji handlowo-usługowych przez usytuowanie przestrzeni sklepowych w parterach budynków.

>>> katalog architektury drewnianej w Dubience



Charakterystyczny dla rynku był dom typu „wjezdnego”, który od XVIII wieku pojawiał się także przy innych ulicach. Typ domu ze znajdującym się w sieni wjazdem na wóz, nadawał miejski charakter przestrzeni architektonicznej centrum Dubienki. Powszechnym typem zabudowy ulic były drewniane domy kryte gontem, z sienią przechodnią dzielącą przestrzeń na izbę i komorę. Budownictwo murowane pojawiło się w rynku wraz z polepszeniem się sytuacji materialnej mieszkańców. Na początku XIX wieku wymienia się w rynku pięć jednopiętrowych, murowanych kamienic należących do Żydów. Bogatsi mieszkańcy miasta posiadali duże, drewniane, parterowe domy mieszkalne, często otynkowane.

Zabudowa folwarczna, ulokowana w obrębie miasta i przedmieść, przy drogach wychodzących z miasta, prezentowała typowe dla swego rodzaju rozwiązania architektoniczne i urbanistyczne. Folwark nad Strychanką (ok. 1750–1722 – ok. 1792) tworzyły dwie chałupy, browar, obora, stodoła i dwa spichlerze. Folwark „Sokole” (ok. 1750–1772 – 1858), który w początkowej fazie tworzyły pasieka, stodoła, cegielnia oraz dom pleciony z chrustu i polepiony gliną, rozbudowano o spichlerz i stodołę plecioną z chrustu, z dachem wspartym na sochach i krytym słomą. Całość otoczona była plecionym płotem łozowym.
Obszar pomiędzy rzeką Strychanką a ul. Gęsią zajmowały zabudowania stodolne, pełniące funkcję spichlerzy. Stodoły stały obok siebie, przylegając do siebie sutkami (podszopiem).

Od historycznych początków w Dubience istniała architektura handlowa: jatki, kramnice, kramy. W okresie międzywojennym kramy żydowskie zajmowały czworobok w południowej części rynku, przedzielony poprzecznymi dróżkami. Wszystkie z nich rozebrano w czasie okupacji niemieckiej.

Dwudziestowieczną sylwetę miasta kształtowały również murowane budynki: syndykatu (lata 20.–80. XX wieku) w południowej pierzei rynku i Spółki Budowlanej (lata 20. XX wieku) w północno-wschodnim narożu rynku.

Rzemiosło
W 1601 roku w mieście Dubnie odnotowano działalność kuśnierza, płatnerza Wawrzyńca i szkutnika Stanisława. Dwudziestego października 1619 roku Zygmunt III Waza zatwierdził cechy: bednarski, kołodziejski i garncarski, dodatkowo w mieście powstał wówczas również wspólny cech stelmachów, kołodziejów, bednarzy i stolarzy.

Do lat 40. XVII wieku obserwuje się dynamiczny rozwój rzemiosła. W roku 1628 odnotowano 11 różnych zawodów i 21 rzemieślników. Rejestr z 1650 roku wymienia już 7 zawodów i 21 rzemieślników. W 1 połowie XVII wieku w mieście występowały profesje, takie jak: kuśnierz, płatnerz, cieśla, zdun, kowal, garncarz, bednarz, stelmach, szkutnik, woskobojnik, tkacz, krawiec, szewc, rzeźnik, piekarz, młynarz, piwowar, słodownik, gorzelnik i cyrulik (zwany też chirurgiem lub balwierzem). Wiadomo, że w co najmniej kilku grupach zawodów (gorzelnicy, rzeźnicy, stolarze, snycerze) pojawiali się Żydzi.
Odrodzenie rzemiosła, po pożarze z 1788 roku, nastąpiło w 2 połowie XVIII wieku. Odnotowuje się w tym czasie działalność: kowali, szewców, czapników, krawców, drwala, maziarza, kołodzieja, sitarza, grabarza, cyrulika, piekarzy, młynarzy, rzeźników, browarników, gorzelników i złotnika. W 1791 roku magistrat ustanowił cechy: piekarski, kowalski i szewski.
W 1792 roku w Dubience było 5 kowali. W 1821 roku w mieście funkcjonowały dwie kuźnie obsługiwane przez 2 kowali, w 1860 i w 1929 roku – tylko jedna.

Spis statystyczny z 1860 roku wymienia: cieślę, kowala, kominiarza, młynarza, piekarzy (2), garbarzy (2), stolarza, bednarzy (2), szewców (3), krawców (6), kramarzy (7), fabrykanta oleju i kupca towarów korzennych.

Księga adresowa z 1929 roku odnotowuje w Dubience działalność fotografa – W. Jankowskiego. Zakład funkcjonował w latach 1911–1963. W 1 połowie XX wieku w Dubience istniały także fryzjernie: Jankiela (Joska) Struzera – przejęta potem przez Franciszka Dąbrowskiego, Icka Struzera, Bazylego Krześniaka (Ukraińca). W 1952 roku, jako fryzjer, rozpoczął działalność Franciszek Raczyński, w latach 30. będący uczniem Struzera (prawdopodobnie Joska). Zakład funkcjonował w latach 1952–1975.

Twórcy ludowi
W 2 połowie XVIII wieku odnotowano w Dubience działalność cymbalisty.

W Gminnym Ośrodku Kultury działają obecnie [2015 – red.]:
– zespół ludowy Dębinki powstały w lutym 1997 roku,
– „Kapela po 40-tce”, założona w maju 1997 roku.

Ponadto lista nagrodzonych podczas XVII Przeglądu Twórczości Ludowej w Krasnymstawie (20 listopada 2013) wymienia twórców z Dubienki: Jana Ulanickiego (rzeźba) i Krystynę Ulanicką (hafciarstwo).

Zwyczaje
Dwa razy do roku, na Boże Narodzenie i na Wielkanoc, bielono mieszkania od wewnątrz, a na Wielkanoc także i na zewnątrz.
Z okazji Bożego Narodzenia dekorowano mieszkania tradycyjnymi ozdobami: nad stołem zawieszano pająka ze słomy i bibuły, święte obrazy ozdabiano gałązkami świerku i kwiatami z bibuły. Na Zielone Świątki do dekoracji wnętrz używano brzozowych gałązek, podłogę wysypywano tatarakiem, a przed budynkiem ustawiano dwie młode brzózki.

Wydarzenia kulturalne, imprezy plenerowe, atrakcje turystyczne:
– Biesiada Świętojańska (czerwiec);
– Dni Dubienki (lipiec);
– Festyn Sportowo-Rekreacyjny, pożegnanie lata (sierpień);
– Dożynki Gminne (wrzesień);
– Nadbużański Bieg Ekologiczny (czerwiec);
– Ogólnopolski Spływ Kajakowy – Bug (czerwiec);
– Powiatowy Przegląd Pieśni Kresowej (listopad);
– Powiatowy Turniej Piłki Siatkowej Oldbojów o puchar Wójta Gminy Dubienka (listopad).

ZABYTKI BUDOWNICTWA I ARCHITEKTURYBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Istniejące

Kościół pw. Trójcy Przenajświętszej, ul. Kościelna 1
Zbudowany w latach 1863–1866, prawdopodobnie wg projektu Pliszczyńskiego, murowany, otynkowany. Świątynia orientowana, jednonawowa, na planie krzyża łacińskiego. Kościół dwuwieżowy. Remontowany w latach 1904–1905. W roku 1939 i 1944 został częściowo uszkodzony przez pociski. Remonty przeprowadzano kolejno w latach 1940, 1945, 1970.
Ołtarz główny i ambona rokokowe (2 połowa XVIII wieku), pochodzące z kościoła Bernardynów w Radecznicy.

Dzwonnica – brama
Zbudowana w roku 1882, murowana, otynkowana, z dzwonnicą na osi, kryta dachem namiotowym. W części parteru, na osi, otwór wejściowy zamykany dwuskrzydłową, kutą, żelazną bramą z inskrypcją „1882”. Po bokach przybudówki.

Ogrodzenie kościelne z 1882 roku
W części od ul. Kościelnej: kute, żelazne przęsła pomiędzy murowanymi słupami, w pozostałej części – murowane, otynkowane przęsła. Ogrodzenie posiada trzy metalowe furtki.

Cerkiew prawosławna (nieczynna), ul. 3 Maja
Zbudowana w latach 1908–1909 roku, z fundacji moskiewskiego kupca Klalogija Paskołowa. Od ok. 1945 roku nieużytkowana do celów kultowych, po roku 1945 czasowo użytkowana jako magazyn. Obiekt murowany z cegły czerwonej, dachy pokryte blachą cynkowaną. Fasada jednowieżowa, z kopułą nad nawą. Przestrzeń jednonawowa, z kwadratową nawą, prostokątną kruchtą, oktogonalnie zamkniętym prezbiterium oraz przybudówką od frontu. Budowla posiada drewniany strop. Ściany wewnętrzne i sufit otynkowane, pierwotnie zdobione polichromią figuralną.

Diakówka
Budynek z końca XIX wieku, drewniany budynek na zachodnim krańcu ul. Zacerkiewnej.

Magistrat (ratusz), ul. 3 Maja 8, 9
Brak informacji o pierwotnej lokalizacji ratusza, prawdopodobnie zniszczonego w 1648 roku. Nie ma również danych odnośnie istnienia ratusza w 2 połowie XVII i XVIII wieku. Istniejący obiekt zbudowano w latach 1904–1905, przebudowano w okresie międzywojennym i po 1945 roku. Murowany z cegły, otynkowany, kryty dachem czterospadowym. Obiekt założony na planie litery L, o pięcioosiowej fasadzie i ozdobnych facjatach. Środkowa facjata zdobiona herbem miasta.

Dom mieszkalny, Rynek 13
Budynek z 1 połowy XIX wieku, w okresie międzywojennym stanowiący własność Nuty Bałym, w 1945 roku przebudowany i zamieniony na restaurację. Obiekt murowany z cegły, parterowy, założony na planie prostokąta, jednotraktowy. Budynek otynkowany, naroża ścian boniowane. Okna zamknięte łukiem odcinkowym, osadzone w tynkowych opaskach z klińcem na osi.

Dom mieszkalny, Rynek 17
Budynek z 1 połowy XIX wieku, założony na planie prostokąta, dwutraktowy, szerokofrontowy. Obiekt murowany z cegły, otynkowany, jednokondygnacyjny, kryty dwuspadowym dachem.
W okresie międzywojennym w budynku zlokalizowana była gospoda Feliksa Kaplewicza.

Dworek, ul. Chełmska 6
Budynek z około 1805 roku, drewniany, otynkowany, wzniesiony w konstrukcji wieńcowej, na podmurówce z cegły palonej. Założony na planie prostokąta, jednokondygnacyjny, dwutraktowy. Budynek szerokofrontowy ze słupowym gankiem od strony ulicy, kryty dwuspadowym, blaszanym dachem. Od 1858 roku w budynku ulokowana była apteka.

Poczta, ob. budynek mieszkalny, ul. Kościelna 3
Budynek drewniany, zbudowany w 1871 roku w konstrukcji wieńcowej. Dom na planie prostokąta, szerokofrontowy, z gankiem od ulicy. Pierwotnie kryty dachem naczółkowym, obecnie – dwuspadowym. Obiekt remontowany ok. 1956 i 1987 roku, od roku 1871 do ok. 1931 użytkowany jako poczta.

Apteka, ob. budynek mieszkalny, ul. Chełmska 9
budynek z 1 poł XIX wieku, zbudowany w układzie kalenicowym, usytuowany po południowej stronie ul. Chełmskiej, w odległości ok. 200 m na południe od rynku, zwrócony ścianą frontową ku ulicy.
>>> czytaj więcej o historii budynku

Organistówka, ul. Kościelna 4
Budynek pochodzący z 1873 roku, remontowany w roku 1911 i po 1945. Obiekt drewniany, zbudowany w konstrukcji wieńcowej. Założony na planie prostokąta, szerokofrontowy, kryty dwuspadowym dachem. Pierwotnie posiadał ganek od ulicy.

Dom mieszkalny, ul. I Armii Wojska Polskiego 1
Obiekt pochodzący z 1926 roku. Drewniany, z dekoracyjnym szalunkiem, wzniesiony w konstrukcji wieńcowej, na planie prostokąta. Budowla parterowa, z mieszkalnym poddaszem i gankiem od strony ulicy, na osi. Pierwotnie własność Icka Goldberga (najbogatszego obywatela Dubienki pochodzenia żydowskiego).
>>> czytaj więcej o historii budynku

Dom handlowy, ul. I Armii Wojska Polskiego
Obiekt murowany, otynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, półtoratraktowy. Dom piętrowy, kryty dwuspadowym dachem. Został zbudowany w latach 1922–1925 przez Spółkę Budowlaną w Białopolu, ok. 1936 roku przeszedł na własność magistratu. W czasie wojny był siedzibą ukraińskiej policji; po roku 1945 miał miejsce remont budynku.


Nieistniejące
Budynki kościołów pw. św. Trójcy:
Pierwszy kościół (ok. 1592–1628)
Usytuowany w północnej pierzei rynku, prawdopodobnie na miejscu obecnego placu kościelnego. Była to budowla drewniana, orientowana, jednonawowa, malowana w środku, jednak nieposiadająca posadzki. Na wyposażeniu kościoła znajdowały się dwa drewniane ołtarze (główny i boczny). W 1624 roku przy kościele istniała tzw. kaplica szewska poświęcona Matce Bożej, w 1626 roku zbudowano obok kaplicę św. Różańca. Kościół uległ zniszczeniu w pożarze, w sierpniu 1628 roku.

Drugi kościół (1628–1754)
Drewniany kościół założony na planie krzyża, wzniesiony w konstrukcji wieńcowej, najprawdopodobniej na miejscu pierwotnego. Była to jednonawowa świątynia z dwiema kaplicami i zakrystią przy prezbiterium. Budowla posiadała podłogę. Na terenie placu kościelnego istniała dzwonnica zaś otoczenie kościoła było ogrodzone parkanem. Zabudowania spłonęły w pożarze 8 września 1754 roku.

Trzeci kościół (1754/5–1793)
Zbudowany na miejscu poprzedniego, zaraz po pożarze. Była to drewniana, niewielkich rozmiarów, jednonawowa świątynia, rozebrana w 1793 roku.

Czwarty kościół (1793–1863)
Drewniany, sosnowy, zbudowany na murowanym fundamencie. Świątynia nie posiadała kruchty, składała się z prostokątnej nawy, prezbiterium od wschodu, skarbca od północy i zakrystii od południa. W 1822 roku odbył się remont kościoła, podczas którego zyskał szalunek. Następne prace remontowe przeprowadzono w roku 1844. W bezpośrednim otoczeniu kościoła, na terenie przykościelnego cmentarza, znajdowała się także drewniana dzwonnica. Całość założenia otoczona była drewnianym parkanem. Zabudowania uległy zniszczeniu w pożarze z 27 lipca 1863 roku.

Zabudowa przy ulicy Zakałużnej: plebania rzymskokatolicka i cztery domy poddanych plebana (ok. 1592 – ok. 1667–1700).

Plebania rzymskokatolicka i zabudowania plebańskie przy ul. Średniej (ok. 1667–1700 – ok. 1770–1772). Po 1772 roku starą plebanię zamieniono na szpital.

Plebania rzymskokatolicka wraz z zabudowaniami plebańskimi (ok. 1770–1772 – 1820). Zabudowa usytuowana prawdopodobnie na południowy-zachód od poprzedniej plebanii, w pobliżu ul. Kościelnej.

Plebania (182–1863)
Budynek murowany, kryty gontem, zlokalizowany prawdopodobnie po zachodniej stronie ul. Kościelnej.

Plebania (1875/86–1991)
Drewniany, oszalowany budynek o murowanym przyziemiu, kryty gontem. Obiekt usytuowany był po zachodniej stronie ul. Kościelnej. Budynek rozebrano po wybudowaniu nowej plebanii.

Budynek promotorii – wikariat (1772–1804)

Cerkiew greckokatolicka (1596–1598 – 1648–1661)
Obiekt istniejący prawdopodobnie w miejscu obecnej cerkwi, od czasu powstania greckokatolicka, około 1624 roku najprawdopodobniej przemianowana na prawosławną. Należy przypuszczać, że była to budowla drewniana, orientowana.

Cerkiew św. Michała
Świątynia o nieznanej lokalizacji, dwukrotnie wzmiankowana w dokumentacji z 1637 roku.

Cerkiew greckokatolicka (ok. 1661–1725)
Zbudowana zapewne na miejscu poprzedniej świątyni, prawdopodobnie drewniana.

Cerkiew greckokatolicka (1725–1826)
Zbudowana prawdopodobnie na miejscu poprzedniej świątyni. Budowla trójdzielna, o kwadratowej kruchcie oraz prostokątnych nawie i prezbiterium, z dzwonnicą nad babińcem i kopułą nad nawą. Cerkiew wzniesiono w konstrukcji wieńcowej. Kopuła była kryta blachą, dzwonnica i prezbiterium – gontem. Obiekt zawalił się 5 sierpnia 1826 roku, jak podają źródła, o godz. 12:00.

Cerkiew – kaplica greckokatolicka (1826–ok. 1838)
Tymczasowa drewniana, prostokątna kaplica zbudowana po zawaleniu się cerkwi, na terenie cmentarza przycerkiewnego. Posiadała bielone od zewnątrz ściany i słomiane pokrycie dachowe. Obiekt rozebrano po zbudowaniu nowego budynku cerkwi.

Cerkiew (1835–1908)
Drewniana świątynia zbudowana na miejscu poprzedniej. Budynek o prostokątnej nawie, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium od południa i zakrystią od zachodu. Dach świątyni kryty był gontem, tylko w partii znajdującej się nad nawą kopuły jako pokrycia użyto blachy. W latach 60. XIX wieku cerkiew wyremontowano i oszalowano. W 1866 roku w wyniku pożaru zniszczeniu uległy: pokrycie dachowe, dzwonnica i część ścian zewnętrznych. Obiekt wyremontowano w latach 1868–1869, dach pokryto blachą, ściany (od wewnątrz i z zewnątrz) pomalowano farbą olejną. W 1875 roku cerkiew przemianowano na prawosławną. W końcu XIX wieku miał miejsce remont budowli. Cerkiew wraz z wyposażeniem spłonęła w nocy z 3 na 4 lutego 1908 roku.
W obrębie terenu ogrodzonego parkanem istniał cmentarz przycerkiewny. Od strony północnej, przy ogrodzeniu, znajdowała się drewniana dzwonnica, również zniszczona w pożarze.

Zabudowa plebańska greckokatolicka i prawosławna
Plebania przy ul. Horodelskiej (1596–98 – 1788); plebania przy ul. Zacerkiewnej (do 1788); plebania przy ul. Chełmskiej (1869–lata 60. XX wieku).
 
Synagoga (ul. 1 Armii Wojska Polskiego), zniszczona przez Niemców na początku II wojny światowej; obecnie w jej miejscu znajduje się przystanek autobusowy.

Cmentarz żydowski (ul. Piaski), wytyczony prawdopodobnie w latach 1589–1606; przestrzeń uporządkowana, nie zachowały się żadne macewy.

Kaplica Matki Boskiej
Obiekt wzniesiony w końcu XVII wieku, usytuowany po zachodniej stronie ul. Średniej (ob. Kościelnej), w sąsiedztwie szpitala przeniesionego w miejsce dawnej plebanii. Prawdopodobnie pełniła funkcję kaplicy szpitalnej. Była to drewniana, jednonawowa kaplica z kopułą nad nawą i kruchtą zwieńczoną dzwonnicą. Obiekt rozebrano ok. 1772–1785 roku.

Kaplica św. Floriana
Obiekt powstały ok. 1754–1772, na placu pomiędzy spichlerzami nad Bugiem. Drewniana kaplica spłonęła prawdopodobnie w 1795 roku.

Kaplica św. Jana Nepomucena
Prawdopodobnie drewniana kaplica, zbudowana ok. 1754–1772 na terenie cmentarza kościelnego. Obiekt uległ zniszczeniu ok. 1800–1820.

Dwór „pański” zwany „zamkiem”
Obiekt zbudowany przed rokiem 1723, należący do podczaszego bełskiego Samuela de Wojna Wojskiego, zlokalizowany pomiędzy Wełnianką, jeziorem Deusze a Bugiem. Drewniany budynek kryty gontem, usytuowany był po lewej stronie podwórza. Folwark ogrodzony był drewnianym parkanem z podwójnymi wrotami od strony miasta. W 1834 roku dwór przeszedł na własność Józefa Iżyckiego, w 1839 roku (dzierżawiony przez magistrat) użytkowany był jako szkoła elementarna. Rozebrany ok. 1860 roku.

Dworek Świderskiego
Zbudowany około 1631 roku, na placu naprzeciw kościoła, pomiędzy obecną ul. Tadeusza Kościuszki a rzeką. Rozebrany w 2 połowie XVII wieku.

Dwór Józefa Niewiadomskiego
Zbudowany w 1803 roku, na terenie placu po wschodniej stronie ul. Zakałużnej, od południa przylegającego do ul. Zawalnej.

Dworek Józefa Karczewskiego
Zbudowany ok. 1800–1807 roku, na gruncie probostwa dubienieckiego. Drewniany, kryty gontem.

Dom „policyjny” – areszt (ok. 1815–1819 – ok. 1860–1869)

Szpital rzymskokatolicki
Pierwsza zabudowa szpitalna datowana jest na rok 1616, jej istnienie odnotowano również w roku 1622. Szpital usytuowany był po wschodniej stronie ul. Średniej, pod koniec XVII wieku przeniesiono go na plac po stronie zachodniej. Budynek wyremontowano (lub zbudowano nowy) po roku 1715. Istnienie obiektu potwierdzały jeszcze wizytacje z lat 1749/50, 1772 i 1798/99. Szpital rozebrano pomiędzy 1798/99 a 1804 rokiem. W roku 1804 nowy szpital, zbudowany z użytkowanego wcześniej drewna, istniał już naprzeciwko kościoła. Posiadał dwie izby: szpitalną i przeznaczoną na szkołę. Spłonął w 1813 roku. W tym samym miejscu, około 1823–1830, wybudowano kolejny drewniany, kryty gontem budynek, zniszczony w pożarze 3 października 1858.

Szpital greckokatolicki (ok. 1617 – ok. XVIII wieku)

Szpitale żydowskie (ok. 1846 – lata 20. XX wieku)

Budynki rzeźni: nad Wełnianką (ok. 1869), przy ul. Chełmskiej (koniec XIX wieku)

Budka stróża przy wjeździe na most na rzece Wełniance

ZABYTKI RUCHOMEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wyposażenie kościoła pw. św. Trójcy:
– rokokowy ołtarz główny (2 połowa XVIII wieku), pochodzący z kościoła Bernardynów w Radecznicy;
– ołtarzowy obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, w metalowej sukience (1 połowa XVIII wieku);
– dwa ołtarze boczne (ok. XIX wieku);
– obrazy z ołtarzy bocznych (początek XIX wieku): obraz św. Antoniego, w metalowej sukience (ołtarz lewy), Zwiastowanie (ołtarz lewy, zwieńczenie), obraz św. Mikołaja, w srebrnej sukience (ołtarz prawy), obraz św. Józefa (ołtarz prawy, zwieńczenie);
– ambona rokokowa (2 połowa XVIII wieku) z kościoła Bernardynów w Radecznicy;
– dwa tabernakula barokowe (XVIII wiek);
– obraz Matki Bożej (XVII wiek), w srebrnej sukience (XVIII wiek), ze wsi Bindugi zza Bugu (zwieńczenie ołtarza w kaplicy);
– dwie rzeźby zakonników bernardyńskich (2 połowa XVIII wieku) w ołtarzu głównym.

Kamienna, ludowa rzeźba św. Jana Nepomucena (XIX wiek), znajdująca się na cmentarzu kościelnym.

Obiekty z ekspozycji prezentowanej w Izbie Tradycji działającej przy Gminnym Ośrodku Kultury (najstarsze z XIX wieku).

WARTOŚCI NIEMATERIALNEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Według legendy w pobliżu Chwuszczki, w miejscu Czarna i Biała Kołbań (ok. 2 km na północ od rynku), przewożono wołami dzwony, które zatonęły.

Cechą charakterystyczną otoczenia Bugu były zmiany koryta rzeki oraz powodzie, z których najpoważniejsze, zalewające całą dolinę, występowały pod koniec czerwca (Świętojanka) i pod koniec lipca (Jakubówka).

Osoby
Piątego marca 1785 roku w dworku Jakuba Hanyszkiewicza zatrzymał się Stanisław August Poniatowski.
Pod koniec XVIII wieku w Dubience osiadł cadyk i rabin Uri Szraga Fajwel (zm. 1806), uczeń Jaakowa Icchaka ha-Lewiego Horowica (Widzącego z Lublina) i autor dzieła Or ha-chochma (Światło mądrości).

Nazwy topograficzne
Błonie, Bużysko, Chwuszczka, Denysowe Błoto, Deusze, Grunt katowski, Piasek, Rowiska, Rów Bystry, Sokole, Wierzbina.

MUZEA – ARCHIWALIA – KSIĘGOZBIORY – KOLEKCJE PRYWATNEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miejsca pamięci narodowej na terenie gminy:
– cmentarz z I wojny światowej i wojny z 1920 roku w miejscowości Józefów;
– Kopiec Tadeusza Kościuszki w Uchańce upamiętniający żołnierzy polskich poległych w bitwie pod Dubienką, stoczonej 18 lipca 1792 roku przez Dywizję Tadeusza Kościuszki z wojskami rosyjskimi;
– pomnik-czołg w Dubience upamiętniający przekroczenie Bugu w lipcu 1944 roku przez główne siły I Armii Wojska Polskiego;
– pomnik Mikołaja Nieczaji (1818–1863) w Dubience – lekarza, powstańca styczniowego.

Gminny Ośrodek Kultury ul. I Armii Wojska Polskiego 3
22-145 Dubienka
tel. (82) 566 80 67
e-mail: [email protected]

Izba Tradycji (budynek byłej poczty) działająca przy Ośrodku Kultury
Izba gromadzi pamiątki związane z codziennym życiem mieszkańców gminy. Najstarsze eksponaty pochodzą z XIX wieku.

Biblioteka Publiczna Gminy Dubienka
ul. I Armii Wojska Polskiego 3
22-145 Dubienka
e-mail: [email protected]

POTENCJAŁ TURYSTYCZNYBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oddalona od dużych ośrodków przemysłowych gmina Dubienka posiada wysokie walory przyrodnicze, krajoznawcze i rekreacyjne (na terenie gminy znajduje się rezerwat „Siedliszcze” zlokalizowany w okolicy wsi Siedliszcze, wyróżniono również trzy pomniki przyrody). Przez teren gminy przebiegają ścieżki spacerowe: DOLINY BUGU i STARORZECZE.

Baza noclegowa [w 2015 – red.]:

Gospodarstwo Agroturystyczne Pod Świerkami Krystyna i Jan Ulaniccy
ul. Zatylna 2
22-145 Dubienka
tel. (82) 566-81-45

Pokoje Gościnne Poczty Polskiej W Dubience
ul. Rynek 18A
22-145 Dubienka
tel. (81) 710-63-05; 502-015-032
fax (81) 710-63-05

Agroturystyka Pani Alfredy, ul. Chełmska
 
Agroturystyka Gabriela, ul. Czerwonego Krzyża 2

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Balawajder Józef, Bilans otwarcia, „Echo Dubienki” 2000, nr 0.
Borowiec Aleksandra, Kulinarny produkt regionalny w Dubience, „Tygodnik Chełmski” 2009, nr 32.
Borowiec Józef, Mikosz Anna Iwona, Urban Danuta, Zmienność geochemiczna siedlisk łąkowych doliny Bugu w rejonie Dubienki, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio E, Agricultura, Vol. 62 (2007), nr 2.
Burchard Przemysław, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990.
Dawna cerkiew prawosławna – rozpoznanie historyczne, opr. Czesław Kiełboń, fot. A. Krzak, PP PKZ o/Lublin, PDNH, Lublin 1979.
Dąbrowski Radosław, Mniejszości narodowe na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, Kielce 2007.
Dąbski Maciej, Struktury peryglacjalne w osadach terasy vistuliańskiej doliny Bugu w Obniżeniu Dubienki, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio B, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia, Vol. 60 (2005), s. 85–94.
Derdej Piotr, Zieleńce – Mir – Dubienka 1792, Warszawa, 2000.
Dolecki Leopold, Lessopodobne osady dolnego plejstocenu na pograniczu Grzędy Horodelskiej i Obniżenia Dubienki (Polska SE), Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio B, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia, Vol. 60 (2005), s. 61–72.
Dubienka [hasło], w: Pinkas hakehillot Polin: entsiklopedyah shel ha-yishuvim ha-Yehudiyim le-min hivasdam ve-`ad le-ahar Sho'at Milhemet ha-`olam ha-sheniyah, ed. by Abraham Wein, Jerusalem 1999, tom VII, ss. 129, 130.
Dubienka [hasło], w: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (1880–1902), II, ss. 189, 190.
Dubienka [hasło], w: The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, ed. S. Spector, G. Wigoder, vol. I, New York 2001, s. 335.
„Echo Dubienki. Informator samorządowy”, Urząd Gminy Dubienka 2000, nr 1 (marzec).
Górski Konstanty, Wojna 1792 roku, Kraków 1917.
Grządkowski Arkadiusz, W nadbużańskich dąbrowach: Dubienka, Znane i nieznane, „Ziemia Lubelska” 2004, nr 6, ss. 30, 31.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, woj. lubelskie, z. 6, powiat hrubieszowski, pod red. R. Brykowskiego, E. Rowińskiej, Warszawa 1964, s. 9.
Kukiz Tadeusz, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezjach Polski (poza Śląskiem), cz. 1, wyd. 2 popr., Wrocław 2004.
Łabędzki Jan, Dubienka w okresie okupacji 1939–1944 r., Chełm [?], mps.
Magdziakowa Alfreda, Rok obrzędowy mojego regionu. Ginące obrzędy, zwyczaje, wierzenia i pieśni kresowej wsi polskiej z okolic Dubienki w południowo-wschodniej Lubelszczyźnie, oprac. Donat Niewiadomski, Lublin 2003.
Matera Mariusz, Dubienka i okolice, „Nowy Tydzień” 2006, nr 48, s. 22.
Pradziejowe i wczesnośredniowieczne materiały z Obniżenia Dubienki, Lubelskie Materiały Archeologiczne, red. Jerzy Libera, t. XVI, Lublin 2008.
Prożogo Konstanty, Dubienka i okolice, Chełm [1983?].
Pejzaż kulturowy Lokalnej Grupy Działania Ziemi Chełmskiej, red. E. Majuk, Wojsławice 2012.
Stefański Józef, Dubienka. Studium historyczno-urbanistyczne, maszynopis, PPKZ Lublin 1992.
Warchoł Stefan, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964.
Wawryniuk A., Leksykon miejscowości powiatu chełmskiego, Chełm 2001.
Województwo chełmskie, Informator turystyczny, Chełm 1997.
Wróbel-Lipowa Krystyna, Kultura materialna miast królewskich województwa bełskiego w XVIII wieku, Lublin 1986.
Wróbel-Lipowa Krystyna, Próba szacunku ludności Dubienki, Grabowca, Horodła i Tyszowiec oraz stratyfikacji zawodowej w drugiej połowie XVIII w., Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne, Vol. 28 (1975), s. 181–203.
Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, województwo chełmskie, t. 6, Warszawa 1999, s. 117–124.
Zieliński Konrad, Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999.

IV Plan des Gefechts bei Dubienka oder Uchanka den 7/18 Juli 1794 zwischen Kosciusko und General Kachowski, Leipzig: Lith. und Steindr. von Oskar Fürstenau, [post 1794], http://polona.pl/item/19381596/0/, [dostęp: 29.04.2015].
Mapa obrony linii Buga i bitwy pod Dubienką, Korzon Tadeusz, [Kraków]: [nakł. Muzeum Narodowego w Rapperswylu], [1894], http://polona.pl/item/19381588/0/, [dostęp: 29.04.2015].

Projekt przebudowy domu Sz. Cukiermana na kino M. Panasiewicza w Dubience, pow. hrubieszowski, Zespół: 35/403/0 Urząd Wojewódzki Lubelski » Seria: 5.5 Oddział budowlany [znak KB], Referat ogólnego nadzoru budowlanego [znak KBJ] » Jednostka: 874, http://www.szukajwarchiwach.pl/35/403/0/5.5/874?q=dubienka+XSKANro:t&wynik=12&rpp=15&page=1#tabSkany

Powiązane artykuły

Powiązane miejsca

Zdjęcia

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe