Park Bronowicki w Lublinie
Park Bronowicki – niegdyś noszący nazwę Foksal, powstał w roku 1869 i jest drugim z najstarszych lubelskich parków miejskich. Znajduje się w dzielnicy Bronowice, przy dawnym trakcie zamojskim, nad rzeką Czerniejówką.
Spis treści
[Zwiń]Historia powstania
W okresie Księstwa Warszawskiego pojawiły się plany eksploatacji odkrytych na gruntach Bronowic zdrojów mineralnych. Tomasz Baliński wydzierżawił przeznaczone na ten cel grunty i w 1811 roku utworzył łazienki, które ogromną popularnść zawdzięczały właściwościom leczniczym źródeł mineralnych oraz ogrodowi, który im towarzyszył.
W XIX wieku wieś i folwark Bronowice stanowiły własność miasta, jednak w 1822 roku zostały oddane w wieczystą dzierżawę. Pierwszym dzierżawcą był A. Makarowicz, a kolejnym – rodzina Chruścielewskich. Pochodzący z tego rodu Emeryk Chruścielewski poczynił pierwsze kroki w kierunku założenia ogrodu miejskiego na tym terenie. Już w 1856 roku inż. Feliks Bieczyński zwrócił się do władz gubernialnych z projektem urządzenia ogrodu miejskiego, położonego pomiędzy dzisiejszymi ulicami Fabryczną i Łęczyńską, oraz rzeką Czerniejówką. Projekt zakładał wykorzystanie naturalnych zadrzewień wzdłuż Czerniejówki oraz uzupełnienie skupisk i ciągów drzew. Przeznaczono pod tą inwestycję teren o powierzchni 11 morgów. Cztery lata później Feliks Bieczyński opracował nowy projekt dla Michała Kośmińskiego, pułkownika wojsk polskich i przemysłowca1. Inne źródło podaje, że autorem był sam Michał Kośmiński, jako właściciel przyległych terenów2. Planował on budowę wzorcowej kolonii domków robotniczych przy młynie parowym, wraz z towarzyszącymi im terenami zieleni, tzw. parkiem spacerowym. Z przyczyn finansowych zaniechano realizacji obydwu powyższych inwestycji. Dopiero w latach 1864–1870, Emeryk Chruścielewski, ówczesny dzierżawca folwarku Bronowice, podjął prace związane z założeniem parku.
Ogród miejski zlokalizowano na terenie starego kamieniołomu i pozostałościach po okopach z 1831 roku. W 1875 roku pieczę nad parkiem objęło miasto, został on przekształcony według projektu technika miejskiego A. Zwierzchowskiego. Okres największej świetności i rozkwitu ogrodu Foksal przypada na lata 1887–1894. W tym czasie w parku koncertowała orkiestra wojskowa, a niezwykłą popularnością cieszył się bufet z kawą oraz mleczarnia dzierżawiona przez państwa Wojdalińskich. Do atrakcji parku należały wówczas także: tor do jazdy na wrotkach, wypożyczalnia szczudeł i pijalnia wód mineralnych. Niektóre źródła podają iż, odwiedzającymi Foksal byli jedynie członkowie ówczesnej elity: przemysłowcy, urzędnicy czy rzemieślnicy3, inne natomiast, że Ogród Saski był w tym okresie bardziej prestiżowy, a do parku Bronowickiego wstęp mogli mieć niemal wszyscy mieszkańcy miasta4.
W późnieszych latach powierzchnia parku została zmniejszona niemalże o połowę ze względu na rozbudowę ulic, linii kolejowych (1877) oraz budynków mieszkalnych. W tym czasie zgeometryzowano również naturalny układ alejek parku. Ponadto w sąsiedztwie, w latach 1889–1915, funkcjonowała rzeźnia5. Pojawiają się informacje, że została ona przeniesiona na obrzeża miasta dopiero w 1927 roku6. Działalność rzeźni znacząco wpłynęła na zmniejszenie liczby osób odwiedzających Foksal. Ówczesna prasa wspomina o postępującym podupadaniu parku. Powierzchnia ogrodu miejskiego została znacząco pomniejszona podczas budowy fabryki maszyn rolniczych W. Moritza, a także fabryki samolotów p.f. Plage i Laśkiewicz. W wyniku industrializacji i postępujących wraz z nią przekształceń terenów sąsiednich, park znalazł się w centralnej części terenów przemysłowych Lublina. Jego funkcjonowanie finansowano z wynajmu i organizacji zabaw ludowych. W 1906 roku założenie parkowe zostało przekazane przez Magistrat, Komitetowi Trzeźwości7. Niektóre źródła podają, że miało to miejsce już w 1901 roku8. Jednak w 1908 roku Lubelski Rząd Gubernialny przyznał na utrzymanie parku kwotę 200 rubli rocznie i w związku z tym cofnięto poprzednie postanowienie. W tym samym roku ogrodzono teren parkowy murem i utwardzono nawierzchnię alejek, a także wyremontowano budyki wzniesione przez Komitet Trzeźwości. Do wybuchu II wojny światowej liczne Towarzystwa, m.in. Trzeźwość, Przyszłość, Harmonia, Macierz Szkolna, zwracały się z prośbą o możliwość organizacji zabaw w parku, co zostało odnotowane w aktach ogrodu. Podczas tych wydarzeń wykorzystywano zabudowania z 1908 roku i mieszczącą się w nich scenę teatralną. W 1915 roku budynki te zostały rozebrane, gdyż zdewastowano je podczas stacjonowania wojsk na terenie założenia parkowego.
W 1910 roku sporządzono kolejny projekt rekompozycji parku, opracowany przez arch. Z. Kisielewskiego. Magistrat Lublina przyjął go do realizacji, która została jednak odsunięta w czasie. Dokumentacja projektowa nie zachowała się, natomiast wiadome jest, iż koszt realizacji wynosił wówczas 30 368 rubli.
W sąsiedztwie parku, w miejscu, w którym jeszcze na początku XIX wieku wydobywano lecznicze wody mineralne, wzniesiono w latach 20. XX wieku łaźnię miejską. Budynek został zaprojektowany przez architekta Bohdana Kelles-Krauzego, a obecnie mieści się w nim hotel i restauracja.
Park uległ zniszczeniu pod wpływem huraganu, który przeszedł nad Lublinem 20 lipca 1931 roku. Porywisty wiatr połamał drzewa i krzewy w parku, a nowe nasadzenia po raz kolejny zmieniły jego układ kompozycyjny.
10 października 1935 roku otwarto w ogrodzie miejskim na Bronowicach ogródek dziecięcy, ufundowany przez posła Bolesława Świdzińskiego, który został nazwany jego imieniem. Ogródek wyposażono w różrodne urządzenia do zabaw i gier dla dzieci poniżej 10 lat.
II wojna światowa w parku Bronowickim poczyniła ogromne szkody, były one konsekwencją pożaru składowanych na terenie parku środków łatwopalnych. Ogień został podłożony przez niemieckich oficerów, gdy wycofywali się z terenów Lublina. Po zakończeniu wojny inż. Józef Maciejowski sporządził nowy projekt układu przestrzennego parku.
Od 19 listopada 1982 roku założenie parkowe figuruje w rejestrze zabytków województwa lubelskiego, pod numerem A/848.
W chwili obecnej park Bronowicki nie pełni swoich pierwotnych funkcji rekreacyjno-wypoczynkowych. Dominuje funkcja komunikacyjna, o czym świadczą liczne przedepty. Teren parku jest bardzo słabo wyposażony w elementy małej architektury.
Kalendarium
1811 – otwarcie łazienek wniesionych przez Tomasza Balińskiego;
1856 – projekt urządzenia ogrodu miejskiego autorstwa Feliksa Bieczyńskiego;
1860 – nowy projekt, którego autorstwa Michała Kośmińskiego;
1864–1870 – prace związane z założeniem parku prowadzone przez Emeryka Chruścielewskiego;
1875 – przejęcie opieki nad parkiem przez miasto, rekompozycja według projektu A. Zwierzchowskiego;
1887–1894 – okres największej świetności parku Bronowickiego;
1889 – początek funkcjonowania rzeźni miejskiej w sąsiedztwie założenia parkowego;
1906 – przekazanie parku Komitetowi Trzeźwości;
1908 – finansowanie parku przez Lubelski Rząd Gubernialny, ogrodzenie terenu parkowego, utwardzenie nawierzchni alejek, remont budynków wzniesionych przez Komitet Trzeźwości;
1910 – projekt rekompozycji parku autorstwa arch. Z. Kisielewskiego;
1915 – rozebranie budynków wzniesionych przez Komitet Trzeźwości;
1926 – łaźnia miejska autorstwa arch. Bohdana Kelles-Krauzego;
20 lipca 1931 – zniszczenie parku przez huragan;
10 października 1935 – ogródek dziecięcy im. posła Bolesława Świdzińskiego;
lata 40. XX w. – pożar parku w czasie wojny;
po 1945 – projekt rekompozycji parku autorstwa inż. Józefa Maciejowskiego;
19 listopada 1982 – wpisanie parku Bronowickiego do rejestru zabytków województwa lubelskiego, pod numerem A/848.
Roślinność i charakterystyka parku
Skład gatunkowy oraz układ kompozycyjny roślinności w parku Bronowickim zmieniał się wielokrotnie. Pierwsze modyfikacje, według projektu A. Zwierzchowskiego, wprowadzono, gdy w 1875 roku teren przekazano miastu. W kolejnych dziesięcioleciach powierzchnia parku była sukcesywnie zmniejszana w wyniku rozbudowy obiektów infrastrukturalnych i przemysłowych w jego sąsiedztwie. Wpływało to destrukcyjnie na kompozycję przestrzenną. W tym okresie rozpoczęła się również geometryzacja układu alejek parkowych, które pierwotnie miały charakter naturalny, krajobrazowy.
W 1910 roku arch. Z. Kisielewski opracował nowy projekt zagospodarowania terenu parkowego, który nie został zrealizowany.
Nasadzenia dokonane w 1931 roku, w miejscu zniszczonych przez huragan drzew i krzewów, znacząco zmieniły układ parku.
W pożarze podczas wojny zniszczeniu uległy niemal wszystkie krzewy i ok. 50 proc. drzew. Po tych wydarzeniach park został przekomponowany według projektu inż. Józefa Maciejowskiego.
Powierzchnia parku wynosi obecnie 2,6 ha. W latach 70. XX wieku 244 m kw. parku zajmowały kwietniki, które obecnie przekształcono w trawniki. Gatunki odnotowane na terenie parku to m.in. kasztanowiec (Aesculus sp.), lipa (Tilia sp.), buk (Fagus sylvatica), brzoza (Betula pendula), klony (Acer sp.), topola (Populus sp.), głóg (Crataegus sp.), żywotnik (Thuja sp.). Występują także liczne grupy krzewów: lilak (Syringa sp.), forsycja (Forsythia sp.), bez czarny (Sambucus nigra), śnieguliczka (Symphoricarpos sp.), cis, ligustr (Ligustrum sp.), jaśminowiec (Philadelphus sp.). Zgodnie z opracowaniem wykonanym na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora zabytków z 1974 roku, na terenie parku zinwentaryzowano 500 drzew o obwodzie powyżej 20 cm oraz 2730 krzewów. W 2013 roku zinwentaryzowano niemal o ¼ mniej drzew i w okresie badań prowadzona była wycinka.
Park w chwili obecnej ma układ geometryczny, z osią kompozycyjną wschód–zachód. Ze wszystkich stron otoczony jest przez zabudowę miejską.
Obiekty na terenie parku Bronowickiego
W okresie świetności założenia parkowego na jego terenie znajdowały się liczne atrakcje, m.in.: bufet, drewniany amfiteatr, tor do jazdy na wrotkach, wypożyczalnia szczudeł, górka saneczkowa, pijalnia wód mineralnych. W latach 30. pojawił się także ogródek dziecięcy. Niestety, nie wszystkie obiekty zachowały się. W 1958 roku alejki zostały utwardzone nawierzchnią asfaltową, która została w niektórych fragmentach odremontowana. Teren ogrodzony jest częściowo siatką, a od strony ulic Bronowickiej oraz Fabrycznej niskim murkiem, zwieńczonym poziomymi, metalowymi elementami. W chwili obecnej park jest bardzo skąpo wyposażony w elementy małej architektury. Zachowana została górka saneczkowa. W zachodniej części znajduje się zmodernizowany w ostatnich latach plac zabaw, któremu towarzyszą jedyne w parku, miejsca siedzące. Jego powierzchnię zmniejszono o połowę względem lat 70. XX wieku. Ponadto na terenie parku znajdują się latarnie oraz kosze na śmieci.
Opracowanie:
Magdalena Boruch, Justyna Myśliwiec, Renata Chyżewska
Przypisy
1 Za: J. Teodorowicz-Czerepińska, Monografia historyczna zieleni miejskiej Lublina, Lublin 1979.
2 Za: D. Fijałkowski, M. Kseniak, Park Bronowice w Lublinie, Lublin 1974.
3 Tamże.
4 Za: J. Teodorowicz-Czerepińska, Monografia historyczna zieleni miejskiej Lublina, Lublin 1979.
5 Tamże.
6 Za: N. Przesmycka, Przeobrażenia historycznych terenów zielonych Lublina do 1939 roku, [w:] Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr., Lublin 2005.
7 Za: J. Teodorowicz-Czerepińska, Monografia historyczna zieleni miejskiej Lublina, Lublin 1979.
8 Za: H. Gawarecki, O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Lublin 1974.
Literatura
Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, sygn. 1718, Park Bronowice w Lublinie, D. Fijałkowski, M. Kseniak, Lublin 1974.
Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, sygn. 3161, Monografia historyczna zieleni miejskiej Lublina, J. Teodorowicz-Czerepińska, Lublin 1979.
Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 89, Rękopis planu Parku Bronowice Feliksa Bieczyńskiego.
Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta miasta Lublina 1317–1950 [1951–1960]. Akta miasta Lublina 1918–1939, sygn. 3778.
Ciołek G., Majdecki L., Rejestr ogrodów polskich, Warszawa 1964.
Gawarecki H., Gawdzik C., Ulicami Lublina, Lublin 1976.
Gawarecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Lublin 1974.
Kociuba D., Lublin. Rozwój przestrzenny i funkcjonalny od średniowiecza do współczesności, Toruń 2011.
Przesmycka N., Przeobrażenia historycznych terenów zielonych Lublina do 1939 roku, [w:] Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr., Lublin 2005.
Sierpiński Z., Obraz Miasta Lublina, Warszawa 1839.
Targoński M., Park na Bronowicach, „Sztandar Ludu” 1973, nr 154.