Mieszkanie w PRL - meble Kowalskich
Na początku lat 60 XX wieku dokonał się w polskim meblarstwie przełom stylistyczny i technologiczny uwarunkowany rozwojem budownictwa mieszkaniowego. Po pierwsze nowe meble musiały być stosunkowo tanie i przede wszystkim funkcjonalne, ponieważ takie było zapotrzebowanie odbiorców zamieszkujących małe mieszkania budowane w latach 60 i 70 XX wieku1. Po drugie, nowe meble musiały być łatwe w produkcji.
Spis treści
[Zwiń]Projektowanie mebli
W 1961 roku rozpisano konkurs na projekt mebli spełniających takie oczekiwania. W konkursie udział wzięli między innymi Bogusława i Czesław Kowalscy z zakładu projektowania mebli Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu2. Ich praca konkursowa „Dostawna obudowa ścienna wnętrza mieszkalnego”3 stała się pierwowzorem tego co później na potrzeby przemysłowe określono mianem „systemu mk”4. Komentatorzy konkursy byli usatysfakcjonowani z prezentowanych prac: Projektanci nowych rozwiązań meblarskich, dając spokojną, użyteczną i typową ich formę, proponują niezbędne gospodarczo tło mieszkania, którego ostateczny wygląd każdy z użytkowników indywidualnie sobie ukształtuje ulubionym detalem i wykończeniem. A zatem — niekoniecznie płynąć ma stąd wniosek o uniformizmie przyszłych mieszkań5. Po konkursowym wydarzeniem była wystawa „Meble do małych mieszkań” towarzysząca otwarciu nowego pawilonu meblowego w Warszawie przy ul. Przeskok w styczniu 1963 roku. Publiczność miała możliwość nie tylko zobaczyć nowe meble segmentowe, ale również mogła dokonać zakupów6. Na czym polegał fenomen meblościanki w myśl jej propagatorów? Wystawa w Pawilonie na Przeskoku pokazała pięć udoskonalonych już w toku kolejnych opracowań systemów obudowy wnętrza małych mieszkań. Wszystkie zajmują się przede wszystkim problemem składowania — sprawą zasadniczą w małym pomieszczeniu. Wspólnym mianownikiem tych propozycji są: stosunkowo prosta konstrukcja mebli uzyskiwanych z kilku czy kilkunastu typowych elementów pierwszych, elastyczność obudowy pozostawiająca swobodę pomysłowości właściciela, możność stopniowej zabudowy mieszkania, montażu i demontażu, wreszcie — zwiększenie (przez wyciągnięcie mebli w kombinacje podsufitowe) w pokojach przestrzeni wolnej7. Komentując w 1976 roku meblowy przełom napisano: Projektowane w myśl nowych założeń, znaczną popularność zyskały zwłaszcza meble zaprezentowane przez Kowalskich. W różnych segmentach zawierały one wszelkie niezbędne sprzęty ze składanymi posłaniami i stołami włącznie. Nazwisko Kowalskich przybrało w tej sytuacji jakby dwojakie znaczenie, raz jako projektantów, po wtóre jako adresatów - statystycznych obywateli kraju. Często zatem nazywano tak właśnie wszystkie meble segmentowe niezależnie od rzeczywistego nazwiska projektanta. Stało się ono synonimem urządzenia określanego żartobliwie „kombajnem" ze względu na jego różnorodne funkcje8.
Produkcja mebli
Trudno ocenić czy konsumenci przyjęli meblościankę z takim samym entuzjazmem jak autorzy wyżej przytoczonych cytatów. Nowe meble trafiły w zapotrzebowanie w tym sensie, że stały się jakimś rozwiązaniem w ówczesnej sytuacji mieszkaniowej oraz wypełniły niedobór mebli na rynku. Chociaż produkcję podjęto pełną parą, przemysł meblowy dysponował wtedy siłą 120 fabryk9, po meblościanki stało się w długich kolejkach. Jedną z nich przedstawił Stanisław Bareja w komedii „Co mi zrobisz jak mnie złapiesz...”. W sytuacji uprzywilejowanej były młode małżeństwa, które mogły szybciej zdobyć segment meblowy. Zapakowane w kartony meble jako komplet do skręcania dostarczano ze sklepu do domu. Lecz na początku roku 1980, o których mówi się, że „nic nie było”, nawet status młodego małżeństwa nie gwarantował sukcesu. Wtedy „system mk” można było zdobyć dzięki nieoficjalnym kontaktom i wpływom.
Meble segmentowe
Meble segmentowe, chociaż ściśle kojarzone z PRL-em były zagranicznym importem. W latach 30 XX wieku w sztuce zachodniej, szczególnie we wzornictwie użytkowym i architekturze rozwinął się kierunek nazywany Modular Art. Belgijski architekt Luis Herman De Koninck zaprojektował kuchenny zestaw modułowy Cubex. Amerykańscy architekci i wzornicy meble modułowe wprowadzili do biur oraz domów w latach 40. XX wieku10. W Warszawie, w końcu lat 50. XX wieku Stanisław Kucharski w kilku mieszkań Osiedla Młodych na Pradze-Południe ściany działowe zastąpił meblościankami11. Było to prawdopodobnie pierwsze zastosowanie meblościanki w Polsce. W dalszych latach dostawne obudowy i meblościanki weszły do masowej produkcji, w konsekwencji czego stały się wszechobecne w polskich mieszkaniach: Funkcjonalne, proste, z założenia przeznaczone dla polskiego „Kowalskiego”. W latach 70 można je było kupić bez kłopotu w każdym sklepie meblowym. Wybrzydzano nawet, że można pomylić mieszkania, bo w każdym domu stoi taki sam wyszkowski komplet12.
Promocja meblościanek
Meblościanki promowano w ówczesnych mediach. Pisano o nich w czasopismach dla kobiet, weszły do literatury13, są nieodzowne we wnętrzu wielu filmów, zwłaszcza w komediach o życiu standardowych ludzi PRL-owskiej epoki. Meblościanka stała się meblem ponadklasowym, łączącym grupy społeczne: Wmówiono ją jako jedyne rozwiązanie godne współczesności - intelektualiście, który ma stosy książek i papierów - i taka ściana segmentowa rzeczywiście pomoże mu je uładzić; wmówiono ją też robotnikowi, który książek ma niewiele, stawie więc na te półki wypełniające od sufitu po podłogę rzędy bibelotów, czyniąc z meblościanki współczesną serwantkę14 — monstrum15.
Terminologia
Znaczenie słowa „meblościanka” na przestrzeni lat w języku potocznym ulegało zmianom. Początkowo oznaczyło zespół szaf, półek, regałów tworzących przegrodę dzielącą wnętrze mieszkalne, biurowe, sklepowe16. W „Suplemencie” słownika polskiego z 1969 roku zacytowano fragment z „Życia Warszawy”: Olbrzymi pokój podzielono 2-metrowym meblościankami na 10 maleńkich pokoików-kabin17. Z czasem zespół mebli przystawiono do ściany i taką „ścianę z mebli” też zaczęto nazywać meblościanką. Dziesięć lat później drugi tom „Słownik języka polskiego” podawał następującą definicję meblościanki: zespół szaf, półek, regałów tworzących obudowę ściany lub przegrodę (ściankę) dzielącą wnętrze18. W wydanym w 1998 roku „Słowniku Terminologicznym Mebli” zachowało się wcześniejsze znaczenie słowa: pełne lub ażurowe przepierzenie wnętrza mieszkalnego, biura, sklepu itp., uzyskane poprzez nastawienie na siebie łatwo przestawnych elementów meblowych (regałów, półek, szafek); m[meblościanka – red.]. dwustronna dzieli większe wnętrze na dwa pomieszczenia, przy czym niektóre elementy wykorzystywane są z jednej lub z drugiej strony19. W publikacji tej odpowiednikiem zestawu obudowującego ścianę był „kombajn” czyli mebel wielofunkcyjny, zestawiany z samodzielnych elementów, który zajmuje ścianę od podłogi do sufitu20. W normach stworzonych dla przemysłu meblowego takiemu zestawowi nadano nazwę „komplet kombinowany”. Informacja o tym znajdowała się na „odwrocie” meblościanki, na małej, prostokątnej, przyklejonej do płyty pilśniowej kartce, gdzie zamieszczano również nazwę zakładu produkcyjnego.
Poszerzenie znaczenia słowa meblościanka szło w parze ze zmianą design-u meblościanek. Prosta i funkcjonalna meblościanka według projektu Kowalskich, z czasem stała się meblem- gigantem, przysłaniającym inne sprzęty w mieszkaniu, a nawet jego mieszkańców21.
Masowa produkcja meblościanek
Masowa produkcja meblościanek była nie do pomyślenia bez zmian w technologii produkcji mebli. Drewno zastąpiono płytami: Zasadniczym tworzywem stały się płyty paździerzowe, wiórowe, spilśnione i wszelkie unilamy czy melaminy, skutecznie zastępujące nie tylko drewno, ale również i kosztowne okładziny - forniry. Zamiast sprężynowego wyściełania tapicerskiego wprowadzono gumę piankową. Nowe tworzywa wymagały zmian konstrukcji i stosowania różnorodnych złącz metalowych, upraszczających montaż22. W mieszkaniach z wielkiej płyty, meble z płyt, tworzące coś na wzór mundurowego umeblowanie.
Z pewnością były różnice między kolejnymi seriami mebli, czy seriami produktów z poszczególnych zakładów przemysłowych. Po latach różnice te jednak uległy zatarciu, a zostało wspomnienie meblościanek wykończonych na połysk, czyli dających lustrzane odbicie. Pewnie w mieszkaniach i domach stoją ostatnie egzemplarze z końca ubiegłego wieku, może służące kolejnym, młodym małżeństwom na dorobku. Inni adoptują meblościanki dla następnych pokoleń: PRLowska Meblościanka na wysoki połysk - jak ją pomalować i czym?23. Współcześnie „meble Kowalskich”, które przez dwie dekady doczekały się kolejnych edycji i rozeszły w milionach sztuk, uważane są za synonim socjalistycznej tandety i urawniłowki. Nawiązujący do przeszłości wzornicy sięgają czasami po inspiracje z prototypu państwa Kowalskich24.
Opracowanie: Łukasz Kijek
Przypisy
1. Dekady polskich mebli,http://biblioteka.zsz.com.pl/dlibra/doccontent?id=1668&dirids=1 s. 12.
2. B. Koziczyński, 333 popkulturowe rzeczy... PRL, Poznań 2007, s. 201.
3. D. Wróblewska, Nowe typy umeblowania, „Projekt” 1963, s. 9. Por: http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,44425,12258690,Mebloscianka_tez_moze_sie_stac_muzealnym_eksponatem.html
4. B. Koziczyński, 333 popkulturowe rzeczy... PRL, Poznań 2007, s. 201.
5. D. Wróblewska, Nowe typy umeblowania, „Projekt” 1963, s. 11.
6. I. Huml, Meblarstwo dawniej i dzisiaj, „Sztuka” 1976, nr 4, s. 50.
7. D. Wróblewska, Nowe typy umeblowania, „Projekt” 1963, s. 11.
8. I. Huml, Meblarstwo dawniej i dzisiaj, „Sztuka” 1976, nr 4, s. 51.
9. I. Huml, Meblarstwo dawniej i dzisiaj, „Sztuka” 1976, nr 4, s. 50.
10. http://en.wikipedia.org/wiki/Modular_art
12. I. Jarosińska, Było i tak. Życie codzienne w Polsce w latach 1945-1989, Warszawa 2009, s. 21.
13. A. Lechicka, Przyjaźń w godzinie szczytu, Warszawa 1965, s. 51.
14. Serwantka - niewielka szafka, oszklona zwykle z trzech stron, przeznaczona do przechowywania szkła, porcelany oraz drobnych przedmiotów artystycznych.
15. Dom polski, Warszawa 1979, s. 31
16. Tom czwarty słownika Doroszewskiego z 1962 roku nie zawierał słowa meblościanka, które uwzględniono w Suplemencie z 1969 roku.
17. http://doroszewski.pwn.pl/haslo/meblo%C5%9Bcianka/
18. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 2, Warszawa 1979, s. 130.
19. I. Grzeluk, Słownik terminologiczny mebli, Warszawa 1998, s. 132.
20. „Kombajn" (ros. z ang.), współczesny mebel wielofunkcyjny, zestawiany z samodzielnych elementów, np. z szafy ubraniowej, wnęki na telewizor, sekretarzyka, tapczanu, półek na książki itp., odpowiednik meblościanki; rozwój jego wiąże się z koniecznością maksymalnego wykorzystania powierzchni małych mieszkań, gdyż zajmuje on całą ścianę od podłogi do sufitu; rozwój w latach 1920- 1930 oraz po II wojnie światowej, nazwa powstała w latach sześćdziesiątych XX w (I. Grzeluk, Słownik terminologiczny mebli, s. 130).
21. Dom polski, Warszawa 1979, s. 31.
22. I. Huml, Meblarstwo dawniej i dzisiaj, „Sztuka” 1976, nr 4, s. 50.