Stary cmentarz żydowski w Lublinie
Stary cmentarz żydowski w Lublinie znajduje się na lessowym wzgórzu nazywanym niegdyś „Grodziskiem” na północny-wschód od lubelskiego Starego Miast i Zamku (obecnie w dzielnicy Kalinowszczyzna). Cmentarz otoczony jest kamienno-ceglanym murem, pochodzącym prawdopodobnie z XVI/XVII w. Do cmentarza prowadzą dwa wejścia (znajdujące się obecnie przy ul. Siennej oraz ul. Kalinowszczyzna). Większość nagrobków na cmentarzu została całkowicie zniszczona podczas II wojny światowej. Zachował się natomiast w całości pierwotny teren cmentarza.
Spis treści
[Zwiń]Powstanie cmentarza
Trudno jest ustalić dokładną datę powstania starego cmentarza żydowskiego w Lublinie. Najstarsza pisemna wzmianka o istnieniu cmentarza pochodzi z 1555 roku. W potwierdzonym przez króla Zygmunta II Augusta dokumencie czytamy o przekazaniu przez starostę Stanisława Tęczyńskiego trzech działek dla gminy żydowskiej w Lublinie. Cmentarz został usytuowany na jednej z nich, na tzw. „Grodzisku” – wzgórzu za zamkiem i rzeką Czechówką.
Dokument z 1555 roku nie jest aktem świadczącym o utworzeniu cmentarza w tym właśnie roku, gdyż najstarsza znajdująca się kirkucie macewa pochodzi z 1541 roku. Jest to pomnik nagrobny słynnego talmudysty Jakuba Kopelmana. Starosta Łęczyński usankcjonował więc istniejącą już wcześniej nekropolię.
Żydowskie obrzędy pogrzebowe odbywały się w Lublinie jeszcze przed 1541 rokiem, gdyż z XVI-wiecznych przekazów wynika, że Żydzi mieszkali w Lublinie już w czasach Kazimierza Wielkiego. Nie da się jednak jednoznacznie stwierdzić czy już w tym czasie (XIV w.) „Grodzisko” pełniło funkcję żydowskiego cmentarza (na przełomie XIII i XIV wieku znajdował się tutaj gród obronny)1.
Badania archeologiczne
XX-wieczne badania archeologiczne wykazały, iż na początku XVII w. znaczna część wzgórza, na którym znajdował się cmentarz, pokryta została warstwą ziemi o grubości około 1 metra, w której grzebane były kolejne osoby, co było rozpowszechnioną praktyką również na innych cmentarzach żydowskich w Polsce.
W grobach odnalezione zostały deski, których używano zamiast trumien do obramowania ciał przed ich zakopaniem.
Przy pewnej liczbie osób pochowanych na starym cmentarzu żydowskim w Lublinie znaleziono ceramiczne skorupy, które układane były na oczach i ustach zmarłej osoby. Zwyczaj ten był rozpowszechniony na terenie całej Polski. Często skorupy pochodziły z tego samego naczynia, które tłuczone było przy grobie, tuż przed zakopaniem ciała. Zwyczaj ten nawiązuje do słów Talmudu, w którym czytamy, że oczy człowieka "nigdy nie są nasycone" (Tamid 32). Tradycja zasłaniania oczu wynika z przekonania, że nic, nawet śmierć, nie jest w stanie uspokoić oczu człowieka. Dlatego też oczy zmarłego powinny być zasłonięte2.
Na deskach obramowujących niektóre ciała odnaleziono również kłódki. Znaczenie tego zwyczaju nie zostało jednoznaczne wyjaśnione. Jedno z talmudycznych określeń grobu to "zamknięcie", "zamek" (Ketubot 17a). W związku z tym niektórzy archeolodzy uważają, że kłódka mogła być symbolem zamknięcia grobu po wieczne czasy.
Zarówno przykrycie oczu i ust ceramicznymi skorupami jak i umieszczenie przy ciałach kłódek było wyrazem tego samego dążenia – chęci odizolowania zmarłego od świata żywych.
Zniszczenie cmentarza
Stary cmentarz żydowski był niszczony kilkakrotnie. Do znacznych zniszczeń doszło w XIX w. Zostały one dokonane przez wojska stacjonujące w pobliskim kościele franciszkanów.
Kirkut został prawie całkowicie zdewastowany podczas II wojny światowej. W roku 1939 na cmentarzu znajdowało się kilka tysięcy nagrobków, z czego do dnia dzisiejszego przetrwało około dwustu. Zachowane macewy często są połamane, lub posiadają dziury po kulach.
Do aktów wandalizmu i niszczenia cmentarza dochodziło również w latach 80. i 90. XX wieku.
Osoby pochowane na starym cmentarzu żydowskim w Lublinie
Stary cmentarz żydowski w Lublinie jest miejscem odwiedzanym przez grupy religijnych Żydów z całego świata ze względu na to, że pochowani tu zostali ważni żydowscy nauczyciele i przywódcy duchowi.
Na starym cmentarzu żydowskim pochowani są m.in:
- Jakub Kopelman (talmudysta, zm. 1541),
- Abraham ben Uszaja (kantor, zm. 1543),
- Szalom Szachna (talmudysta, założyciel akademii talmudycznej, zm. 1558),
- Salomon ben Jechiel Luria (zm. 1573),
- Jaakow Icchak ha-Lewi Horowic-Szternfeld, czyli Widzący z Lublina (zm. 1815).
Epitafia nagrobne ze starego cmentarza żydowskiego w Lublinie
Treść epitafiów z istniejących i nieistniejących nagrobków ze starego cmentarza żydowskiego w Lublinie przetrwały dzięki w opracowaniu Szlomo Barucha Nissenbauma „Lekorot ha’Jehudim b’Lublin [Dzieje Żydów w Lublinie]"
Literatura
Bałaban M., Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929.
Fijałkowski P., Obrządek pogrzebowy Żydów polskich w świetle badań archeologicznych, Biuletyn ŻIH, nr 3/151, VII-IX 1989 r., s. 25-42.
Przypisy
- Wróć do odniesienia M. Bałaban sugerował istnienie na terenach centralnej i zachodniej Polski starszych od zachowanych do dziś cmentarzy żydowskich, por. M. Bałaban, Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929, s. 110.
- Wróć do odniesienia P. Fijałkowski, Obrządek pogrzebowy Żydów polskich w świetle badań archeologicznych, Biuletyn ŻIH, nr 3/151, VII–IX 1989 r., s. 25–42, zwł. 34.