Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Nowy cmentarz żydowski w Lublinie

Na obszar przedwojennej nekropolii żydowskiej przy ul. Walecznych (dawniej ul. Unickiej) składały się dwa cmentarze: wyznaniowy i żydowski cmentarz wojenny. Dziś w obrębie przedwojennej nekropolii znajduje się czynny cmentarz żydowski, użytkowany od 1944 r. Teren obecnego cmentarza został wydzielony ze zdewastowanego przedwojennego obszaru grzebalnego, a pod koniec lat 60. przedzielony aleją Andersa. Obecnie czynny cmentarz żydowski oraz cmentarz wojenny znajduje się od strony południowej, a strona północna użytkowana jest jako skwer.

Izba Pamięci na nowym cmentarzu żydowskim w Lublinie widziana od strony ul. Walecznych
Izba Pamięci na nowym cmentarzu żydowskim w Lublinie widziana od strony ul. Walecznych (Autor: Miłkowska, Małgorzata)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Powstanie cmentarza wyznaniowegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gmina Żydowska w Lublinie, reprezentowana przez: L. Kamasznika, Nahuma Morgenszterna, Symchę Weimana, Rupela Maizelsa, Jehudę Pereca i Mendla Findlikera, 4 sierpnia 1828 r. za sumę 981 złotych polskich i 10 groszy zakupiła od rodziny Szczepańskich grunty Grabowszczyzna, na których ulokowano cmentarz. Zakupiony obszar wynosił 6 morgów i 54 pręty (ok. 3,66 ha).

Nowy cmentarz żydowski w Lublinie został założony na tym obszarze w wyniku regulacji prawnych sytuujących cmentarze poza miastem1 oraz w związku z przepełnieniem starego cmentarza żydowskiego na Kalinowszczyźnie2.

Cmentarz został urządzony według obowiązujących przepisów: posiadał mur, znajdowała się na nim studnia do dopełniania obrzędów religijnych, a w pobliżu, w połowie XIX w. wybudowano dom przedpogrzebowy. Stosowano zasadę tzw. mechicy, czyli rozdziału miejsc pochówku zmarłych według ich płci. Część kobieca znajdowała się po lewej stronie od głównej bramy, męska zaś po prawej3.

Żydowski cmentarz wojennyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1915 lub 1918 r.4 od południowej strony cmentarza gminnego założony został żydowski cmentarz wojenny. Jego powstanie wiązało się z bitwami pod Kraśnikiem i Lublinem, stoczonymi pomiędzy armią rosyjską i austro-węgierską, w których brali udział także żołnierze wyznania mojżeszowego. Ciała poległych żołnierzy zostały ekshumowane w 1918 r. i sprowadzone na specjalnie utworzony cmentarz, przylegający do nowego cmentarza przy ul. Unickiej.

W jidyszowej gazecie lubelskiej „Lubliner Tugblat” zachowały się informacje o tej nekropolii, określające liczbę pochówków na 1645. Są też informacje o planach wybudowania osobnej bramy wejściowej. Cmentarz ten spełniał istotną rolę w podkreślaniu udziału Żydów w I wojnie światowej oraz ich zaangażowaniu w budowę niepodległego państwa polskiego. Był też ważnym elementem uroczystych obchodów święta niepodległości 11 listopada.

Historia cmentarzaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1844 r. cmentarz znalazł się we władaniu Dozoru Bożniczego. Teren cmentarza kilkukrotnie rozszerzano, dokupując kolejne działki w 1894, 1924 i 1931 r.6 od strony północnej. Ponadto, według niepopartej źródłowo informacji, w 1922 r. gmina dokupiła 1 morgę gruntu. W latach 30. (ok. 1932 r.) obszar nekropolii miał obejmować 86 428m2. W 1933 dokupiono kolejną morgę7.

W czasie okupacji opiekę nad cmentarzem sprawowała działająca przy Judenracie Komisja Pogrzebowa, reprezentowana przez Salomona Kestenberga oraz Nachmana Lernera8. Zatrudniano wówczas jednego pracownika, Jana Dudziaka, zaś intendentem był rabin Symcha Handelsman9, który odprawiał także nabożeństwa pogrzebowe10. Zarząd cmentarza dysponował czterema końmi, które wykorzystywane były do prac porządkowych i grzebalnych. Do pewnego czasu działała kancelaria, zaopatrzona w telefon i pracująca w godz. od 7 do 1711.

Wiosną 1940 r. teren cmentarza powiększono o 2 ha12, kosztem terenów przynależnych do cegielni Sierakowszczyzna, będącej własnością Jakuba Brodta. Cmentarz poszerzono wówczas o działkę przylegającą do granicy cmentarza od północy. Z zachowanego planu powstałej w 1940 r. części cmentarza wynika, że przyłączona działka miała kształt prostokąta i była użytkowana do celów grzebalnych od września tego roku. Nowa część cmentarza miała przylegać do ul. Franciszkańskiej13. Także ta część cmentarza zgodnie z zasadą mechicy (rozdziału płci) podzielona była na rzędy kwater kobiecych i męskich. Wydzielono dodatkowo również kwatery dziecięce oraz część przeznaczoną na groby familijne.

W maju 1940 r. przystąpiono do ogrodzenia dokupionej części cmentarza (parkanem i murem) a zadanie to powierzono Erlichowi Jojnie Fiszlowi. Prace jednak napotykały na różnego rodzaju trudności, a zorganizowane przez Judenrat materiały budowlane zostały rozgrabione14. Prace wznowiono we wrześniu 1940 r. Do zagospodarowania cmentarza (zapewne jako fundament pod ogrodzenie) używano gruzów z terenu lubelskiego Starego Miasta, z pl. Teatralnego15, Nowego Miasta16 oraz ul. Kapucyńskiej (dom Morajne)17.

Judenrat toczył walkę o zachowanie terenu nekropolii, gdyż ze strony osób prywatnych były podejmowane próby grodzenia części cmentarza na ich własny użytek. Na terenie cmentarza, aż do kwietnia 1941 r., zamieszkiwała pewna liczba rodzin (bliżej nieznanych). Pozwolenie na pozostanie na terenie nekropolii otrzymały jedynie rodziny intendenta Handelsmana oraz dozorcy Dudziaka18. Podczas likwidacji getta na lubelskim Podzamczu na terenie nekropolii ukrywała się Sara Bass-Frenkel wraz ze swoją siostrą Leą19.

Prawdopodobnie po likwidacji getta na Majdanie Tatarskim w listopadzie 1942 r. cmentarz zniszczono, zaś nagrobki wykorzystano m.in. do brukowania dróg w obozie koncentracyjnym na Majdanku oraz obozie na tzw. Flugplatzu przy ul. Wrońskiej20. To, co pozostało po wojnie rozgrabiono.

Historia powojennego cmentarzaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po wojnie cmentarz żydowski zaczęto użytkować w 1944 r., kiedy dokonywano pochówków żołnierzy-Żydów zmarłych w lubelskich szpitalach.

Nie udało się ustalić formalnego statusu własności cmentarza w latach czterdziestych, ani sposobu wydzielenia jego części czynnej. Prawdopodobnie, zgodnie z zarządzeniami władz centralnych, przeszedł on jako mienie opuszczone na własność Skarbu Państwa, a następnie został oddany w użytkowanie powstałej w lutym 1945 r. Żydowskiej Kongregacji Religijnej w Lublinie.

Tuż po wojnie a także w późniejszym okresie Ziomkostwo Żydów Lubelskich podejmowało działania zmierzające do zachowania obu lubelskich cmentarzy (starego – przy ul. Siennej oraz nowego – przy ul. Unickiej). W planach znalazło się ogrodzenie nowego cmentarza, na co planowano pozyskać środki z dotacji Centralnego Komitetu Żydów Polskich oraz Joint. W wyniku starań Ziomkostwa i osobistego zaangażowania Arona Nissenbauma prace ogrodzeniowe na odcinku 1100 m21 zostały sfinalizowane w połowie maja 1948 r., kiedy przystąpiono do plantowania terenu. W tym samym czasie przeprowadzono, na koszt Symchy Ajchenbauma, remont ohelu Majera Szapiro22. Rozpoczęto również proces zwożenia na teren nowego cmentarza nagrobków odnajdywanych na terenie miasta oraz zatrudniono dozorców odpowiedzialnych za porządek na starej i nowej nekropolii23.

W 1952 r. Wydział ds Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie prowadził spis nieruchomości żydowskich na podlegającym mu obszarze, w którym obszar cmentarza określono na 8,5 ha, a stopień zniszczenia na 50%24, co mogłoby sugerować, że w tym czasie na terenie nekropolii istniały jeszcze jakieś nagrobki. W 1957 r. na terenie cmentarza wybuchł pożar, wzniecony najprawdopodobniej przez przekradające się przez parkan dzieci. Pożar został ugaszony dzięki interwencji straży pożarnej25.

W latach 60. funkcjonowała w Lublinie Żydowska Kongregacja Wyznaniowa, która była właścicielem czynnej części cmentarza, a także świadczyła ostatnią posługę dla członków miejscowej społeczności26. W 1965 r. – prawdopodobnie równocześnie do akcji grodzenia i porządkowania nieczynnych cmentarzy, prowadzonej w województwie lubelskim od 1964 r. przez Wojewódzkie Zrzeszenie Gospodarki Komunalnej27 – przystąpiono do prac porządkowych na omawianym cmentarzu. Inwestorem prac był Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej przy Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. W Wojewódzkim Biurze Projektów przygotowano projekt zagospodarowania terenu, zaś zadanie zlecono do realizacji we wrześniu 1966 r. Na potrzeby przygotowania prac sporządzono także inwentaryzację istniejących grobów, których na planie wskazano 6828. Ogrodzono wówczas także część użytkową cmentarza, a ogrodzenie to istnieje do dziś29.

W związku ze zmianami w planie zagospodarowania przestrzennego miasta przystąpiono do opracowania planów przecięcia cmentarza obwodnicą miejską – al. W. Lenina (obecnie al. Generała W. Andersa). Miało to miejsce prawdopodobnie w 1969 r. w tym samym czasie, kiedy prowadzono działania zmierzające do przecięcia cmentarza katolickiego przy ul. Unickiej30. Prace te, polegające m. in. na rozkopaniu terenu cmentarza w celu przeprowadzenia arterii komunikacyjnej, zrealizowano ostatecznie do 1973 r.31. W ich wyniku faktyczny teren cmentarza podzielono na dwie części. Na południowej części znajduje się czynny cmentarz żydowski, zaś część północna zamieniona została częściowo na skwer. Teren cmentarza, za wyjątkiem przebiegu al. Andersa, nie został zabudowany.

Mieszkańcy Lublina wspominają rozkopywanie terenu cmentarza w efekcie budowy tej drogi. Wydobyte szczątki ludzkie (pomimo protestów środowisk żydowskich) wyrzucono w pobliskie krzaki po obu stronach drogi32, gdzie miały być widoczne jeszcze po kilku latach33.

W latach 80. opiekę nad cmentarzem sprawował Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego oraz Wydział Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska. O pilnej potrzebie interwencji w kondycję cmentarza świadczyć może skierowana w maju 1985 r. przez Kongregację Wyznaniową prośba do Prezydenta miasta Lublin. Jej przewodniczący, Matys Zoberman, pisał następująco:

Od dłuższego czasu, a nasiliło się to ostatnio, dewastowane są nagrobki osób pochowanych na tym cmentarzu.
Dewastacje te polegają na usuwaniu, bądź przesuwaniu płyt nagrobnych, ich tłuczeniu, uszkadzaniu postumentów, usuwaniu tablic, itp.
Doszło do tego, że na tym cmentarzu nie ma ani jednego nieuszkodzonego grobu.
Ostatnio ludzie z marginesu społecznego wykorzystują teren cmentarza na miejsce schadzek i urządzania libacji alkoholowych. Potrzeby fizjologiczne załatwiane są na grobach. Dzieje się tak w dzień i wieczorem, zaś osoby odwiedzające ten cmentarz narażone są na systematyczne zaczepki i wulgarne wyzwiska. Rodziny zmarłych w tej sytuacji obawiają się odwiedzać groby swych bliskich34.

Kongregacja zwracała się tym samym z prośbą o zapewnienie ochrony ze strony odpowiednich służb. W odpowiedzi Prezydent miasta wezwał z kolei lubelski oddział Kongregacji do Uporządkowania terenu cmentarza, informując, że miasto obejmuje opieką jedynie teren kwatery martyrologiczne35. Sytuacja cmentarza uległa zmianie, gdy znalazł się on pod opieką Fundacji Manfreda i Sary Frenklów.

W lipcu 1986 r. doszło do spotkania władz miasta z przedstawicielami społeczności żydowskiej z Belgii i Izraela, w tym z Manfredem Frenklem, którego rola dla zachowania cmentarza okazała się być kluczowa. Postępy prac mających na celu renowację cmentarza z zainteresowaniem śledziła lokalna prasa. 17 lipca 1989 r. w „Kurierze Lubelskim” pojawił się reportaż z postępu prac remontowych na cmentarzu żydowskim przy ulicy Walecznych. Wspomniano o autorach projektu rewaloryzacji cmentarza oraz inicjatorach działania – Fundacji Frenklów. Informowano także o przesunięciu terminu zakończenia prac na maj 1990 r.36. Manfred Frenkel chciał podobno ukończyć pracę w dniu swoich urodzin 30 maja.

Działalność fundacji Frenklów była także przyczyną rosnącego zainteresowania cmentarzem ze strony władz, a także przesłanką do objęcia ochroną konserwatorską całości terenu przedwojennego cmentarza, po obu stronach al. Lenina. Wpisu do rejestru zabytków pod pozycją A/983 dokonano 11 sierpnia 1989 r. W sierpniu tego samego roku na terenie remontowanej nekropolii zjawiła się delegacja – przybyli: izraelski minister do spraw religii Zewulun Hammer, Naczelny Rabin Polski Pinchas Menachem Joskowicz oraz dyrektor zespołu do spraw nierzymskokatolickich kościołów i związków wyznaniowych przy Ministerstwie ds. Wyznań – Grzegorz Rydlewski37. Ich wizyta wpisywała omawiany cmentarz w szerszy kontekst ówczesnej polityki zagranicznej.

W lipcu 1991 r. dzięki działalności i wsparciu finansowemu Fundacji Manfreda i Sary Frenklów teren cmentarza żydowskiego przy ul. Walecznych został uporządkowany, odnowiono ogrodzenie oraz postawiono budynek izby pamięci.

Obecnie teren cmentarza podzielony jest na część czynną – po południowej stronie al. Andersa – zwróconą Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie oraz część nieczynną – po północnej stronie al. Andersa przejętą na własność przez Skarb Państwa i znajdującą się obecnie pod zarządem Wydziału Gospodarowania Mieniem Urzędu Miasta Lublin.

PochówkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze pochówki odbyły się dopiero w latach 30. XIX wieku, w związku z dalszym użytkowaniem cmentarza przy ul. Siennej. Ogółem w latach 1830–1942 pochowano na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Walecznych ok. 52 tysiące osób, w tym w latach 1939–1942 ok. 6 tysięcy38. Wśród spoczywających na tej nekropolii zmarłych znalazły się takie postaci jak: Majer Jehuda Szapiro. czy Jehuda Lejb Eiger wraz z kontynuatorami dynastii, Abrahamem i Izraelem.

Pochówki w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W czasie II wojny światowej teren cmentarza był miejscem masowych egzekucji oraz grzebania zmarłych mieszkańców getta na Podzamczu39. Można przyjąć, że cmentarz funkcjonował do czasu likwidacji drugiego getta w Lublinie, tzw. getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim, czyli do 9 listopada 1942 r.

W okresie od 1 września 1939 do 1 października 1940 r. odnotowano 1214 zgonów i pogrzebów oraz wydano 1010 pozwoleń na postawienie pomników nagrobnych40. Pochówków dokonywano co najmniej do końca października 1942 r.

Pochówki odnotowywano od września 1940 r., zaś na nowej, przyłączonej w 1940 r. części od stycznia 1941 r. Na jednej z nich (bliżej nieokreślonej) pochowano także ofiary działań wojennych z września 1939 r., ekshumowane 4 i 7 XI 1940 r. z grobu w pobliżu szosy Kraśnickiej41. Zgodnie ze stanem oznaczonym na zachowanym planie z sierpnia 1941 r. pochowano tam 6 mężczyzn i 2 kobiety42.

Na terenie cmentarza grzebano ofiary getta lubelskiego43. W trakcie akcji likwidacyjnej bractwo pogrzebowe Chesed szel Emes grzebało ciała ofiar akcji wysiedleńczej zabierane z obszaru od synagogi Maharszala po rzeźnię miejską44. Dokonywano tu także pochówków ofiar egzekucji przeprowadzonych na terenie cmentarza45 oraz Żydów szczecińskich deportowanych do getta na Podzamczu, jak również żołnierzy Wojska Polskiego, w tym jeńców, przetrzymywanych w obozie pracy przy ul. Lipowej.

Już po akcji likwidacyjnej getta na Podzamczu w kwietniu 1942 r. cmentarz nadal funkcjonował jako miejsce pochówków, o czym świadczą zachowane w aktach Rady Żydowskiej rejestry osób udających się tam z getta na Majdanie Tatarskim na pogrzeby. Najwyraźniej udzielano specjalnych pozwoleń na uczestnictwo w uroczystościach grzebalnych także w czasie funkcjonowania getta szczątkowego.

We wspomnieniach więźnia lubelskiego Zamku, Czesława Górniewicza, pojawia się też wzmianka o egzekucjach więźniów Zamku dokonywanych na cmentarzu żydowskim oraz o pochówkach ofiar zabitych w tym więzieniu. Autor wspomnień sugeruje, że na cmentarzu żydowskim przy ul. Walecznych grzebano nie tylko Żydów, ale też innych więźniów (Polaków)46.

Pochówki powojenneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jak donosił „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej" pierwszy powojenny pochówek odbył się 23 listopada 1944 r. Informacja dotyczyła pogrzebu dr. Zygfryda Wienera, docenta UMCS, który zginął w wypadku komunikacyjnym. Nota podkreślała, że był to pierwszy pogrzeb żydowski w wyzwolonym Lublinie, na który przybyli przedstawiciele rządu, rabin dr R. Safrin Feldszuh oraz rektor UMCS Henryk Raabe47.

Jednak według relacji Ewy Eisenkeit, pierwszym pochówkiem, który miał miejsce w 1944 r. był pogrzeb żydowskiego żołnierza Wojska Polskiego, którego znaleziono martwego w piwnicy przy ul. Świętoduskiej. W pogrzebie miała uczestniczyć spora grupa ocalonych z różnych rejonów Polski, zaś ceremonię prowadził rabin zamieszkały wówczas przy ul. Lubartowskiej 1848. W 1945 r. dokonywano tu także pochówków żołnierzy, którzy zmarli w Szpitalu Okręgowym numer 2 w Lublinie, często w wyniku poniesionych na froncie ran. Byli to49:

  1. Haskiel Kiszka – ur.1906, szeregowy z II pułku aprowizacyjnego, zmarł w Szpitalu Okręgowym nr 2 w Lublinie w wyniku niewydolności krążenia 25 maja 1945 r., pochowany na cmentarzu żydowskim przez rabinat;
  2. Erik Hirszhorn – ur. 1917 w Rzeszowie, starszy sierżant 4. Polowego Składu Smarów i Materiałów Pędnych, zmarł 18 lipca 1945 w wyniku postrzału klatki piersiowej, pochowany na cmentarzu żydowskim przez rabinat;
  3. Henryk Szuster (Hirsz) – ur. 1916 r w Ałma Acie, żonaty, żona Ida, podporucznik sztabu I Dywizji Piechoty, zmarł w Szpitalu Okręgowym nr 2 w wyniku postrzału jamy brzusznej 19 sierpnia 1945 r., pochowany na cmentarzu żydowskim przez rabinat.

Dokładna lokalizacja tych pochówków w przestrzeni cmentarza nie jest obecnie możliwa. Być może zostały one objęte planem łączenia kwater w ramach inwestycji polegającej na uporządkowaniu cmentarza i połączeniu kwater, którą przeprowadził w 1964 r. Wydział Gospodarki Komunalnej Miejskiej Rady Narodowej w Lublinie.

Niestety nie zachowała się księga cmentarza z lat 1944–1962, choć zachowały się adnotacje, będące prawdopodobnie planowanymi inskrypcjami nagrobnymi dla pochowanych. Można z nich wywnioskować, że w 1946 r. dokonano na cmentarzu pochówku przynajmniej 6 osób, w tym Chaima Hirszmana, ocalonego z obozu w Bełżcu i zamordowanego w 1946 r. w Lublinie50. Prawdopodobnie pochowano tam także Leona Felhendlera, jednego z przywódców buntu w obozie w Sobiborze, zabitego w Lublinie w 1945 r., a może także siedem pozostałych ofiar powojennych zajść antysemickich w Lublinie51.

15 grudnia 1946 r. w „Gazecie Lubelskiej” pojawiła się informacja o odbywającym się w tym dniu pogrzebie Żydów, ekshumowanych na terenie Majdanu Tatarskiego. Kondukt pogrzebowy miał wyruszyć z domu przy ulicy Lubartowskiej 8 (obecnie Lubartowska 10) na cmentarz żydowski przy ulicy Unickiej. Komitet Pogrzebowy wzywał wszystkich Żydów oraz całe społeczeństwo do wzięcia jak najliczniejszego udziału w uroczystości52.

W uroczystości udział wzięli także przedstawiciele PPS i PPR. Przemawiali przedstawiciele Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego i Kongregacji Żydów Lubelskich. Podczas ceremonii wykonywano także zdjęcia, które przesłano na początku 1947 r. do Centralnej Komisji Historycznej w Łodzi53.

W trakcie Zjazdu Lublinerów we wrześniu 1947 r. dokonano pogrzebu 40 ekshumowanych ofiar egzekucji w Jakubowicach Murowanych oraz odsłonięto pomnik ofiar getta na Majdanie Tatarskim54.

W marcu 1948 r. przeprowadzono ekshumację dzieci z żydowskiego sierocińca, ofiar masowej egzekucji w dniu 24 marca 1942 r. na Tatarach oraz odprawiono uroczysty pogrzeb ofiar w zbiorowej mogile55. W miejscu ich pochówku postawiono w 1987 r. pomnik autorstwa Sławomira Mieleszki, w kształcie menory.

Pomnik na nowym cmentarzu żydowskim przy ulicy Walecznych w Lublinie
Pomnik na nowym cmentarzu żydowskim przy ulicy Walecznych w Lublinie (Autor: Fedorowicz, Marcin)

W dniu 26 lipca 1990 r. na nowym cmentarzu odbył się pochówek szczątków ofiar getta na Majdanie Tatarskim odnalezionych w 1988 r.

W okresie między październikiem 1962 r. a lutym 1979 r.  na cmentarzu pochowano 29 osób, w tym 8 kobiet56.

UpamiętnieniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lata 40. i 50.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

We wrześniu 1947 r. podczas pogrzebu ofiar egzekucji w Jakubowicach Murowanych odsłonięto pomnik ofiar getta na Majdanie Tatarskim57. Chodzi tu zapewne o istniejący Pomnik Pomordowanych Żydów Lublina, który upamiętnia jednocześnie żydowskich jeńców z obozu przy ul. Lipowej oraz żydowskich żołnierzy Wojska Polskiego poległych w latach 1939–194458. Pomnik, nieznanego autorstwa, ma kształt macewy z reliefem w kształcie menory i otoczony jest niskim murkiem z granitu, w którym w 1996 r. wmurowano tablice z listami nazwisk oraz napis dedykacyjny o treści:

Ku pamięci ludności żydowskiej
miasta Lublina wymordowanej przez
hitlerowców w latach 1939–1944
Cześć ich pamięci.

Pierwotnie dedykacja sformułowana była nieco inaczej, w miejscu „hitlerowców” użyto sformułowania „zbirów hitlerowskich”. Poniżej znajduje się też napis głoszący:

Tu spoczywają Żydzi
żołnierze Wojska Polskiego
polegli w walce z hitlerowcami
w latach 1939–1944
i jeńcy zamordowani w obozie jenieckim/przy ul. Lipowej w Lublinie
Cześć ich pamięci59.

Na przełomie 1951 i 1952 r. prowadzono w regionie lubelskim akcję ekshumacji ofiar II wojny światowej różnych wyznań, a w jej ramach dokonano ekshumacji i pochówku 11 Żydów z Brzozówki i 65 z Kawęczyna60.

W 1958 r. odnowiono ohel (namiot, rodzaj zadaszenia umieszczanego nad grobami, a w tym przypadku niewielki budynek) rodziny Eigerów, stanowiącej dynastię przywódców chasydzkich61. W tym samym roku brat rabina Majera Szapiry przewiózł zwłoki wielkiego talmudysty i twórcy uczelni rabinackiej z Lublina do Jerozolimy, gdzie pochowano je na cmentarzu Har ha-Menuchot („Góra Spoczynku”). W Lublinie pozostał do dzisiaj jego symboliczny, pusty już ohel62. W ekshumacji zwłok uczestniczył także lubelski parasolnik Nuchym Szyc.

Lata 60.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1965 r. w ramach akcji porządkowej na cmentarzu planowano także ustawienie sporego znicza o średnicy 35 metrów i 30 m wysokości. Teren planowano obsadzić kwiatami oraz krzewami, zaplanowano nowy układ żwirowych alejek, place przed grobami wyłożono betonowymi płytami, wyznaczono miejsca na ławki. Warto zauważyć, że w planie zagospodarowania przestrzeni widoczne było także łączenie istniejących grobów pojedynczych w mogiły zbiorowe. Być może wśród tych upamiętnień znajdowały się też pochówki z lat 1944–1947. Prace dotyczyły tylko grzebalnej części cmentarza, obejmującej jedynie niewielką część całości powierzchni przedwojennego obszaru cmentarza63.

Lata 80. i 90.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 80. odsłonięto na cmentarzu żydowskim przy ul. Walecznych pamiątkową tablicę64. Była to zarazem prawdopodobnie jedna z pierwszych aktywności Symchy Wajsa, lekarza stomatologa, pochodzącego z Piask Luterskich, ale wychowującego się w Lublinie, który był inicjatorem kilkunastu upamiętnień społeczności żydowskiej Lublina w latach 80. i 90.65.

W wyniku działań fundacji Manfreda i Sary Frenklów teren cmentarza przy ul. Walecznych został ostatecznie uporządkowany. Na część grzebalną przeniesiono ocalałe nagrobki z terenu miasta (obecnie znajdują się tam nagrobki z Wieniawy i Głuska, a także jeden nagrobek z dawnego cmentarza wojennego z I wojny światowej przylegającego do nekropolii) oraz z Puław i Annopola. W lipcu 1991 r. została zakończona odnowa cmentarza żydowskiego i budowa izby pamięci przy ul. Walecznych. W uroczystym otwarciu, 23 lipca 1991, „wzięło udział czterdziestu Żydów z Izraela, Stanów Zjednoczonych, Belgii i Francji”. Obecni byli Sara i Manfred Frenklowie, sponsorzy tej akcji66.

Ogrodzenie odrestaurowanej przez Fundację Frenklów części cmentarza składa się z 300 stel-macew, które od strony zewnętrznej są stylizowane tak, by symbolizowały zniszczenie i przemijanie. Od strony wewnętrznej natomiast można w nie wmontowywać tablice upamiętniające, co w późniejszych latach stało się częstą praktyką.

Powstała na terenie cmentarza Izba Pamięci to budowla o wysokości 10,5 m, która również nawiązuje kształtem do żydowskiego nagrobka: powiększonej do ogromnych rozmiarów steli oraz tumby (czyli skrzyni nagrobkowej). Wnętrze Izby Pamięci posiada elementy wyposażenia synagogi: aron-ha kodesz (w którym zgodnie z założeniem miała znajdować się Tora) i bima, wykonane z drewna dębowego. Elementy metalowe wykonała pracownia kowalstwa artystycznego Elżbiety Kuskowskiej-Wnęk. We wnętrzu izby znajduje się stała wystawa prezentująca dzieje lubelskich nekropolii żydowskich.

Symbolika tego upamiętnienia, projektu Stanisława Machnika, miała w zamyśle tworzyć pomost pomiędzy teraźniejszością i przyszłością, będąc – jak napisali autorzy broszury – „pomostem pomiędzy historią a teraźniejszością miasta Lublina, pomiędzy tętniącym życiem Żydów lubelskich przed II wojną światową a nowymi mieszkańcami Lublina, darem państwa Bass-Frenklów dla obecnych Lubliniaków oraz miejscem spotkań i modlitwy byłych mieszkańców tego miasta rozproszonych po całym świecie”67. Kształt powstałej Izby Pamięci nawiązywać miał do odnalezionego na terenie cmentarza nagrobka z 1939 r.68.

W 1992 r. Z inicjatywy Symchy Wajsa zrealizowano upamiętnienie 190 osób, których szczątki znaleziono na obszarze byłego getta na Majdanie Tatarskim. Pomnik nawiązuje do stylu dawnego ogrodzenia tego cmentarza. Na tablicach nagrobkowych wykonanych z granitu znajdują się napisy w języku hebrajskim i polskim. Pomnik uzupełniało także swoiste lapidarium, na które składały się ustawione fragmenty nagrobków i kamieni. Miało ono kształt prostokąta, wypełnionego białym żwirem, pośrodku którego znajdowała się Gwiazda Dawida, usypana z czarnego żwiru. Po obu stronach lapidarium umieszczono dwie daty, 1942 i 1992, wykonane z czarnego żwiru69.

Na nieogrodzonym terenie dawnej nekropolii (dziś po północnej stronie ul. Andersa) wzniesiono w czerwcu 1993 r. Pomnik-ohel. W jego wnętrzu złożono urnę z prochami ofiar z byłego obozu na Majdanku, w którym zamordowano część lubelskich Żydów70.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ŹródłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej. Zgony za lata 1944–1945, poz. 126, 163, https://FamilySearch.org, [dostęp: 6.01.2020].

Archiwum Akt Nowych (AAN), Urząd ds Wyznań (UdsW), sygn. 13/433, sygn. 132/264.

Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie (Zespół 112), sygn. 8, 15, 18, 19, 20, 27, 35, 44.

APL, Rada Żydowska w Lublinie w latach 1939–1942, sygn. 177, 179.

APL, Urząd Wojewódzki Lubelski (UWL), Wydział ds Wyznań, sygn. 353 i 354.

APL, Wojewódzkie Zrzeszenie Gospodarki Komunalnej (WZGK), sygn. 314.

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH), Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej. 1944–1949, sygn. 354.

AŻIH, Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 303/20,114.

AŻIH, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ), sygn. 325/217.

AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/4.

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie (OBGTNN), Archiwum Hanny Wyszkowskiej, teczka V.

OBGTNN, Archiwum Symchy Wajsa.

OBGTNN, Archiwum Stanisława Machnika.

Relacje ze zbiorów Pracowni Historii Mówionej Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie: Wajsbrot M., 09.11.2010, rozm. T. Czajkowski, red. M.Radek; Wojtas M., 20.03.2018 rozm. T.Czajkowski.

Źródła prasoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

„Gazeta Lubelska” (1946).

„Sztandar Ludu” (1945–1989).

„Kurier Lubelski” (1957–1989).

OpracowaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dziobek-Romański J., Cmentarze – zarys regulacji historycznych, prawnych i kanonicznych, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. XIII: 1999.

Górniewicz Cz., Wspomnienia z okupacji niemieckiej, Lublin 2016.

Klimowicz T., Nowy cmentarz żydowski w Lublinie jako palimpsest pamięci, "Studia Judaica" , 2020, nr 2 (46), ss. 309–356.

Kolbuszewski J., Cmentarz jako tekst kultury, "Odra" 1981, nr 11.

Kopciowski A., Wos hert zich in der prowinc? Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat”, Lublin 2015.

Kopciowski A., Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyźnie po II wojnie światowej, “Scriptores” nr 46 (2019).

Kowalczyk I., Lubelskie nekropolie, Lublin 2019.

Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i opracowanie Adam Kopciowski, Lublin 2011.

Kubiszyn M., Niepamięć – postpamięć – współpamięć. Zagłada lubelskich Żydów jako przedmiot kultury pamięci, Lublin 2019.

Kuwałek R., Szlakiem pamięci, [w:] Lublin.Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001.

Kuwałek R., Urzędowi rabini lubelskiego Okręgu Bożniczego 1821–1939, [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, t. I, red. T. Radzik, Lublin 1995.

Kuwałek R. Wystawa o nowym cmentarzu żydowskim w Izbie Pamięci Żydów Lublina, 1997.

Marciszuk K., Cmentarz żydowski przy ul. Walecznych w Lublinie, Lublin 1987, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, sygn. 1239.

Minars E., A Lublin survivor. Life is Like a Dream. As told by Eva Eisenkeit, Brighton 2019.

Ożóg K., Pomniki Lublina, Lublin 2014.

Radzik T., Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin 1999.

Tomczyk J., Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942, [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, t. I,red. T.Radzik, Lublin 1995.

Trzciński A., Świadkiem jest ta stela. Stary cmentarz żydowski w Lublinie, Lublin 2017.

Urban K., Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966 (wybór materiałów), Kraków 2006.

Wajs S., Fakty i wydarzenia z życia lubelskich Żydów, Lublin 1997.

Weizman Y., Unsettled possession: the question of ownership of Jewish sites in Poland after the Holocaust from a local perspective, "Jewish Culture and History", Volume 18, Nr 1 (2017), s. 34–53.

Wójcikowski G., Wójcikowski W., Kalendarium, [w:] T. Radzik, W. Śladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin. Dzieje miasta, t. II, XIX i XX wiek, Lublin 2000.

Zieliński K., W cieniu synagogi, Lublin 1998.

Źródła internetoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wykaz nieruchomych obiektów zabytkowych ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Lublin, https://lublin.eu/gfx/lublin/userfiles/_public/lublin/przestrzen_miejska/zabytki/zabytki_lublina/gminna_ewidencja_zabytkow/2015_07_10_gez_z_poprawiona_archeologia.pdf, [dostęp: 4.11.2019].

Bielawski K., Lublin – nowy cmentarz żydowski, www.kirkuty.xip.pl/lublinnowy.htm , Nowy cmentarz żydowski w Lublinie, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/l/264-lublin, [dostęp: 25.01.2020].

Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce, https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_56, [dostęp: 4.11.2019].

Kolekcja szklanych negatywów, OBGTNN: http://teatrnn.pl/ikonografia/negatywy/kategoria/10, [dostęp: 27.12.2019].

Santarek St., Rzymskokatolicki cmentarz przy ul. Unickiej w Lublinie, http://unicka.cmentarz.lublin.pl/historia, [dostęp: 12.10.2019].

Szyc N., Płacz zamiast modlitwy, transkrypcja Ł. Jasina, OBGTNN, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/Content/9626/Placz_zamiast_modlitwy.pdf, [dostęp: 5.11.2019].

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Przeniesienie miejsc pochówku poza miasta stało się obowiązkowe w 1792 r., kiedy to Komisja Policji Obojga Narodów wydała specjalne zarządzenie pt. „Uniwersał do Miast Wolnych względem cmentarzy i szlachtuzów” por. J. Dziobek-Romański, Cmentarze – zarys regulacji historycznych, prawnych i kanonicznych, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. XIII, 1999, s. 10 i n.
  2. Wróć do odniesienia Brak miejsca na starym cmentarzu przy ul. Siennej rozwiązywano poprzez nasyp nowej warstwy ziemi już w XVII w., co pozwoliło przedłużyć okres jego użytkowania do 1830 r. Por. A.Trzciński, Świadkiem jest ta stela. Stary cmentarz żydowski w Lublinie, Lublin 2017, s. 61–62.
  3. Wróć do odniesienia E. Minars, A Lublin survivor. Life is Like a Dream. As told by Eva Eisenkeit, Brighton 2019, s. 337.
  4. Wróć do odniesienia P. Sygowski, Karta cmentarza wojskowego przy ul. Walecznych/ul. J.Kuronia, Lublin 2019; K. Zieliński, W cieniu synagogi, Lublin 1998, s. 71.
  5. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Wos hert sich in der prowinc, Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat”, Lublin 2015, s. 408–9.
  6. Wróć do odniesienia Lublin on a bejs-ojlem.Niszto szojn wu kejwer cu zajn mes, „Lubliner Tugblat” nr 233, 09.10.1931, za: A. Kopciowski, Wos hert...”, s. 357–8.
  7. Wróć do odniesienia Żydzi lubelscy i ich cmentarze, ulotka nieznanego autorstwa, ze zbiorów Hanny Wyszkowskiej, OBGTNN, teczka V, b.p.
  8. Wróć do odniesienia T. Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin 1999, s. 47.
  9. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Rada Żydowska w Lublinie, sygn 177, s. 77.
  10. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Urzędowi rabini lubelskiego Okręgu Bożniczego 1821–1939, [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, t. I, red. T. Radzik, Lublin 1995, s. 64.
  11. Wróć do odniesienia APL, Rada Żydowska w Lublinie, sygn. 177, s. 3,6 i 9.
  12. Wróć do odniesienia Tamże, s. 1 i 30.
  13. Wróć do odniesienia APL, Rada Żydowska w Lublinie, sygn 6/177, s. 92–93. Ulica Franciszkańska biegła w kierunku północnym od dawnego klasztoru Franciszkanów między ul. Unicką a ul. Kalinowszczyzna. Prawdopodobnie jej przedłużeniem była dzisiejsza ul. Walecznych (por. plan Lublina z 1931 r.).
  14. Wróć do odniesienia Tamże, s. 30 i 60.
  15. Wróć do odniesienia Być może chodzi o plac przed Teatrem Osterwy, gdyż ul. Narutowicza przemianowano na Theaterstrasse.
  16. Wróć do odniesienia Nie udało się ustalić o jakie miejsce chodzi.
  17. Wróć do odniesienia APL, Rada Żydowska w Lublinie, sygn. 177, s. 73.
  18. Wróć do odniesienia Tamże, s. 7 i 77.
  19. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Szlakiem pamięci, [w:] Lublin.Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001, s. 121.
  20. Wróć do odniesienia Tamże, s. 122.
  21. Wróć do odniesienia I. Rajchensztajn, Ziomkostwo lubelskie w Polsce, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i opracowanie A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 360.
  22. Wróć do odniesienia Izba Pamięci Żydów Lublina, Zeszyt protokołów posiedzeń Prezydium Ziomkostwa Lubelskiego z 2 stycznia 1948 – 13 listopada 1949, s. 1, 10, 28, 40, 52, za: A. Kopciowski, Księga Pamięci…, s. 55.
  23. Wróć do odniesienia Tamże, s. 56.
  24. Wróć do odniesienia APL, Urząd Wojewódzki Lubelski, zespół 1079 (dalej: UWL), Wydział ds Wyznań (dalej: WdsW), sygn. 353, s. 48.
  25. Wróć do odniesienia Dzieci wznieciły pożar, „Kurier lubelski”, R. 4 nr 74, 16.03.1960, s. 3.
  26. Wróć do odniesienia APL, UWL, UdsW, sygn. 353, s. 114.
  27. Wróć do odniesienia APL, Wojewódzkie Zrzeszenie Gospodarki Komunalnej, sygn. 314.
  28. Wróć do odniesienia Niestety w zachowanych materiałach brak informacji o nazwiskach zmarłych pochowanych w grobach objętych renowacją (i łączeniem kwater).
  29. Wróć do odniesienia Informacja uzyskana od p. Romana Litmana 12 lipca 2019 r.
  30. Wróć do odniesienia St. Santarek, Rzymskokatolicki cmentarz przy ul. Unickiej w Lublinie, http://unicka.cmentarz.lublin.pl/historia, [dostęp: 12.10.2019].
  31. Wróć do odniesienia Aleja Lenina – pusto, „Kurier Lubelski”, R. 17 nr 180, 02.08.1973, s. 4.
  32. Wróć do odniesienia Relacja Mariana Wojtasa ze zbiorów Pracowni Historii Mówionej Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, nagranie: Tomasz Czajkowski, 20.03.2018; relacja Morrisa Wajsbrota ze zbiorów Pracowni Historii Mówionej Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, nagranie: Tomasz Czajkowski, 29.11.2010.
  33. Wróć do odniesienia Informacja od członka grupy na portalu Facebook pod nazwą „Uroczy Lublin”, zamieszczona przez Jarosława Szczuryka vel Szczerbę 09.12.2019, https://www.facebook.com/groups/uroczy.lublin/3075705082459589/?comment_id=3076679325695498¬if_id=1575897905873325¬if_t=group_comment&ref=notif, [dostęp: 9.12.2019].
  34. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, S.J. Żurek, Symcha Wajs, [w:] Sylwetki Żydów lubelskich. Leksykon, Lublin 2019, s. 271.
  35. Wróć do odniesienia APL, UWL, UdsW, sygn. 354, s. 34.
  36. Wróć do odniesienia Trwa montaż macew, „Kurier Lubelski”, R. 33, nr 138, 17.07.1989, s. 4.
  37. Wróć do odniesienia Minister Hammer o kirkucie na Siennej, „Kurier Lubelski” R. 33 nr 165, 25–27.08.1989, s. 1.
  38. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Wystawa w Izbie Pamięci Żydów Lublina przy ul. Walecznych.
  39. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Szlakiem pamięci, s. 122.
  40. Wróć do odniesienia J. Tomczyk, Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942, [w:] Żydzi w Lublinie, t. I, s. 248.
  41. Wróć do odniesienia APL, Rada Żydowska w Lublinie, sygn. 179, s. 5–7. W dokumentach wymieniono jedną osobę: Mojżesza Sznajdera.
  42. Wróć do odniesienia APL Rada Żydowska w Lublinie, sygn. 177, s. 92.
  43. Wróć do odniesienia T. Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta, s. 45.
  44. Wróć do odniesienia H. Feldman, Z Majdanu do Dachau, [w:] Księga pamięci..., s. 331.
  45. Wróć do odniesienia K. Marciszuk, Cmentarz żydowski przy ul. Walecznych w Lublinie, Lublin 1987, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, sygn. 1239, s. 5.
  46. Wróć do odniesienia Cz. Górniewicz, Wspomnienia z okupacji niemieckiej, Lublin 2016, s. 104–5, 124.
  47. Wróć do odniesienia Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej: AŻIH), Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej. 1944–1949, sygn. 354, nr 3, 23.11.1944, k. 2.
  48. Wróć do odniesienia E. Minars, A Lublin survivor..., s. 337.
  49. Wróć do odniesienia Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej. Zgony za lata 1944–1945, poz. 126, 163, 175. H. Kiszka pojawia się też w kolejnym rejestrze z adnotacją, że został pochowany przez Komitet Żydowski, tamże, poz. 158, https://FamilySearch.org, [dostęp: 6.01.2020].
  50. Wróć do odniesienia Notatka Szulima Garena, Archiwum Romana Litmana. Podziękowania dla p. Romana Litmana oraz p. dr. hab. Adama Kopciowskiego za udostępnienie materiałów. Nie udało się zlokalizować dokładnego miejsca pochówku Chaima Hirszmana.
  51. Wróć do odniesienia por. A. Kopciowski, Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyźnie po II wojnie światowej, “Scriptores” nr 46, Lublin 2019, s. 229.
  52. Wróć do odniesienia Pogrzeb Żydów ofiar zbrodni hitlerowskich, „Gazeta Lubelska”, R. 2, nr 346 (655), 15.12.1946, s. 6; Pogrzeb Żydów pomordowanych w 1942 roku na Majdanie Tatarskim, „Sztandar Ludu”, 17.12.1946.
  53. Wróć do odniesienia AŻIH, Centralna Żydowska Komisja Historyczna, sygn. 114, s. 89.
  54. Wróć do odniesienia Za: A. Kopciowski, Księga pamięci…, s. 52.
  55. Wróć do odniesienia Tamże, s. 56.
  56. Wróć do odniesienia Księga cmentarna cmentarza żydowskiego w Lublinie, Archiwum Romana Litmana. Podziękowania dla p. Romana Litmana oraz p. dr. hab. Adama Kopciowskiego za udostępnienie materiałów.
  57. Wróć do odniesienia Za: A. Kopciowski, Księga pamięci…, s. 52.
  58. Wróć do odniesienia K. Ożóg, Pomniki Lublina, Lublin 2014, s. 102.
  59. Wróć do odniesienia Tamże.
  60. Wróć do odniesienia Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej, Обобщенный банк данных «Мемориал» [Połączona baza danych "Memoriał"], Protokół Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Kraśniku z 27 czerwca 1952 r., https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=86176236&p=2, [dostęp: 03.06.2020].
  61. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Szlakiem pamięci, s. 122.
  62. Wróć do odniesienia K. Wajs,S.Wajs Fakty i wydarzenia z życia lubelskich Żydów, Lublin 1997, s. 54.
  63. Wróć do odniesienia Projekt zagospodarowania cmentarza stworzony przez Wojewódzkie Biuro Projektów, Archiwum Romana Litmana.
  64. Wróć do odniesienia jb, Nie wolno zapomnieć, „Kurier Lubelski”, R. 25, nr 188, 21.09.1984, s. 8.
  65. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, S.J. Żurek, Symcha Wajs, [w:] Sylwetki Żydów lubelskich. Leksykon, Lublin 2019, s. 271.
  66. Wróć do odniesienia G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Kalendarium, [w:] T. Radzik, W. Śladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin. Dzieje miasta, t. II, XIX i XX wiek, Lublin 2000, s. 586; J. Pleszczyński, Wspólna Izba Pamięci, „Gazeta Wyborcza” nr 112 (1991), 24.07.1991, s. 1.
  67. Wróć do odniesienia Ulotka o Izbie Pamięci Fundacji Sary i Manfreda Bass-Frenkel, ze zbiorów Hanny Wyszkowskiej, OBGTNN, teczka V, b.p.
  68. Wróć do odniesienia Opisowa charakterystyka rewaloryzacji Cmentarza żydowskiego przy ul. Walecznych w Lublinie, Materiały pozyskane od p. Stanisława Machnika, OBGTNN, b.p.
  69. Wróć do odniesienia K. Wajs, Fakty i wydarzenia..., s. 30.
  70. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Szlakiem pamięci,..., s. 123; G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Kalendarium…, s. 577.

Powiązane artykuły

Powiązane mapy

Powiązane miejsca

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe