Plac Rybny w Lublinie
Nazwa placu Rybnego związana jest z jego pierwotną funkcją – placu targowego, gdzie handlowano rybami złowionymi w przepływającej poniżej Czechówce. Znajdowały się tu także, kilkakrotnie niszczone przez pożary, drewniane budynki – łaźnia miejska i dom publiczny, prowadzony przez mieszkającego nieopodal miejskiego kata. Dopiero w XIX wieku plac stał się miejscem reprezentacyjnym, przy którym stanął pałac Pawęczkowskiego, jeden z najelegantszych gmachów ówczesnego Lublina.
Spis treści
[Zwiń]Przestrzeń placu
W miejscu, gdzie niegdyś wąwóz schodził w dolinę Czechówki, po zburzeniu murów obronnych utworzono długi zjazd po skarpie wzgórza. W miarę rozwoju miasta wąwóz stopniowo zasypywano, a na jego miejscu powstała ulica Rybna. Do 1524 roku zwana była ulicą Łazienną. Z nadania przywilejem królewskim w 1317 roku postawiono tu bowiem łaźnię wójtowską dla mieszkańców miasta, z której dochody od XVI wieku zasilały kasę miejską. Na skraju Lublina, przy jego średniowiecznych murach, ulica Łazienna przechodziła w plac, zwany początkowo Psią Górką. Tutaj w XVI wieku mieściła się woskobojnia, czyli wytwórnia wosku. Plac przemianowano później na Rybny, tu bowiem sprzedawano ryby łowione w Czechówce i jej rozlewiskach. W ślad za placem nazwę Rybnej otrzymała XVI-wieczna ulica i brama, która ją zamykała.
Rejon ten można nazwać gospodarczą częścią Lublina, do której z początkiem XVI wieku została doprowadzona woda z miejskich wodociągów. Z placu przez Furtę Rybną na łąki nad Czechówką głębokim ściekiem określanym jako Cloaca Maxima wypływały wody opadowe oraz wszelkie nieczystości z tej części Starego Miasta. Na placu zlokalizowane były budynki miejskie: łaźnia i lupanar. Lupanar, zwany też prostibulum, czyli dom publiczny, zarządzany przez miejskiego kata, który urzędował w Baszcie Katowskiej na skarpie (w pobliżu dzisiejszej kamienicy przy ulicy Kowalskiej 5). W 1874 roku zostało wybudowane prowadzące w dół, do ulicy Kowalskiej przejście, które funkcjonuje do dzisiaj i jest zwane od niedawna Zaułkiem Hartwigów. Powstałe wówczas schody istnieją do dziś.
Historia
Badania archeologiczne prowadzone w ostatnich latach na placu i w jego bezpośrednim sąsiedztwie wykazały, że w jego obrębie znajdował się ściekowo-burzowy kanał w postaci naturalnego wąwozu lessowego dzielącego wzgórze staromiejskie na dwie części. Brał on swój początek w okolicach kościoła oo. dominikanów, następnie biegł po łuku ulic Złotej i Rybnej i docierał do ulicy Kowalskiej w miejscu obecnych schodów sprowadzających do niej z poziomu placu Rybnego. Po zurbanizowaniu wzgórza staromiejskiego ten właśnie ostatni odcinek dawnego wąwozu zbierał ścieki, a także nadmiar wód opadowych – pełnił więc zarazem funkcję otwartego kanału burzowego. Wylot tego kanału miał kształt dużej półkolistej arkady umieszczonej u dołu bardzo wysokiego w tym miejscu muru obronnego, jak to widzimy na fragmencie obrazu Pożar miasta Lublina z 1719 r.
W razie oblężenia wylot ten mógłby służyć nieprzyjacielowi jako miejsce przedarcia się w głąb murów, toteż arkada zabezpieczona była kratą drewnianą, dębową, okowaną, następnie zamienioną na kutą kratę żelazną. Przy gwałtownych deszczach napór wody wielokrotnie powodował wyłamywanie kraty i niszczenie muru, o czym świadczą częste zapisy w Księgach Ekspensy. Sam kanał na stoku wzgórza był szeroki, otwarty, pierwotnie zapewne o nawierzchni gruntowej, potem wybrukowany. Używano dla niego określenia aquae decursus retro balneum, czyli za łaźnią; albo defluxum sordium ac sterquiliniorum publicorum. Zwano go też Canalium Publicum – jako główny kanał Starego Miasta.
Poza reliktami głównego kanału odkryto również pozostałości kanałów doprowadzających do niego nieczystości (np. z kamienicy Grodzka 20/Rybna 14). Na placu odkryto także otwarty rynsztok uliczny zwany Cloaca Maxima, który funkcjonował na przełomie XVIII i XIX wieku, oraz XVI–XVIII-wieczne kanały ściekowe, składające się z koryta wykonanego z desek dębowych, umieszczonego wewnątrz konstrukcji w formie skrzyni. Część badaczy interpretuje je jako kanały ścieków produkcyjnych z browarów zgrupowanych we wnętrzu kamienicy Ku Farze 4/Rybnej 9.
W 2003 roku plac został wyremontowany: otrzymał nową nawierzchnię, elementy małej architektury i oświetlenia. Wymieniono także wysokie i długie na ponad 50 metrów schody, prowadzące z placu w kierunku położonej znacznie niżej ulicy Kowalskiej. Nawierzchnia placu została wyłożona kwadratowymi i prostokątnymi płytami z żółtego i ciemnego piaskowca z Radkowa i Brennej, natomiast ciągi piesze wokół placu zyskały mozaikową nawierzchnię z kostki granitowo-bazaltowej. Kamieniem zostały też obłożone murki oporowe od strony ulicy Przy Murze, nad zabudową ulicy Kowalskiej oraz gazony wokół drzew na placu, służące za siedziska. Autorem projektu przebudowy był Janusz Bielak z biura Apro.
Budynki wokół placu
Nieistniejący kościół oo. trynitarzy, obecnie tzw. pałac Pawęczkowskiego mieści się przy ulicy Rybnej 10/Noworybnej 4. Do 1751 roku istniały w tym miejscu trzy kamieniczki mieszczańskie (powstałe w II połowie XVII wieku), które w latach 1721–1751 przeszły na własność oo. trynitarzy.
Do Lublina trynitarze zostali sprowadzeni w 1728 roku przez hetmana i oboźnego koronnego księcia Jerzego Lubomirskiego, który osadził ich na Starym Mieście, zobowiązując się do ufundowania siedziby i kościoła. Fundację podjął w 1746 roku Mikołaj Łoś z Grodkowa. W 1751 roku rozpoczęto – nigdy nieukończoną – budowę późnobarokowego kościoła. W 1781 roku oo. trynitarze opuścili niedokończoną budowlę, przenosząc się do opustoszałych gmachów pojezuickich przy obecnym placu katedralnym. Nieukończony kościół trynitarski, popadający w ruinę, zakupili na publicznej licytacji w 1824 roku Jan i Tekla Pawęczkowscy, przeznaczając go na funkcje mieszkalne. Przebudowa, trwająca do 1838 roku, zakładała maksymalne wykorzystanie istniejących murów i sklepień dawnego kościoła. Elewacje otrzymały dekorację architektoniczną w stylu klasycystycznym. Od nazwiska właściciela oraz ze względu na reprezentacyjny wygląd zaczęto budynek określać mianem pałacu Pawęczkowskiego.
Seweryn Sierpiński w Obrazie miasta Lublina z 1839 roku określał ten budynek jako jeden z najwspanialszych i największych w mieście. Do 1847 roku mieściła się tu rosyjska kwatera generalska. W późniejszym okresie budynek należał m.in. do Gerszona Rozenblata, Borucha Chalewicza Kolberga i Stefana Czakierta.
Literatura
- Teodorowicz-Czerepińska J., Dokumentacja naukowo-historyczna wodociągu staromiejskiego w Lublinie, PP Pracownie Konserwacji Zabytków o/Lublin Pracownia dokumentacji naukowo-historycznej, Lublin 1987.
- Denys M., Wyszkowski M., Lublin i okolice. Przewodnik, Idea MEDIA, Lublin 2000.
- Niedbał A., Plac Marzeń, „Gazeta Wyborcza” 2003, nr 186.
- Kawałko P., Nestorowicz Z. [red.], Lublin. Przewodnik, Gaudium, Lublin 2012.