Przewodnik po Lublinie – szlak renesansu lubelskiego
Renesans lubelski to nurt w architekturze, widoczny zwłaszcza w świątyniach znajdujących się w Lublinie i na Lubelszczyźnie. W Lublinie budowle z cechami tego stylu skupiają się obrębie Starego Miasta, Śródmieścia oraz dzielnicy Kalinowszczyzna.
Spis treści
[Zwiń]- Renesans lubelski
- Kościół pw. św. Ducha w Lublinie
- Kościół pw. Nawrócenia św. Pawła w Lublinie
- Kościół pw. Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej w Lublinie
- Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Lublinie
- Kościół pw. Św. Józefa Oblubieńca NMP w Lublinie
- Kościół pw. św. Mikołaja w Lublinie
- Cerkiew prawosławna pw. Przemienienia Pańskiego w Lublinie
- Kościół pw. św. Agnieszki w Lublinie
- Kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Lublinie
- Kościół pw. św. Wojciecha w Lublinie
- Kościół oo. dominikanów pw. św. Stanisława BM w Lublinie
Renesans lubelski
Pokaż Przewodnik po Lubinie - szlak renesansu Lubelskiego na większej mapie
Wieki XVI i XVII były dla Lublina przełomowe. Wielki pożar w 1575 roku, który niemal całkowicie zniszczył miasto, oraz rozwój kontrreformacji spowodowały napływ do Lublina licznej grupy muratorów włoskich. Powstające i przekształcane budowle otrzymywały szereg wspólnych cech architektonicznych takich jak: smukła bryła, jednonawowy plan, węższe od nawy i zakończone półkoliście prezbiterium, bezwieżowa fasada, sklepienie kolebkowe z lunetami ozdobione sztukateriami, tynkowane ściany, fasada z ozdobnym szczytem, ornamenty okuciowe. W literaturze naukowej osobny typ architektoniczny budowli sakralnych powstających na Lubelszczyźnie w 1. połowie XVII w. i posiadających wspólne cechy wyodrębnił Władysław Tatarkiewicz. Termin „renesans lubelski” został wprowadzony do historii sztuki w 1. połowie XX w.
Kościół pw. św. Ducha w Lublinie
Kościół pw. św. Ducha zyskał cechy renesansu lubelskiego po przebudowie przeprowadzonej w latach 1602–1608 według projektu Jana Cangerlego.
Jednonawowa świątynia otrzymała nowe półkoliste prezbiterium. W kolejnych latach dobudowano dwie kaplice: fundacji lubelskiego rajcy Stanisława Licheńskiego (1. poł. XVII w.) oraz Stefana Czarnieckiego (2. poł. XVII w.). Zarówno prezbiterium jak i kaplice ozdobiono sztukateriami.
W kruchcie znajdują się liczne epitafia. Wśród nich odnajdziemy tablicę upamiętniającą Annę z Denhoffów Daniłłowiczową – fundatorkę świątyni. Od zachodu do kościoła przylega przebudowany w XIX w. budynek, będący pozostałością przykościelnego szpitala.
Kościół pw. Nawrócenia św. Pawła w Lublinie
Kościół i klasztor wzniesiono dla zakonu bernardynów z fundacji mieszczan w latach 1473–1495. Przebudowa, wykonana według projektu muratorów Rudolfa Negroniego i Jakuba Balina w 1. połowie XVII w., wywarła decydujący wpływ na kształtowanie się renesansu lubelskiego. Świątynia stała się wzorcem powielanym w kolejnych realizacjach na terenie miasta i regionu.
Sklepienie kościoła pokryto sztukateriami – dekoracją plastyczną w postaci listew i figur geometrycznych uzupełnianych dodatkowymi motywami w formie rozetek, serc i gwiazd. Po wschodniej stronie świątyni zachował się charakterystyczny szczyt pokryty ornamentem okuciowym, pochodzącym ze sztuki niderlandzkiej. Wewnątrz znajduje się renesansowy nagrobek Andrzeja Osmólskiego (pocz. XVII w.) oraz epitafium Wojciecha Oczki (koniec XVI w.) – nadwornego lekarza królów polski. Przechowywane są tu relikwie św. Walentego oraz św. Antoniego – patrona Lublina. W 1569 roku po podpisaniu aktu unii polsko-litewskiej w kościele odbyło się uroczyste nabożeństwo dziękczynne.
Kościół pw. Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej w Lublinie
Kościół zbudowano w l. 1412–1426 dla zakonu brygidek jako wotum dziękczynne króla Władysława Jagiełły za zwycięstwo pod Grunwaldem, przepowiedziane przez św. Brygidę.
W 1. poł. XVII w. prezbiterium przesklepiono kolebką z lunetami i pokryto sztukateriami w typie renesansu lubelskiego w formie żeber i medalionów z motywami figuralnymi i roślinnymi. Dekorację sztukateryjną wykonano także w południowym skrzydle klasztoru.
Neogotyckie ołtarze i ambona pochodzą z początku XX w. Uwagę zwracają stalle z XVII-wiecznymi obrazami przedstawiającymi sceny z życia św. Brygidy. Renowacja kościoła w l. 2009–2012 umożliwiła wyeksponowanie, w przeszklonej posadzce, pozostałości kaplicy, która istniała w tym miejscu przed wybudowaniem obecnej świątyni. Zwiedzającym udostępniono krypty oraz wieżę kościelną. Na strychu kościoła znajdują się XV-wieczne gotyckie polichromie.
Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Lublinie
Budowę klasztoru karmelitanek bosych wraz z kościołem pw. Niepokalanego Poczęcia NMP rozpoczęto w 1646 r., lecz wkrótce ją przerwano. Świątynia została ukończona dopiero w 1721 r. według projektu G. Spazzia i F.A. Mayera, nadwornych architektów Elżbiety Sieniawskiej.
Jest to kościół nieorientowany, wzniesiony na planie krzyża greckiego. Posiada typową dla renesansu lubelskiego bezwieżową fasadę z poziomymi i pionowymi podziałami oraz sterczynami po bokach. W wyposażeniu uwagę zwraca barokowy ołtarz główny oraz ołtarze boczne – św. Józefa i św. Wincentego, wykonane w 1720 r. przez warszawskiego rzeźbiarza Bernatowicza. Ciekawymi elementami wnętrza świątyni są dwie XVIII-wieczne ambony oraz rozwieszone na ścianach pochodzące z Flandrii XVII-wieczne kurdybany.
Od północy do świątyni przylega klasztor karmelitanek, który w 1809 r. przeznaczony został na szpital wojskowy. Obecnie mieści się w nim publiczny szpital kliniczny.
Kościół pw. Św. Józefa Oblubieńca NMP w Lublinie
Świątynię wybudowano w 1. poł. XVII w. według projektu Jakuba Tremanzela. Jest to niewielki, jednonawowy, orientowany, trójkondygnacyjny kościół. Sklepienie kolebkowe z lunetami pokrywają charakterystyczne dla renesansu lubelskiego sztukaterie.
Neorenesansowe attyki nad dzwonnicą i kruchtą, projektu Stefana Szyllera, wykonano na pocz. XX w. Z tego samego okresu pochodzą dekoracje sgraffitowe przedstawiające świętych, umieszczone w arkadowych niszach górnej kondygnacji kościoła. Ich autorem jest lubelski malarz Władysław Barwicki.
XVIII-wieczne obrazy w ołtarzu głównym przedstawiają św. Józefa, patrona kościoła oraz św. Kazimierza Królewicza. Przy chórze muzycznym znajdują się dwa obrazy datowane na XVII wiek, przedstawiające sceny przebicia serca św. Teresy i biczowanie Chrystusa.
Kościół pw. św. Mikołaja w Lublinie
Kościół pw. św. Mikołaja został zbudowany w 1. poł. XVI w. Na skarpie ponad doliną rzeki Czechówki. W 1. poł. XVII w., z inicjatywy proboszcza parafii ks. W. Turobojskiego, świątynia została przebudowana w typie renesansu lubelskiego.
Nawę oraz prezbiterium przesklepiono kolebką i pokryto sztukaterią w układzie sieciowym. Prace wykonał lubelski murator Piotr Traversi. Klasycystyczna fasada, wieżyczka, kruchta oraz dzwonnica są efektem późniejszych prac budowlanych wykonanych pod koniec XIX w.
W barokowym ołtarzu głównym z 2. połowy XVIII w., za przesłoną, znajduje się późnorenesansowa rzeźba przedstawiająca patrona kościoła – św. Mikołaja. Umieszczony w kaplicy bocznej rokokowy ołtarz został wykonany w poł. XVIII w. w puławskim warsztacie Sebastiana Zeisela. Został tu przeniesiony z kościoła dominikanów na przełomie XIX i XX w. Na uwagę zasługuje drewniany krucyfiks z XVII wieku zawieszony na belce tęczowej, będący prawdopodobnie najstarszym elementem wyposażenia kościoła. Ambona i chrzcielnica zostały wykonane na początku XX w. w Lubelskiej Fabryce Wag Wilhelma Hessa.
Cerkiew prawosławna pw. Przemienienia Pańskiego w Lublinie
Wzniesiona w 1. połowie XVII wieku cerkiew jest świątynią orientowaną z półkoliście zamkniętym prezbiterium od wschodu oraz jednoprzestrzennym korpusem nawowym. To jedyny w Lublinie przykład budowli sakralnej w typie renesansu lubelskiego z pojedynczą wieżą w fasadzie. Po jej bokach znajdują się charakterystyczne półszczyty.
W latach 2002–2003 odsłonięto pierwotny, renesansowy wystrój kolebkowego sklepienia prezbiterium w postaci malowideł z przedstawieniami Ducha Świętego, cherubinów i serafinów oraz archaniołów. Towarzyszą im sztukaterie w formie plakiet, rozet i uskrzydlonych głów aniołków. Na ścianie zachodniej korpusu nawowego zachowały się fragmenty XVII-wiecznej polichromii przedstawiającej ukrzyżowanie.
Cennym elementem wyposażenia wnętrza świątyni jest późnorenesansowy ikonostas (1. poł. XVII w.) z ikonami datowanymi na XVI i XVII w. Najstarszą z nich jest pochodząca z poł. XVI w. ikona Zaśnięcia Marii Panny.
Kościół pw. św. Agnieszki w Lublinie
Kościół wzniesiono w 1. połowie XVII wieku przy Trakcie Lwowskim z przeznaczeniem dla zakonu augustianów. Po zniszczeniach związanych z najazdami szwedzkimi został odbudowany w 2. połowie XVII w.
Jest to świątynia trójnawowa, nieorientowana, z niewielkim, zamkniętym półkoliście prezbiterium. Posiada typowe dla renesansu lubelskiego sklepienie kolebkowe z lunetami ozdobione sztukateriami. Podobną dekorację odnajdziemy w zakrystii oraz w klasztornym refektarzu. Charakterystyczna dla typu lubelskiego fasada jest zwrócona w stronę miasta.
Znajdująca się wewnątrz kościoła polichromia pochodzi z 1899 r. (odnowiona w l. 60. XX wieku). W wykonanym z drewna dębowego barokowym ołtarzu głównym znajduje się XVIII-wieczny obraz przedstawiający św. Augustyna ze św. Moniką i Matką Bożą Pocieszenia oraz obraz św. Agnieszki – patronki kościoła.
Kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Lublinie
Murowany kościół przy Trakcie Lwowskim wybudowano w latach 1635–1649 w miejscu drewnianej świątyni pw. św. Wawrzyńca. Kościół posiada cechy renesansu lubelskiego. Jest jednonawowy, orientowany, z węższym od nawy, półkoliście zamkniętym prezbiterium przyległym od wschodu.
Usytuowany obok budynek klasztorny oo. franciszkanów wzniesiono na palach dębowych pod koniec XVII w. Po opuszczeniu klasztoru przez lubelskich franciszkanów w 1817 r., budynek przekształcono na magazyn i szpital wojskowy.
W 1. połowie XIX wieku, po wykupieniu zabudowań przez Antoniego Domańskiego, mieściła się tu fabryka sukna, a następnie fabryka mydeł i świec. W 1927 roku – kolejny właściciel – Żyd Tadeusz Weisberg, po przejściu na katolicyzm ofiarował zabudowania klasztorne salezjanom. Podczas prac remontowych w 1. poł. XX w. świątynię podzielono na trzy kondygnacje. Taki kształt zachowała do dzisiaj.
Kościół pw. św. Wojciecha w Lublinie
Kościół wzniesiony został w 1. połowie XVII w. według projektu architekta Rudolfa Negroniego wraz z przylegającym do niego klasztorem przeznaczonym na szpital św. Łazarza. Jako świątynia przyszpitalna zlokalizowany został poza murami miasta w miejscu pochodzącej z 2. poł XVI wieku drewnianej kaplicy i szpitala.
Kościół zbudowano w typie renesansu lubelskiego. Jest bezwieżowy, jednonawowy, o zamkniętym półkoliście prezbiterium, nieznacznie węższym od nawy. Świątynia posiada sklepienie kolebkowe z lunetami pokryte listwami sztukateryjnymi w prostym układzie kratownicy.
Trzy późnorenesansowe ołtarze przeniesione zostały z kaplicy zamkowej Świętej Trójcy. W ołtarzu głównym znajduje się obraz S. Janowickiego z 1661 r. przedstawiający koronację najświętszej Marii Panny. W XIX w. klasztor pełnił m.in. funkcję mieszkania dla ubogiej ludności żydowskiej, dlatego nazywano go domem żydowskim.
Kościół oo. dominikanów pw. św. Stanisława BM w Lublinie
Wzniesiony w 1342 roku z fundacji Kazimierza Wielkiego w miejscu drewnianego oratorium św. Krzyża z przeznaczeniem dla sprowadzonych do Lublina w połowie XIII w. oo. dominikanów.
Wielki pożar Lublina w 1575 roku częściowo zniszczył kościół. Podczas przebudowy na pocz. XVII w., według projektu architekta Rudolfa Negroniego, wykonano nowe sklepienie oraz fasadę w typie renesansu lubelskiego.
W XVII i XVIII w. do kościoła dobudowano szereg kaplic, w tym m.in. Kaplicę Firlejów z bogatą dekoracją sztukateryjną i renesansowym nagrobkiem Mikołaja i Piotra Firlejów, ozdobioną sztukateriami Kaplicę Ossolińskich oraz Kaplicę Tyszkiewiczów z XVII-wieczną polichromią na kopule, przedstawiającą sąd ostateczny. W klasztornym skarbcu możemy oglądać m.in. krzyż związany z zaprzysiężeniem unii lubelskiej, stare księgi liturgiczne, ornaty oraz monstrancje. Od 1967 r. kościół dominikanów posiada tytuł bazyliki mniejszej nadany przez papieża Pawła VI.
Materiały tekstowe udostępnione przez Lubelską Regionalną Organizację Turystyczną
Opracowanie tekstu: Marcin Dąbrowski
Redakcja: Dorota Lachowska