Przewodnik po Lubelszczyźnie - miasteczka
Spis treści
[Zwiń]Mapa szlaku
Bełżyce - sztetł
Najstarsza wzmianka o osadzie Bełżyce znajduje się w dokumencie z 1349 roku, w którym król Kazimierz Wielki, na wniosek ówczesnego właściciela wsi – Rafała z Tarnowa herbu Leliwa, przeniósł ją z prawa polskiego na niemieckie. Jako miasto, Bełżyce zostały lokowane na prawie magdeburskim w 1417 roku przez Jana Tarnowskiego. Początkowo były tzw. miastem filialnym – miały się „sądzić i rządzić na wzór Lublina”. Niemal od samego początku miasto miało charakter wieloetniczny i wielowyznaniowy. Być może już od lat 20. XV wieku, a z całą pewnością od I połowy XVI wieku, obok ludności katolickiej i prawosławnej, w Bełżycach zaczęli osiedlać się Żydzi.
>>> czytaj o Bełżycach - sztetlu
Biłgoraj - sztetł
Biłgoraj został założony jako prywatne miasto w 1578 roku dzięki staraniom Adama Gorajskiego. Prawa miejskie nadał mu król Stefan Batory w przywileju lokacyjnym wydanym we Lwowie 10 września 1578 roku. Początek osadnictwa żydowskiego na ziemi biłgorajskiej przypada na XVI wiek. Przybyli tu wtedy Żydzi aszkenazyjscy, trudniący się przede wszystkim handlem i rzemiosłem. Żydzi w Biłgoraju zamieszkiwali przede wszystkim rynek i przyległe do niego uliczki. Dokładne dane pojawiły się w 1760 roku, kiedy dokonano szczegółowego przeglądu mieszkańców Biłgoraja. Wiadomo, że spośród 45 domów przy rynku, 36 należało do Żydów. W 1728 roku Żydzi otrzymali zgodę na budowę bożnicy i założenie cmentarza. W Biłgoraju istniały trzy cmentarze żydowskie. Do naszych czasów przetrwały jedynie resztki ostatniego kirkutu założone prawdopodobnie u schyłku XVIII wieku lub na początku XIX wieku. Ulokowano go za miastem, ponad 1,5 km na południe od rynku, na przedmieściu zwanym Piaski. W II połowie XIX wieku własnością gminy żydowskiej były: murowana synagoga, dwa domy nauki, mykwa, dwa cmentarze (z XVIII wieku i I połowy XIX wieku), cztery domy modlitwy, szkoła Talmud Tora i przytułek dla ubogich i kalekich Żydów.
>>> czytaj o Biłgoraju - sztetlu
Bychawa - sztetł
Żydzi zaczęli osiedlać się w Bychawie w XVII wieku. Właścicielom zależało na zaludnieniu miasteczka, co z kolei umożliwiło swobodne osiedlanie się Żydów. W Bychawie znajdowała się synagoga wzniesiona w 1810 roku, a w jej pobliżu znajdowała się także mykwa (łaźnia służąca do ablucji). Synagoga uległa zniszczeniu podczas wielkiego pożaru miasta w 1876 roku. Zniszczeniu uległ również sąsiadujący z nią dom modlitwy. Synagogę odbudowano w 1899 roku. W Bychawie zlokalizowany był także cmentarz żydowski – na wschód od rynku. W 1911 roku gmina otrzymała zgodę na założenie nowego cmentarza. W okresie międzywojennym do majątku gminy żydowskiej należały: synagoga, dom modlitwy, przytułek, mykwy, dom stróża bożnicy, dom stróża cmentarza, place przy synagodze.
>>> czytaj o Bychawie - sztetlu
Frampol - sztetł
Historia społeczności żydowskiej we Frampolu zaczyna się w I ćwierci XVIII wieku lub najpóźniej w połowie tego stulecia. Od 1735 lub 1736 roku istniała tu odrębna gmina posiadająca własny kirkut. Miasto Frampol zostało założone prawdopodobnie w 1717 lub w 1736 roku, jako prywatne miasto handlowo-rzemieślnicze i rolnicze, rozwijające się na przecięciu szlaków kupieckich wiodących ze Szczebrzeszyna do Janowa oraz z Biłgoraja do Goraja. Mieszkała tu ludność chrześcijańska: polska (katolicka) i ukraińska (prawosławna) oraz żydowska. W okresie 20-lecia międzywojennego Frampol był siedzibą gminy, wchodzącej początkowo w skład powiatu zamojskiego, a po reformie administracyjnej w 1932 roku – w skład powiatu biłgorajskiego. Dzięki przedsiębiorcom żydowskim, we Frampolu rozwijało się włókiennictwo i tkactwo, działały też zakłady zajmujące się obróbką skór. W mieście pracowało kilkunastu żydowskich krawców i szewców, a żydowscy kupcy byli w posiadaniu kilkunastu sklepików i kramów.
>>> czytaj o Frampolu - sztetlu
Goraj - sztetł
Nie wiadomo, kiedy do Goraja przybyli pierwsi Żydzi. Dane statystyczne podają, że w 1865 roku mieszkało w Goraju 517 Żydów, co stanowiło 26,8 proc. ogółu społeczności. W I połowie XVII wieku została wybudowana synagoga. Budynek został zniszczony w latach 1940–1944. Kirkut został założony zapewne w 1850 roku, położony jest około 250 m na południowy zachód od rynku. Obecnie jest zdewastowany. Z danych z 1904 roku wynika, że w Goraju nie było ani chederu, ani też żydowskiego domu modlitwy. Działały tu natomiast partie żydowskie np. Aguda (Agudas Jisroel).
>>> czytaj o Goraju - sztetlu
Janów Lubelski - sztetł
24 kwietnia 1652 roku Jan Zamoyski wystawił ordynację, która zezwalała Żydom na osiedlanie się w Janowie. Na mocy tej ordynacji Żydzi mogli uprawiać handel oraz wykonywać rzemiosło rzeźnickie, krawieckie i kuśnierskie. Ordynacja zwalniała ich również od płacenia podatków przez 15 lat, jednak zakazywała budowy domów w obrębie rynku i w pobliżu kościoła katolickiego. Żydzi byli skupieni w gminie żydowskiej, posiadali bożnicę, wybudowaną własnym sumptem, oraz drewniany dom modlitwy, przy którym wybudowano łaźnię oraz szkółkę dla dzieci żydowskich.
>>> czytaj o Janowie Lubelskim - sztetlu
Józefów Biłgorajski - sztetł
Żydzi zaczęli osiedlać się w Józefowie zaraz po nadaniu miastu przywileju lokacyjnego. Po 1725 roku powstała gmina żydowska. W 1725 roku powstała gmina żydowska. Prawdopodobnie w 1774 roku wybudowano kirkut oraz pierwszą drewnianą synagogę, która ulegała wielokrotnym pożarom. Drewniana synagoga jest wymieniana w informacjach dotyczących miasta z 1824 roku. Wiadomo, że po pożarze drewnianej synagogi, który miał miejsce w 1850 roku wybudowano nową, murowaną bożnicę.Budynek synagogi do dziś istnieje, podobnie kirkut.
>>> czytaj o Józefowie Biłgorajskim - sztetlu
Szczebrzeszyn - sztetł
Nie wiadomo dokładnie kiedy Żydzi osiedlili się w Szczebrzeszynie, ale pierwsza wzmianka o społeczności żydowskiej w tej miejscowości pojawia się w dokumencie z 1507 roku, w którym widnieje zapis o uiszczeniu przez kahał podatku koronacyjnego w wysokości 25 zł. Pierwsza wzmianka o bożnicy pochodzi z 1584 roku. Społeczność żydowska w Szczebrzeszynie zajmowała się rzemiosłem, arendą i handlem. Dawniej Szczebrzeszyn znany był z mieszkających tu uczonych rabinów.W Szczebrzeszynie do dnia dzisiejszego znajdują się budynki związane z miejscową społecznością żydowską - synagoga i kirkut.
>>> czytaj o Szczebrzeszynie - sztetlu
Tomaszów Lubelski - sztetł
Tomaszów Lubelski otrzymał przywilej lokacyjny w 1621 roku i był drugim, po Zamościu, miastem założonym przez Zamoyskich. Od samego początku mieszkała tu ludność wyznania katolickiego, prawosławnego i mojżeszowego, mająca te same prawa, przywileje i obowiązki względem ordynata. Pierwsza synagoga, która powstała w 1594 roku, została spalona i zniszczona przez wojska Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku. Na jej miejscu postawiono nową, w II połowie XVII wieku, przy ul. Bóżnicznej, która została przebudowana w XVIII wieku. Budynek został zniszczony w 1939 roku. W Tomaszowie funkcjonowały też: żydowski dom modlitwy, mykwa, przytułek dla biednych i chorych, rytualna rzeźnia drobiu oraz kramnice żydowskie, a także cmentarz żydowski.
>>> czytaj o Tomaszowie Lubelskim - sztetlu
Turobin - sztetł
Turobin, to jedna z najstarszych miejscowości na ziemi chełmskiej, rozwijająca się co najmniej od XII wieku jako osada targowa i obronna przy tzw. trakcie ruskim. W 1399 roku został wydany akt lokacji wsi na prawie magdeburskim. Od początku XV wieku w miasteczku istniała cerkiew prawosławna, zaś co najmniej od końca XVI wieku – synagoga. W ostatniej ćwierci XVI wieku miasto było silnym ośrodkiem ariańskim i kalwińskim. Do XIX wieku w okolicach Turobina mieszkała też niewielka liczba unitów. Być może już od około 1420 roku, a z pewnością od połowy XVI wieku, w Turobinie mieszkali Żydzi. W XVII wieku w mieście funkcjonowała dobrze zorganizowana gmina, posiadająca własną synagogę, wzniesioną prawdopodobnie około 1657 roku, po której nie pozostały żadne ślady.
>>> czytaj o Turobinie - sztetlu