Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Przewodnik po Lubelszczyźnie - miasteczka

 

Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego przedwojennej Lubelszczyzny było małe wielokulturowe miasteczko. Było ono podstawowym elementem układu osadniczego regionu lubelskiego. Miasteczko wielkulturowe to typ osadnictwa, które występuje na obszarach wzajemnego przenikania się kultur i religi, w którym obok siebie zamieszkują przedstawiciele kilku, najczęściej dwóch do czterech, religii lub narodowości.
Charakterystyczną cechą małych miasteczek przedwojennej Lubelszczyzny była obecność w nich, obok ludności chrześcijańskiej, ludności żydowskiej, prawosławnej, jak też unickiej. Tworzyło to unikalny w skali europejskiej krajobraz kulturowy. Zewnętrznie wielokultirowość miasteczek charakteryzuje się obecnością świątyń i cmentarzy różnych wyznań w obrębie jednej struktury urbanistycznej oraz wzajemnym przenikaniem się wpływów kultury, sztuki i obyczaju. Jednym z rodzajów miasteczka wielokulturowego jest żydowski sztetl czyli mała, prowincjonalna gmina żydowska, a właściwie wspólnota o specyficznym układzie społecznym i obyczajowości.
 
W wyniku II światowej małe miasteczka Lubelszczyzny jako forma przestrzenna i społeczna, ze specyficznym klimatem kulturowym, przestały istnieć. Pozostały już tylko we wspomnieniach, na starych ilustracjach, fotografiach i kartach literatury. 
 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Mapa szlakuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bełżyce - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsza wzmianka o osadzie Bełżyce znajduje się w dokumencie z 1349 roku, w którym król Kazimierz Wielki, na wniosek ówczesnego właściciela wsi – Rafała z Tarnowa herbu Leliwa, przeniósł ją z prawa polskiego na niemieckie. Jako miasto, Bełżyce zostały lokowane na prawie magdeburskim w 1417 roku przez Jana Tarnowskiego. Początkowo były tzw. miastem filialnym – miały się „sądzić i rządzić na wzór Lublina”. Niemal od samego początku miasto miało charakter wieloetniczny i wielowyznaniowy. Być może już od lat 20. XV wieku, a z całą pewnością od I połowy XVI wieku, obok ludności katolickiej i prawosławnej, w Bełżycach zaczęli osiedlać się Żydzi.

>>> czytaj o Bełżycach - sztetlu

Biłgoraj - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Biłgoraj został założony jako prywatne miasto w 1578 roku dzięki staraniom Adama Gorajskiego. Prawa miejskie nadał mu król Stefan Batory w przywileju lokacyjnym wydanym we Lwowie 10 września 1578 roku. Początek osadnictwa żydowskiego na ziemi biłgorajskiej przypada na XVI wiek. Przybyli tu wtedy Żydzi aszkenazyjscy, trudniący się przede wszystkim handlem i rzemiosłem. Żydzi w Biłgoraju zamieszkiwali przede wszystkim rynek i przyległe do niego uliczki. Dokładne dane pojawiły się w 1760 roku, kiedy dokonano szczegółowego przeglądu mieszkańców Biłgoraja. Wiadomo, że spośród 45 domów przy rynku, 36 należało do Żydów.  W 1728 roku Żydzi otrzymali zgodę na budowę bożnicy i założenie cmentarza. W Biłgoraju istniały trzy cmentarze żydowskie. Do naszych czasów przetrwały jedynie resztki ostatniego kirkutu założone prawdopodobnie u schyłku XVIII wieku lub na początku XIX wieku. Ulokowano go za miastem, ponad 1,5 km na południe od rynku, na przedmieściu zwanym Piaski. W II połowie XIX wieku własnością gminy żydowskiej były: murowana synagoga, dwa domy nauki, mykwa, dwa cmentarze (z XVIII wieku i I połowy XIX wieku), cztery domy modlitwy, szkoła Talmud Tora i przytułek dla ubogich i kalekich Żydów.

>>> czytaj o Biłgoraju - sztetlu

Bychawa - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi zaczęli osiedlać się w Bychawie w XVII wieku. Właścicielom zależało na zaludnieniu miasteczka, co z kolei umożliwiło swobodne osiedlanie się Żydów. W Bychawie znajdowała się synagoga wzniesiona w 1810 roku, a w jej pobliżu znajdowała się także mykwa (łaźnia służąca do ablucji). Synagoga uległa zniszczeniu podczas wielkiego pożaru miasta w 1876 roku. Zniszczeniu uległ również sąsiadujący z nią dom modlitwy. Synagogę odbudowano w 1899 roku. W Bychawie zlokalizowany był także cmentarz żydowski – na wschód od rynku. W 1911 roku gmina otrzymała zgodę na założenie nowego cmentarza. W okresie międzywojennym do majątku gminy żydowskiej należały: synagoga, dom modlitwy, przytułek, mykwy, dom stróża bożnicy, dom stróża cmentarza, place przy synagodze.

>>> czytaj o Bychawie - sztetlu

Frampol - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Historia społeczności żydowskiej we Frampolu zaczyna się w I ćwierci XVIII wieku lub najpóźniej w połowie tego stulecia. Od 1735 lub 1736 roku istniała tu odrębna gmina posiadająca własny kirkut. Miasto Frampol zostało założone prawdopodobnie w 1717 lub w 1736 roku, jako prywatne miasto handlowo-rzemieślnicze i rolnicze, rozwijające się na przecięciu szlaków kupieckich wiodących ze Szczebrzeszyna do Janowa oraz z Biłgoraja do Goraja. Mieszkała tu ludność chrześcijańska: polska (katolicka) i ukraińska (prawosławna) oraz żydowska. W okresie 20-lecia międzywojennego Frampol był siedzibą gminy, wchodzącej początkowo w skład powiatu zamojskiego, a po reformie administracyjnej w 1932 roku – w skład powiatu biłgorajskiego. Dzięki przedsiębiorcom żydowskim, we Frampolu rozwijało się włókiennictwo i tkactwo, działały też zakłady zajmujące się obróbką skór. W mieście pracowało kilkunastu żydowskich krawców i szewców, a żydowscy kupcy byli w posiadaniu kilkunastu sklepików i kramów.

>>> czytaj o Frampolu - sztetlu

 

Goraj - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nie wiadomo, kiedy do Goraja przybyli pierwsi Żydzi. Dane statystyczne podają, że w 1865 roku mieszkało w Goraju 517 Żydów, co stanowiło 26,8 proc. ogółu społeczności. W I połowie XVII wieku została wybudowana synagoga. Budynek został zniszczony w latach 1940–1944. Kirkut został założony zapewne w 1850 roku, położony jest około 250 m na południowy zachód od rynku. Obecnie jest zdewastowany. Z danych z 1904 roku wynika, że w Goraju nie było ani chederu, ani też żydowskiego domu modlitwy. Działały tu natomiast partie żydowskie np. Aguda (Agudas Jisroel).

>>> czytaj o Goraju - sztetlu

Janów Lubelski - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

24 kwietnia 1652 roku Jan Zamoyski wystawił ordynację, która zezwalała Żydom na osiedlanie się w Janowie. Na mocy tej ordynacji Żydzi mogli uprawiać handel oraz wykonywać rzemiosło rzeźnickie, krawieckie i kuśnierskie. Ordynacja zwalniała ich również od płacenia podatków przez 15 lat, jednak zakazywała budowy domów w obrębie rynku i w pobliżu kościoła katolickiego. Żydzi byli skupieni w gminie żydowskiej, posiadali bożnicę, wybudowaną własnym sumptem, oraz drewniany dom modlitwy, przy którym wybudowano łaźnię oraz szkółkę dla dzieci żydowskich. 

>>> czytaj o Janowie Lubelskim - sztetlu

Józefów Biłgorajski - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi zaczęli osiedlać się w Józefowie zaraz po nadaniu miastu przywileju lokacyjnego. Po 1725 roku powstała gmina żydowska. W 1725 roku powstała gmina żydowska. Prawdopodobnie w 1774 roku wybudowano kirkut oraz pierwszą drewnianą synagogę, która ulegała wielokrotnym pożarom. Drewniana synagoga jest wymieniana w informacjach dotyczących miasta z 1824 roku. Wiadomo, że po pożarze drewnianej synagogi, który miał miejsce w 1850 roku wybudowano nową, murowaną bożnicę.Budynek synagogi do dziś istnieje, podobnie kirkut.

>>> czytaj o Józefowie Biłgorajskim - sztetlu

Szczebrzeszyn - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nie wiadomo dokładnie kiedy Żydzi osiedlili się w Szczebrzeszynie, ale pierwsza wzmianka o społeczności żydowskiej w tej miejscowości pojawia się w dokumencie z 1507 roku, w którym widnieje zapis o uiszczeniu przez kahał podatku koronacyjnego w wysokości 25 zł. Pierwsza wzmianka o bożnicy pochodzi z 1584 roku. Społeczność żydowska w Szczebrzeszynie zajmowała się rzemiosłem, arendą i handlem. Dawniej Szczebrzeszyn znany był z mieszkających tu uczonych rabinów.W Szczebrzeszynie do dnia dzisiejszego znajdują się budynki związane z miejscową społecznością żydowską - synagoga i kirkut.

>>> czytaj o Szczebrzeszynie - sztetlu

Tomaszów Lubelski - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tomaszów Lubelski otrzymał przywilej lokacyjny w 1621 roku i był drugim, po Zamościu, miastem założonym przez Zamoyskich. Od samego początku mieszkała tu ludność wyznania katolickiego, prawosławnego i mojżeszowego, mająca te same prawa, przywileje i obowiązki względem ordynata. Pierwsza synagoga, która powstała w 1594 roku, została spalona i zniszczona przez wojska Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku. Na jej miejscu postawiono nową, w II połowie XVII wieku, przy ul. Bóżnicznej, która została przebudowana w XVIII wieku. Budynek został zniszczony w 1939 roku. W Tomaszowie funkcjonowały też: żydowski dom modlitwy, mykwa, przytułek dla biednych i chorych, rytualna rzeźnia drobiu oraz kramnice żydowskie, a także cmentarz żydowski.

>>> czytaj o Tomaszowie Lubelskim - sztetlu

Turobin - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Turobin, to jedna z najstarszych miejscowości na ziemi chełmskiej, rozwijająca się co najmniej od XII wieku jako osada targowa i obronna przy tzw. trakcie ruskim. W 1399 roku został wydany akt lokacji wsi na prawie magdeburskim. Od początku XV wieku w miasteczku istniała cerkiew prawosławna, zaś co najmniej od końca XVI wieku – synagoga. W ostatniej ćwierci XVI wieku miasto było silnym ośrodkiem ariańskim i kalwińskim. Do XIX wieku w okolicach Turobina mieszkała też niewielka liczba unitów. Być może już od około 1420 roku, a z pewnością od połowy XVI wieku, w Turobinie mieszkali Żydzi. W XVII wieku w mieście funkcjonowała dobrze zorganizowana gmina, posiadająca własną synagogę, wzniesioną prawdopodobnie około 1657 roku, po której nie pozostały żadne ślady.

>>> czytaj o Turobinie - sztetlu

Tyszowce - sztetłBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tyszowce powstały na miejscu zniszczonego w II połowie XIII wieku grodu czerwieńskiego. Nowe miejsce, otoczone ramionami rzeki Huczwy, do którego przeniesiono główny ośrodek handlowy, nazwano Tyszowcami. Prawa miejskie nadał mu w 1419 roku książę bełski Siemowit IV, a potwierdził je w 1453 roku książę mazowiecki Władysław I. W 1565 roku król Zygmunt August, zaniepokojony stanem Tyszowiec i wyludnieniem, podpisał przywilej zachęcający Żydów do osiedlania się w mieście.Sztetl w Tyszowcach zajmował cały Ostrów, najstarszą część miasta, położoną między dwoma szerokimi ramionami rzeki Huczwy. Najważniejszymi obiektami związanymi z życiem sztetla była synagoga, mykwa, dwa kirkuty, oraz liczne sztible.
 
>>> czytaj o Tyszowcach - sztetlu