Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich

Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich w Polsce powstał 11 listopada 1946 roku w Lublinie jako ogólnokrajowa organizacja, mająca skupiać mieszkających w Polsce Żydów pochodzących z Lublina. Do 1948 roku posiadał wiele kół lokalnych, głównie na Dolnym Śląsku i w zachodniej Polsce. Najważniejszym wydarzeniem zorganizowanym przez ziomkostwo był zjazd w Lublinie, który odbył się w dniach 7–8 września 1947 roku. Po zjeździe więzy łączące lubelską centralę z lokalnymi kołami zaczęły słabnąć, a działalność samej organizacji coraz bardziej utrudniały problemy natury finansowej i organizacyjnej. Mimo to w latach 1948–1949 ziomkostwo przeprowadziło wiele działań mających na celu upamiętnienie Żydów lubelskich zamordowanych podczas II wojny światowej oraz ratowanie materialnego dziedzictwa żydowskiego w mieście. Organizacja została rozwiązana w 1950 roku.

Pierwsze spotkanie Lublinerów po wojnie we Wrocławiu w 1946
Pierwsze spotkanie Lublinerów po wojnie we Wrocławiu w 1946 (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Tło powstania Żydowskiego Komitetu Ziomków Lubelskich w PolsceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej w Polsce zaczęły spontanicznie zawiązywać się krajowe ziomkostwa żydowskie, czyli organizacje zrzeszające ocalałe osoby pochodzące z konkretnych miast. Instytucje te powstawały w celu ułatwienia poszukiwań rodzin i bliskich oraz rozdziału pomocy od ziomkostw zagranicznych i Jointu (American Jewish Joint Distribution Committee, ang. Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Rozdzielczy). Powojenne polskie ziomkostwa początkowo były instytucjami niezależnymi i nie podlegały kontroli Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (CKŻP). 1 sierpnia 1946 roku w ramach CKŻP powołano osobny Wydział Ziomkostw (WZ), którego zadaniem było nawiązanie kontaktu z poszczególnymi ziomkostwami i podporządkowanie ich swoim lokalnym komórkom. WZ CKŻP zmierzał również do jednoczenia poszczególnych ziomkostw z danej miejscowości i tworzenia z nich organizacji o zasięgu ogólnopolskim1.

Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich w PolsceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Organizacją tego rodzaju był również Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich (jid. Farband fun lubliner landsmanszaftn in Pojln, dosł. Związek Lubelskich Ziomkostw w Polsce). Pierwsze starania zmierzające do utworzenia lubelskiego ziomkostwa podjęto już w czerwcu 1946 roku, jednak organizację (z siedzibą w Lublinie) udało się założyć dopiero 11 listopada tego roku. Opóźnienie wynikało z obaw Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie (WKŻ) o utratę swoich kompetencji lub dublowanie ich przez nową instytucję. Ostatecznie WKŻ zastosował się do instrukcji w sprawie tworzenia ziomkostw wydanej przez CKŻP i zgodził się na utworzenie organizacji2. Na zebraniu założycielskim ziomkostwa, odbywającym się w siedzibie WKŻ przy Krakowskim Przedmieściu 60, spośród 67 uczestników wyłoniono pięcioosobowy komitet zarządzający, na którego czele stanął Majer Szyldkraut3. Następnie Szyldkrauta i Arona Nisenbauma (przedwojennego bundowca i redaktora tygodnika „Lubliner Sztyme”) wydelegowano do centrali CKŻP w Warszawie celem „dopełnienia kwestii legalizacji stowarzyszenia”4.

Niedługo po powstaniu lubelskie ziomkostwo podjęło działania zmierzające do powołania lokalnych kół organizacji. Dzięki pomocy CKŻP, Jointu i odezwom publikowanym na łamach gazety „Dos Naje Lebn” wiosną 1947 roku Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich stał się organizacją ogólnopolską, posiadającą oddziały we Wrocławiu, Wałbrzychu, Warszawie, Rychbachu (obecnie Dzierżoniów), Łodzi i Szczecinie oraz sieć kontaktów z ziomkostwami lubelskimi w USA, Francji i Palestynie. Następnie Szyldkrauta i Arona Nisenbauma (przedwojennego bundowca i redaktora tygodnika „Lubliner Sztyme”) wydelegowano do centrali CKŻP w Warszawie celem „dopełnienia kwestii legalizacji stowarzyszenia”5.

Konferencja kwietniowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

13 kwietnia 1947 roku w siedzibie WKŻ zorganizowano pierwszą krajową konferencję lubelskiego ziomkostwa, której celem było podsumowanie dotychczasowej działalności stowarzyszenia i jego kół. W konferencji, oprócz Majera Szyldkrauta, Arona Nisenbauma, Józefa Opatowskiego i Jakuba Goldfingera z Lublina, uczestniczyli: Chaim Nisenbaum i Wajfeld (Wrocław), Lerman (Wałbrzych), Szyfman (Warszawa), Natan Hercman (Dzierżoniów), Symcha Ajchenbaum (Szczecin), zabrakło natomiast przedstawicieli z Łodzi6. Podczas konferencji zdefiniowano kto może należeć do organizacji (osoby urodzone i mieszkające w Lublinie do 1939 roku lub dawni mieszkańcy okolicznych miejscowości, które nie mają swoich ziomkostw) oraz ustalono rozdział środków finansowych pomiędzy poszczególne oddziały (najwięcej, aż 54 proc. przypadło kołom na Dolnym Śląsku, miejscu największego wówczas skupiska ludności żydowskiej w Polsce w ogóle, po 15 proc. dla Lublina i Łodzi, 8 proc. Szczecina, 5 proc. Warszawy, 3 proc. przekazano do rezerwy)7.

Podczas konferencji przegłosowano również wniosek Natana Hercmana, który zaproponował zorganizowanie w dniu święta Tisze be-Aw (26 lipca 1947 roku) ogólnopolskiego zjazdu lubliniaków w Lublinie. Przed zjazdem postanowiono zorganizować drugą konferencję lokalnych kół ziomkostwa, tym razem we Wrocławiu w dniach 25 i 26 maja 1947 roku (podczas święta Szawuot)8.

Konferencja wrocławska (Pierwszy Krajowy Zjazd Lubliniaków w Polsce)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W maju 1947 roku na Pierwszy Krajowy Zjazd Lubliniaków w Polsce do Wrocławia przyjechało ogółem 37 delegatów krajowych kół Żydowskiego Komitetu Ziomków Lubelskich w Polsce.

Po sześciu reprezentowało Lublin (Aron Nisenbaum, Majer Szyldkraut, Józef Opatowski, Icchok Rajchensztajn, Noech Kamień i Goldberg) i Dzierżoniów (Natan Hercman, Mandelbaum, Waserszturm, Szwarc, Stempelberg i Szczeciniarz), po czterech Wałbrzych (Natan Temkin, Gertlerowa, Wasserszturm i Langfus) i Wrocław (Chaim Nisenbaum, Trachtenberg, Goldman i Izrael Grosman), trzech Bielawę (Anatol Binsztok, Krajcer i Kopelman) i po dwóch Warszawę (L. Śpiewak i Dawid Sztokfisz), Łódź (Lejb Lerer i Lefler) i Szczecin (Symcha Ajchenbaum i Turkieltaub). Po jednym przedstawicielu wydelegowały niewielkie ziomkostwa w Świdnicy (Jakub Trope), Chojnowie (Dawidson), Katowicach (J. Majzels), Sosnowcu (Ida Rapapaort-Gliksztajn), Kamiennej Górze (Dorfgajer), Nowej Soli (Rejfarb), Jaworze (Glajgewicht) i Bielawce (Mandelbaum)9.

Oprócz nich na konferencji stawili się także przedstawiciele instytucji zewnętrznych – Icchok Hercman (ziomkostwo lubelskie w Kanadzie), Marbach (kierownik Referatu Ziomkostw przy WKŻ we Wrocławiu) i Nachman Blumental (Centralna Żydowska Komisja Historyczna)10.

Pierwszy dzień konferencji upłynął na oficjalnych przemowach, natomiast właściwe obrady rozpoczęły się nazajutrz. Blumental wygłosił referat dotyczący powstającej wówczas lubelskiej księgi pamięci (wyłoniono także jej kolegium redakcyjne), a następnie przedstawiono sprawozdania z działalności zarządu ziomkostwa. W toku dyskusji zarysowano plan działań ziomkostwa, który przewidywał m.in. uczczenie zamordowanych Żydów lubelskich pomnikiem w centrum dawnego getta, uporządkowanie i ogrodzenie cmentarzy żydowskich w Lublinie i remont Domu Pereca. Przyjęto także wniosek Icchoka Rajchensztajna o ustanowieniu 16 marca dniem pamięci lubelskich Żydów (data pierwszego transportu Żydów lubelskich do Bełżca w 1942 roku)11. Podsumowaniem konferencji było przeprowadzenie wyborów, które wyłoniły następujący skład władz ziomkostwa: Prezydium – Majer Szyldkraut (przewodniczący), Aron Nisenbaum (sekretarz), Józef Opatowski, Lejzor Fajertag, Icchok Rajchensztajn (członkowie); Plenum – Szloma Herszenhorn, Lejb Lerer, Natan Temkin, Symcha Ajchenbaum, Natan Hercman, Izrael Grosman; Komisja Rewizyjna – Ida Rapaport-Gliksztejn, Herc, Gortlerowa12.

Zjazd w Lublinie (7–8 września 1947 roku)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W przyjętym w kwietniu 1947 roku terminie święta Tisze be-Aw lubelskiemu ziomkostwu nie udało się zorganizować planowanego zjazdu. Na początku lipca wszystkie krajowe koła poinformowano, że termin zjazdu został przesunięty na 7 września 1947 roku. Przesunięcie było spowodowane problemami technicznymi oraz okresem urlopowym, który mógłby uniemożliwić wielu osobom wzięcie udziału w zjeździe13. W organizacji zjazdu ziomkostwo wspierane było przez WKŻ oraz Kongregację Wyznaniową.

We wrześniu do Lublina przyjechało ogółem 800 osób (wobec planowanych przez organizatorów 500) z kraju i zza granicy. Zjazd był zatem „największą powojenną demonstracją obecności Żydów w mieście”14 i zauważony został przez lubelską prasę15 oraz mieszkańców miasta (późniejszy przewodniczący lubelskiego WKŻ Marian Adler wspominał, że wśród Polaków wybuchła panika, ponieważ rozpowszechniano wiadomość, że Żydzi przyjechali odbierać domy16).

Pierwszy dzień zjazdu rozpoczął się o godzinie 11.30 od zbiórki na podwórzu kamienicy przy Lubartowskiej 8 (mieściła się tam siedziba Kongregacji Wyznaniowej). Stamtąd przemaszerowano przez teren dawnego getta i udano się na nowy cmentarz żydowski przy ul. Unickiej, gdzie odprawiono nabożeństwo żałobne i pochowano szczątki 40 osób z masowej mogiły w Jakubowicach Murowanych oraz odsłonięto „wystawiony trzy miesiące wcześniej pomnik na grobie ofiar getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim”17. W drodze powrotnej z cmentarza złożono wieńce na terenie dawnego getta i udano się do Domu Pereca, gdzie w sali teatralnej odbyła się akademia żałobna. Podczas akademii przyjęto, że dniem pamięci o Żydach lubelskich będzie 9 listopada (data likwidacji getta na Majdanie Tatarskim w 1942 roku)18. Drugiego dnia zwiedzano stary cmentarz żydowski przy ul. Siennej oraz muzeum na Majdanku.

Dalsza działalność ziomkostwa i jego likwidacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na początku 1948 roku do władz ziomkostwa dołączyli Jakub Goldfinger i Rozen (weszli do Prezydium na miejsce Opatowskiego i Fajertaga) oraz Szaja Szryft, który w październiku tego roku wyjechał jednak do Warszawy. Na stanowisku przewodniczącego Szyldkrauta zastąpił Icchok Rajchensztajn, a w październiku 1949 roku do Prezydium dołączyli Róża Fiszman-Sznajdman i Mojżesz Cygielman19.

Ostatni znany protokół z posiedzenia lubelskiego ziomkostwa pochodzi z 13 listopada 1949 roku. Jesienią 1950 roku wraz z likwidacją „autonomii” żydowskiej w Polsce i zastąpieniem CKŻP przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce również ziomkostwo – podobnie jak inne tego rodzaju krajowe organizacje – zostało rozwiązane20. Mimo tego i faktu, że z czasem lubelska centrala traciła kontakt ze swoimi kołami zamiejscowymi, przez ostatnie dwa lata działalności Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich w Polsce zdołał ukończyć kilka istotnych przedsięwzięć z dziedziny ekshumacji i upamiętnienia lubelskich Żydów.

Na początku 1948 roku rozpoczęto grodzenie grzebalnej części nowego cmentarza przy ul. Unickiej. Inwestycję udało się przeprowadzić do maja tego roku, a jej łączny koszt szacowany na ok. 600 000 zł został pokryty ze środków CKŻP i Jointu21. Znacznie bardziej skomplikowany do przeprowadzenia okazał się remont siedemnastowiecznego muru wokół starego cmentarza przy ul. Siennej, który trwał aż do jesieni tego roku. Pieniądze na to przedsięwzięcie oprócz środków CKŻP i Jointu uzyskano z wewnętrznego „opodatkowania” niektórych członków ziomkostwa oraz ze zbiórki od lublinian żyjących na Dolnym Śląsku22. W połowie 1948 roku Symcha Ajchenbaum na własny koszt odrestaurował ohel na grobie Majera Szapiro na nowym cmentarzu, natomiast „grupa religijnych Żydów” macewę Jakowa Icchoka Horowica (Widzącego z Lublina) na starym cmentarzu23.

Dużym przedsięwzięciem była także przeprowadzona w marcu 1948 roku ekshumacja szczątków dzieci z ochronki i ich wychowawczyń, rozstrzelanych w marcu 1942 roku. Po ekshumowaniu ciał szczątki w uroczystym pochodzie (brali w nim udział także uczniowie Żydowskiej Szkoły Powszechnej) przeniesiono na cmentarz przy Unickiej i złożono w zbiorowej mogile24. W latach 1948 i 1949 ziomkostwo organizowało również okolicznościowe uroczystości w rocznicę likwidacji getta na Majdanie Tatarskim z 9 listopada 1942 roku.

Poza działalnością mającą na celu upamiętnienie zamordowanej społeczności żydowskiej, Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich w Polsce zajmował się także organizowaniem i dystrybuowaniem pomocy materialnej dla swoich członków. Pieniądze na zapomogi pochodziły w większości od Jointu i ziomkostw zagranicznych25.

Próba oceny działalności lubelskiego ziomkostwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Adam Kopciowski stwierdził:

Mimo dość krótkiego okresu działalności Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich uczynił bardzo wiele dla podtrzymania pamięci o żydowskim Lublinie i umocnienia więzi łączących jego dawnych mieszkańców. Obok konkretnych, czysto praktycznych dokonań (uporządkowanie cmentarzy, ekshumacje, budowa pomników) ziomkostwo wypracowało pewne formy upamiętnienia (np. ustanowienie 9 listopada dniem pamięci o żydowskim Lublinie), które zostały powszechnie zaakceptowane przez środowiska lubelskich Żydów w kraju i za granicą. Przeniesienie niektórych efektów działalności lubelskiego ziomkostwa poza granice Polski było możliwe dzięki jego byłym działaczom, którzy w wielu wypadkach po opuszczeniu kraju zasilali szeregi lubelskich ziomkostw w Izraelu, Francji czy USA. Icchok Rajchensztajn, Dawid Sztokfisz i Szaja Szryft stali się aktywnymi członkami ziomkostwa izraelskiego (dwaj ostatni przez długie lata pełnili funkcje jego przewodniczących), zaś Majer Szyldkraut dołączył do grupy kierującej landsmanszaftem w Paryżu26.

Należy również pamiętać, że chociaż lubelskie ziomkostwo nie dokończyło prac nad lubelską księgą pamięci (publikacja ukazała się ostatecznie w 1952 roku w Paryżu wydana przez tamtejsze ziomkostwo), ale pomysł na księgę powstał i był początkowo rozwijany w gronie Żydowskiego Komitetu Ziomków Lubelskich w Polsce. Na kształt księgi silnie wpłynęły również materiały pozyskane jeszcze w ramach prac działającego przy ziomkostwie kolegium redakcyjnego.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i opracowanie Adam Kopciowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011, s. 19–122.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia A. Bańkowska, Inwentarz Archiwum Wydziału Ziomkostw Centralnego Komitetu Żydów w Polsce ([1945] 1946–1950), http://www.jhi.pl/uploads/inventory/file/121/Wydzia__Ziomkostw_303_XIX.pdf, [dostep: 30 maja 2017].
  2. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, red. tenże, s. 45.
  3. Wróć do odniesienia Tamże.
  4. Wróć do odniesienia Tamże, s. 46.
  5. Wróć do odniesienia Tamże.
  6. Wróć do odniesienia Tamże, s. 47.
  7. Wróć do odniesienia Tamże.
  8. Wróć do odniesienia Tamże.
  9. Wróć do odniesienia Tamże, s. 49.
  10. Wróć do odniesienia Tamże, s. 50.
  11. Wróć do odniesienia Tamże, s. 51.
  12. Wróć do odniesienia Tamże.
  13. Wróć do odniesienia Tamże, s. 51–52.
  14. Wróć do odniesienia Tamże, s. 52.
  15. Wróć do odniesienia Por. Zjazd Żydów Lubliniaków z całego kraju, „Życie Lubelskie”, 10 września 1947, nr 164, s. 4; Zjazd Żydów Lubliniaków, „Sztandar Ludu”, 11 września 1947, nr 274, s. 5; za: A. Kopciowski, dz. cyt., s. 53.
  16. Wróć do odniesienia Por. M. Niezabitowska, T. Tomaszewski, Ostatni współcześni Żydzi polscy, Warszawa 1993, s. 24; za: A. Kopciowski, dz. cyt., s. 53.
  17. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, dz. cyt., s. 53.
  18. Wróć do odniesienia Tamże.
  19. Wróć do odniesienia Tamże, s. 54.
  20. Wróć do odniesienia Tamże, s. 58.
  21. Wróć do odniesienia Tamże, s. 55.
  22. Wróć do odniesienia Tamże.
  23. Wróć do odniesienia Tamże.
  24. Wróć do odniesienia Tamże, s. 56.
  25. Wróć do odniesienia Tamże, s. 57.
  26. Wróć do odniesienia Tamże, s. 58.