Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Życie religijne lubelskich Żydów po II wojnie światowej (1944–1949)

Okres powojenny to czas wewnętrznych napięć na tle politycznym i ideologicznym także dla społeczności żydowskiej. Istotną kwestię stanowił problem stosunku państwa do religii, w tym do wyznania mojżeszowego. Problematyczne stały się także napięcia na tym tle także wewnątrz społeczności żydowskiej. W latach 1944–1949 najbardziej wpływowymi działaczami żydowskimi byli ludzie powiązani z przedwojennymi środowiskami komunistycznymi i (początkowo) Bundem, którzy podkreślali świecki charakter tworzonych w tym okresie organizacji. Środowiska religijne natomiast podejmowały własne działania w celu odrodzenia żydowskiego życia religijnego w Polsce.

Rozmowy z Bogiem: czytanie psalmów w Jeszywas Chachmej
Rozmowy z Bogiem: czytanie psalmów w Jeszywas Chachmej (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

Początki zorganizowanego życia religijnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na terenach wyzwolonych już w 1944 roku samorzutnie organizowały się grupy religijne, nawiązujące do działań przedwojennych gmin żydowskich1. Jednak władze zdecydowanie faworyzowały środowiska dążące do odbudowy zsekularyzowanej kultury żydowskiej.

Powstały jeszcze przed uformowaniem się Centralnego Komitetu Żydów w Polsce w sierpniu 1944 roku Komitet Żydowski w Lublinie, w ramach swojej działalności pełnił funkcję instytucji, w której kompetencjach znajdowały się także sprawy religii.

Na posiedzeniu Komitetu Żydowskiego 14 września 1944 roku rozpatrywano sprawę lokalizacji pierwszego po wojnie żydowskiego domu modlitwy2. Wiceprzewodniczący Komitetu Żydowskiego, Lejb Aronzon, proponował przeznaczyć tysiąc złotych na uporządkowanie lokalu dawnej synagogi przy ulicy Bychawskiej (obecna ulica Kunickiego, która znajdowała się w miejscu obecnego kościoła polskokatolickiego pw. Wniebowzięcia NMP). Przeciwny temu był Szloma Herszenhorn, stwierdzając, że na potrzeby religijne można wydzielić odpowiedni lokal w działającym wówczas Domu Pereca przy ulicy Czwartek lub w lokalu Komitetu Żydowskiego, mieszczącym się przy ulicy Rybnej 83.

Powstanie Referatu Wyznaniowego przy Komitecie Żydowskim w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W początkowym okresie działalności lubelskiego Komitetu Żydowskiego nie utworzono odrębnego referatu do spraw religii. Udało się to dopiero w październiku 1944 roku, kiedy przy Komitecie Żydowskim w Lublinie powołano Referat Wyznaniowy4.

W skład Referatu Wyznaniowego w Lublinie weszli:

  • Lejba Aronzon – przewodniczący
  • dr Mazur i Mordachaj Zonszajn – członkowie
  • Safrin Feldszuh – rabin  

Działalność Referatu Wyznaniowego przy Komitecie Żydowskim w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W październiku 1944 roku Komitet Żydowski w Lublinie wystosował pismo do resortu wyznań religijnych PKWN w sprawie obsadzenia stanowiska Naczelnego Rabina przez rabina Safrina Feldszuha. W odpowiedzi z 16 listopada padło sformułowanie ukazujące dążenie władz do oddzielenia funkcji świeckich i religijnych w Komitecie Żydowskim:

czynnik rabinacki ma być wyeliminowany z gminy, mającej charakter świeckiego samorządu5.

W dokumencie pojawiają się także wzmianki o potrzebie tworzenia niezależnych stowarzyszeń wyznaniowych.

W grudniu 1944 roku Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej informował o wspieraniu finansowym i materialnym społeczności żydowskiej, także poprzez przekazanie odnalezionych na terenie obozu na Majdanku przedmiotów o charakterze religijnym, w tym m.in. rodałów Tory6. Z drugiej strony władze dążyły do przypisania funkcji zaspokajania potrzeb religijnych społeczności żydowskiej powstałemu w późniejszym okresie Centralnemu Komitetowi Żydów w Polsce (CKŻP). Takie rozwiązanie było jednak nieakceptowalne dla środowisk religijnych, które uważały CKŻP za instytucję zlaicyzowaną7, składającą się w przeważającej części z przedstawicieli lewej strony sceny politycznej8.

Zasady reprezentowania przez Komitet Żydowski w Lublinie interesów religijnych Żydów uległy komplikacji po powstaniu Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Mimo umieszczenia w statucie CKŻP formuły o zaspokajaniu potrzeb religijnych, organizacja ta, zdominowana przez partie lewicowe i na wskroś laicka, nie realizowała tego zapisu.

Dwunastego grudnia 1944 roku w trakcie reorganizacji struktury Komitetu Żydowskiego wywiązała się dyskusja na temat prac resortu religijnego. Na pytanie Leona Szczekacza odpowiedział Szloma Herszenhorn:

W Centralnym Komitecie, jak i w Komitecie Miejskim sprawy religijne i resort religijny zostają oddzielone od komitetu. Wszelkie religijne potrzeby są rzeczą prywatną i jako takie powinny egzystować jako samodzielna jednostka, nie mająca nic wspólnego z Komitetem Żydowskim. Jednakże tak jak w Centralnym Komitecie, tak i w Lubelskim znajdują się fundusze dla potrzeb religijnych i są w każdej chwili do dyspozycji9.

Ostatecznie podczas reorganizacji nie utworzono Referatu Wyznaniowego. Organizacja życia religijnego pozostawała zatem w zawieszeniu aż do lutego 1945 roku, kiedy Ministerstwo Administracji Publicznej (MAP) powołało do życia Żydowskie Zrzeszenia Wyznaniowe.

Powstanie Żydowskich Zrzeszeń (Kongregacji) ReligijnychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od 1945 roku w strukturze Ministerstwa Administracji Publicznej działał Departament Wyznaniowy, który zajmował się sprawami dotyczącymi wyznań nierzymskokatolickich, w tym wyznaniem mojżeszowym. Wobec narastającego sporu o religię w środowiskach żydowskich, MAP wydało 6 lutego 1945 roku okólnik o tymczasowym uregulowaniu spraw wyznaniowych ludności żydowskiej.

W dokumencie tym stwierdzono, że nie przewiduje się tworzenia Izraelickich Gmin Wyznaniowych z zakresem uprawnień określonych w rozporządzeniu z 1927 roku. Zezwolono natomiast na tworzenie Żydowskich Zrzeszeń Religijnych o co najmniej dziesięcioosobowym składzie, służących organizowaniu i wykonywaniu praktyk i obrzędów „żydowskiego kultu”, których celem miało być:

umożliwienie obywatelom wyznania mojżeszowego swobodnego wykonywania ich praktyk religijnych, zgodnie z art. 111 Konstytucji10.

Kongregacje wyznaniowe szybko stały się drugą obok CKŻP działającą legalnie instytucją zrzeszającą ludność żydowską w kraju11.

Zasady funkcjonowania Żydowskich Zrzeszeń (Kongregacji) ReligijnychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydany 6 lutego 1945 roku okólnik MAP określał zasady funkcjonowania i strukturę organizacyjną kongregacji. Centralną władzę stanowił Komitet Organizacyjny, w skład którego wchodzili najbardziej szanowani rabini oraz przedstawiciele zarządów terenowych. Organem wykonawczym Komitetu była trzyosobowa Egzekutywa, zaś organem opiniodawczym w sprawach religii i kultu Naczelna Rada Religijna, złożona z trzech rabinów. Jako organ doradczy natomiast powołano składającą się z dziesięciu starszych rabinów – Radę Rabinów. Prawo do założenia kongregacji terenowej miała grupa złożona z co najmniej dziesięciu osób (liczba niezbędna do modłów minjan). W kongregacjach do stu osób zarządy składały się z pięciu członków, a powyżej stu osób – z jedenastu. Rabinów zatwierdzonych przez Ministerstwo Administracji Publicznej zobowiązano też do prowadzenia ksiąg urodzeń, ślubów i zgonów12.

Liczba członków kongregacji jest trudna do ustalenia, gdyż Komitet Organizacyjny nie prowadził ich rejestracji.

Siedemnastego maja 1945 roku powołano Reprezentację Ogółu Żydowskich Zrzeszeń Religijnych z rabinem Dawidem Kahane na czele i jego zastępcą Mojżeszem Steinbergiem. Organizacja ta działała do jesieni 1945 roku13. W listopadzie 1945 roku14 powołano Tymczasową Naczelną Radę Religijną mającą przedkładać MAP kandydatów na rabinów oraz utworzono Komitet Organizacyjny Żydowskich Zrzeszeń (Kongregacji) Religijnych zapowiedzianych w okólniku. Do zasiadających tam uprzednio rabinów dołączono rabina Łodzi Abrahama Krawca, do Komitetu Organizacyjnego zaś powołano Józefa Weinberga. Zadaniem Komitetu Organizacyjnego miało być przeprowadzenie zjazdu delegatów Kongregacji Religijnych. Na czele Kongregacji Religijnych stanął rabin Dawid Kahane pełniący jednocześnie funkcję Naczelnego Rabina Wojska Polskiego.

Zakres działalności Żydowskich Zrzeszeń (Kongregacji) ReligijnychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Poza zajmowaniem się sprawami kultu, Kongregacje prowadziły także opiekę nad cmentarzami żydowskimi, udzielały pomocy repatriantom i ocalałym z obozów, zajmowały się tworzeniem instytucji opieki społecznej oraz zapewnianiem edukacji w jesziwach i Talmud Torach. Ich zadaniem była także produktywizacja osób niepracujących. Działalność Kongregacji pokrywała się zatem w dużym stopniu z aktywnością CKŻP oraz Koordynacji Syjonistycznej (organizującej emigrację do Palestyny). Miały one jednak większą niż CKŻP swobodę w kontaktach z organizacjami zagranicznymi. Niedługo po powstaniu nawiązały kontakty ze Światowym Kongresem Żydów. Otrzymywały także znaczną pomoc finansową z American Jewish Joint Distribution Comittee (80 proc. przychodów Kongregacji). Początkowo subwencje płynęły także ze środków państwowych, jednak od 1947 roku zostały znacznie ograniczone15.

Podstawą finansowania żydowskiego życia religijnego były dotacje z Jointu, który jednak wspierał także działania CKŻP, zaś np. w 1948 roku jedynie 6 proc. swojego budżetu na pomoc w Polsce przeznaczał na finansowanie działań o charakterze religijnym16.

W poszczególnych kongregacjach reprezentowane były trzy nurty polityczno-ideowe:

  • syjoniści – reprezentowani przez przedstawicieli partii Ichud; nurt ten nie był od 1950 roku tolerowany przez władze państwowe;
  • reformatorzy – reprezentujący środowiska umiarkowanie reformatorskie związane z partią Mizrachii, cieszący się poparciem władz państwowych;
  • ortodoksi – związani z nielegalną w powojennej rzeczywistości partią Aguda17.

Różne koncepcje przyszłości prowadziły do wielu konfliktów. Przede wszystkim problematyczna była kwestia czy Kongregacje powinny przyłączyć się do struktur CKŻP. Kongregacje wyznaniowe stanowiły zaplecze polityczne przede wszystkim dwóch partii: Mizrachi oraz nielegalnej Agudy.

Status prawny Żydowskich Zrzeszeń (Kongregacji) ReligijnychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ustawodawstwo w pierwszych latach powojennych nie określało jasno statusu prawnego Żydowskich Zrzeszeń Religijnych. Nie przewidywano prawnej ciągłości pomiędzy przedwojennymi instytucjami żydowskimi, a nowo powstającymi organizacjami. Jednocześnie powstawał chaos w kwestiach majątkowych, zwłaszcza w zakresie statusu cmentarzy i miejsc kultu. Według oceny Augusta Grabskiego wynikało to z szerszych założeń politycznych i stanowiska władz:

Taka sytuacja wynikała z niechęci władz polskich wobec roszczeń działaczy religijnych do mienia po gminach żydowskich. Władze państwowe nie chciały dopuścić do ich zwrotu, zarówno ze względu na bezmiar zniszczeń materialnych dokonanych przez hitlerowców, jak i plany masowego upaństwowienia własności18.

Cały majątek dawnych gmin wyznaniowych został przejęty w tymczasowy zarząd państwowy. W myśl okólnika państwo miało jednak obowiązek przekazywać nowo powstałym w 1945 roku zrzeszeniom obiekty służące celom kultu religijnego, np. synagogi, co jednak bywało problematyczne na poziomie decyzji lokalnych. Istotną rolę w kwestiach majątkowych odegrał dekret z 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich.

W listopadzie 1945 roku Żydowskie Zrzeszenia Religijne starały się o zmianę swojej formalnej nazwy na Izraelicka Gmina Wyznaniowa, starając się nawiązać do działalności przedwojennych gmin wyznaniowych. Temu pomysłowi sprzeciwił się jednak CKŻP, gdyż takie tendencje były sprzeczne z dążeniami tej instytucji do przejęcia funkcji jedynego reprezentanta społeczności żydowskiej i włączenia w swoje struktury także Żydowskich Zrzeszeń Religijnych. Z drugiej strony Zrzeszenia Religijne, dążąc do zakreślenia pola swojej działalności, wysyłały protesty do MAP przeciwko ujmowaniu w statucie CKŻP punktów dotyczących zajmowania się sprawami religijnymi.

Żydowskie Zrzeszenia Religijne przemianowano w czerwcu 1946 roku na Żydowskie Kongregacje Wyznaniowe19. Status tych organizacji również nie był jasny. Zrzeszenia postulowały zapisanie w stosownym dokumencie, że kongregacje wyznaniowe przejmują majątek przedwojennych gmin żydowskich, te dążenia jednak nie zostały zrealizowane.

Brak jasnej sytuacji prawnej prowadził do chaosu i konfliktów wewnętrznych20, dlatego problem ten był także argumentem w pertraktacjach dotyczących włączenia Kongregacji Wyznaniowych w struktury CKŻP. W zamian za przystąpienie obiecywano zatwierdzenie statutu Komitetu Organizacyjnego Kongregacji, którego brak utrudniał finansowanie i zarządzanie organizacją21.

Taki stan nieokreśloności prawnej organizacji religijnych utrzymywał się aż do roku 1961. Dopiero wówczas wpisano do rejestru stowarzyszeń i związków religijnych powstały po przyłączeniu Kongregacji Wyznaniowych do CKŻP Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego (1949) wraz z zatwierdzonym statutem.

Włączenie Kongregacji Wyznaniowych do CKŻPBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W czerwcu 1948 roku, po wielu pertraktacjach i pod naciskiem polskich władz Kongregacje Wyznaniowe zgłosiły w końcu swój akces do CKŻP. Rokowania były trudne dla obu stron, zaś CKŻP musiał zgodzić się na dostosowanie zasad swojego działania do potrzeb religijnych Żydów. Wprowadzono koszerność w stołówkach Komitetów Żydowskich, zakaz pracy w sobotę, nauczanie religii w szkołach podległych CKŻP i odrębność religijnych domów dziecka. Kongregacje zachowały też częściową niezależność finansową. Przed przystąpieniem Kongregacji do CKŻP wzbraniał się zwłaszcza Bund, który uznawał kwestie religii za sprawę prywatną.

W wyniku tych zabiegów wyłoniła się jednak jednolita reprezentacja Żydów w Polsce.

Zwiększająca się emigracja i powstanie państwa Izrael przyniosły też zmianę polityki prawnej wobec ludności żydowskiej w Polsce. Już pod koniec 1948 roku zaczęto zamykać szkoły hebrajskie i usuwać działaczy syjonistycznych z Wojewódzkich Komitetów Żydowskich i podległych im organizacji. Na przełomie lat 1949 i 1950 władze przystąpiły do „likwidacji instytucjonalnego separatyzmu ludności żydowskiej w Polsce". Doprowadzono do likwidacji sporej części organizacji społecznych i partii żydowskich, np. Ichudu i Poalej Syjon22.

Powstanie Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w PolsceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jak wcześniej wspomniano, życiem religijnym Żydów początkowo miał zająć się CKŻP. Sytuacja ta spotkała się jednak z krytyką uzasadnioną przekonaniem, że religia jest sprawą prywatną, która wymaga oddzielenia od struktur CKŻP23. Na takim stanowisku stali przede wszystkim działacze Bundu oraz komuniści. Ostatecznie na początku 1945 roku powołano Żydowskie Kongregacje Wyznaniowe, jednak 1 czerwca 1948 roku Komitet Organizacyjny Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych, po wielu negocjacjach, zdecydował się przystąpić do Centralnego Komitetu Żydów w Polsce24.

Niezadowolone z takiego obrotu spraw środowiska religijne dążyły nadal do niezależności. W dniach 9–10 sierpnia 1949 roku podczas Ogólnokrajowego Zjazdu Delegatów Żydowskich Kongregacji w Polsce, w związku z przystąpieniem do struktur CKŻP, kongregacje zrzeszyły się w nową organizację religijną: Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce (ZRWM)25 z rabinem wrocławskim Szulimem Trejstmanem na czele26. Jednak zmiana polityki państwa wobec Żydów, jaka miała miejsce w tym okresie, odbiła się także na funkcjonowaniu tej nowo powstałej organizacji. Likwidacja działań Jointu z początkiem 1950 roku27 pozbawiła ZRWM podstaw finansowania, co uzależniło go finansowo i ideologicznie od władzy. Malejąca liczba wiernych i nikłe fundusze doprowadziły do ograniczenia jego działalności. Wielu religijnych Żydów, w tym kilku rabinów, skorzystało z możliwości emigracji do nowo powstałego państwa Izrael. Zdarzały się też przypadki nieprzychylnych działań wobec działaczy religijnych28 ze strony przedstawicieli Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów.

Życie religijne w Lublinie w pierwszych latach po wojnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mimo niejasności prawnych i ideologicznych życie religijne w Lublinie toczyło się do początków 1945 roku w ramach struktur Komitetu Żydowskiego. Jak wspomniano wcześniej, już w październiku 1944 roku Komitet Żydowski w Lublinie wystosował pismo do resortu wyznań religijnych PKWN w sprawie obsadzenia stanowiska Naczelnego Rabina przez rabina Safrina Feldszuha29. Jak donosił „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej" z 23 listopada 1944 roku, odbył się pierwszy powojenny pogrzeb żydowski. Informacja dotyczyła pogrzebu dr. Zygfryda Wienera, docenta UMCS, który zginął w wypadku komunikacyjnym. Nota podkreślała, że był to pierwszy pogrzeb żydowski w wyzwolonym Lublinie, na który przybyli przedstawiciele rządu, rabin dr R. Safrin Feldszuh oraz rektor Henryk Raabe z UMCS. Uroczystość odbyła się na nowym cmentarzu żydowskim30.

W grudniu 1944 roku „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej” informował o wspieraniu finansowym i materialnym społeczności żydowskiej, także poprzez przekazanie na jej potrzeby odnalezionych na terenie obozu na Majdanku przedmiotów kultu religijnego:

Potrzeby religijne ludności żydowskiej znajdują swoje uwzględnienie w ramach budżetu. Pewną ilość szat modlitewnych (tałesów) znalezionych w Majdanku, rozdzielił komitet między religijnych Żydów31.

W grudniu „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej" informował natomiast o spotkaniu chanukowym:

We wtorek dnia 22 grudnia br. w drugim dniu Chanuka [pomyłka – drugi dzień Chanuki wypadał w 1944 roku 12 grudnia – przyp. T.K.] odbył się w lokalu Komitetu Żydowskiego uroczysty wieczór chanukowy. Na program wieczoru złożyło się przemówienie dr R. Feldszuha na temat: Chanuka jako święto żydowskiego bohaterstwa oraz pieśni chanukowe32.

Kwestie religijne pozostawały jednak kwestią sporną także na poziomie lokalnym, o czym świadczyć może przytoczona wcześniej dyskusja na posiedzeniu Komitetu Żydowskiego w Lublinie 12 grudnia 1944 roku. Omawiano tam zapytanie Leona Szczekacza o Resort Religii. Szloma Herszenhorn stwierdził wówczas, że zarówno w Centralnym Komitecie, jak i w Miejskim Komitecie sprawy religijne zostają oddzielone. Dodał, że potrzeby religijne są sprawą prywatną i jako takie nie powinny być powiązane z działalnością Komitetu, aczkolwiek zarówno w centralnym, jak i lubelskim Komitecie wyasygnowano fundusze na cele religijne33. Sytuacja sporna trwała do czasu powołania na początku 1945 roku Żydowskich Zrzeszeń Religijnych.

Żydowskie Zrzeszenie Religijne w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dopiero po wydaniu ministerialnego okólnika z lutego 1945 roku pozwolono na formalne zawiązanie struktur religijnych. Zaraz po jego wydaniu, 11 lutego 1945  roku34 powstało w Lublinie Żydowskie Zrzeszenie Religijne. Było ono organizacją poprzedzającą powstały w listopadzie 1945 roku Komitet Organizacyjny Zrzeszenia Religijnego pełniący funkcję ogólnokrajowego zarządu. Czternastego lutego wybrano jedenastoosobowy Zarząd Zrzeszenia Religijnego w Lublinie, na którego czele stanął Lejb Aroenzon35. Funkcję rabina miasta Lublina powierzono natomiast Josefowi Sztajnbergowi, którego zastępcą został Wadia Farbiarz36.

Akta wytworzone przez lubelską Kongregację nie zachowały się w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego ani Archiwum Państwowym w Lublinie. Bazą źródłową ilustrującą pracę Kongregacji są wyrywkowe informacje zawarte w dokumentach lubelskich komitetów żydowskich podległych CKŻP, znajdujące się w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie37.

Siedzibą Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego w Lublinie była kamienica przy ulicy Lubartowskiej 10 (ówczesny adres to ulica Lubartowska 4), mieszcząca także synagogę Chewra Nosim, koszerną stołówkę i lokale biurowe. W 1947 roku Zrzeszenie zatrudniało piętnastu płatnych pracowników38. Jesienią 1945 roku siedzibę Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego przeniesiono do Warszawy. Razem z przemianowaniem krajowej organizacji na Żydowskie Kongregacje Religijne, zmianie uległa także nazwa lubelskiego oddziału.

Zakres działalności Kongregacji Wyznaniowej w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka o działalności Kongregacji, pochodząca z dokumentów lubelskich komitetów żydowskich podległych CKŻP, pojawiła się w sierpniu 1945 roku. W ramach obchodów Tygodnia Majdanka, w których aktywnie brał udział działający w Lublinie Wojewódzki Komitet Żydowski, jego członkowie zwrócili się z prośbą o odprawienie hazkary (modlitwy upamiętniającej) za Żydów pomordowanych w obozie39.

Kongregacja Wyznaniowa w Lublinie, podobnie jak inne terenowe kongregacje, uczestniczyła w życiu religijnym i organizowała ważniejsze uroczystości żydowskie w mieście, w tym: zjazd Żydów lubelskich we wrześniu 1947 roku w Lublinie, imprezy, obchody i rocznice (np. rocznica zagłady lubelskiego getta), przygotowywane zazwyczaj we współpracy z ziomkostwem lubelskim, opiekę nad cmentarzami żydowskimi. Dokonywała ekshumacji zwłok osób zamordowanych przez Niemców.

Współpraca Kongregacji Wyznaniowej z Wojewódzkim Komitetem Żydowskim w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przykładem współdziałania lubelskiej Kongregacji i Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego (WKŻ) było przeprowadzenie w kwietniu 1947 roku tzw. akcji macowej, czyli spisu zamieszkałych w Lublinie Żydów przy okazji bezpłatnego rozdawania macy na Pesach. Niestety, jak zauważa Adam Kopciowski, już po zakończeniu akcji stosunki pomiędzy Kongregacją a WKŻ gwałtownie się pogorszyły. Pozostałą, niewykorzystaną w akcji macę WKŻ bowiem postanowił podzielić w proporcjach 2/3 dla Komitetu i 1/3 dla Kongregacji. Podział ten nie odpowiadał Kongregacji, która domagała się podziału po połowie i stał się przyczyną konfliktu40.

Członkowie Kongregacji Wyznaniowej w Lublinie w latach 1947–1948Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 1947–1948 w skład zarządu lubelskiej Kongregacji Wyznaniowej wchodzili:

  • Hersz Zylbersztajn – przewodniczący;
  • Joel Fuksman – sekretarz, zamieszkały przy ul. Lubartowskiej 40.

Pracownicy lubelskiej Kongregacji Wyznaniowej w tym czasie to:

  • Chaim Goldberg – buchalter, ul. Lubartowska 18;
  • Icek Borensztejn – rzezak, ul. Lubartowska 8;
  • Ber(l) Kawa – magazynier, ul. Lubartowska 10;
  • Izrael Zylbersztajn – intendent, ul. Lubartowska 19;
  • Cyrla Cukier – kucharka, ul. Czwartek 4a, Dom Pereca;
  • Fela Blank – kucharka,ul.Czwartek 4a, Dom Pereca;
  • Icek Fiszer, zamieszkały przy ul. Lubartowskiej 8;
  • Jankiel Tenenbaum, ul. Staszica;
  • Mordechaj Mendelsohn, ul. Lubartowska 40/20;
  • Sura Leder, ul. Lubartowska 8;
  • Abram Rozensztejn, ul. Lubartowska 8;
  • Róża Arensztajn;
  • M. Sztajgman;
  • Polki: Maria Maczkowska oraz Krystyna Pawłowska – pomoce kuchenne41.

W tym okresie zrzeszenie zatrudniało także rabinów: Wadię Farbiarza oraz Lejba Horowica-Szternfelda.

Związek Gmin Wyznaniowych ŻydowskichBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Losy lubelskiej Kongregacji Wyznaniowej w kolejnych latach były połączone prawdopodobnie z decyzjami zapadającymi na szczeblu centralnym. A zatem najpierw została przyłączona do Centralnego Komitetu Żydów Polskich (1948), następnie działała pod szyldem powstałego Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Polsce (1949). Kontynuacją Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Polsce jest Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, powstały w 1993 roku i funkcjonujący do dziś.

W skład Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP wchodzi lubelska społeczność żydowska, jednak nie jako samodzielna organizacja, lecz jako filia Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie – Filia w Lublinie. Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie została reaktywowana na mocy ustawy o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP z 20 lutego1997 (weszła w życie 11 maja 1997)42.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Adelson J., W Polsce zwanej ludową, [w:] J. Tomaszewski [red.], Najnowsze dzieje Żydów w Polsce, Warszawa 1993.

Grabski A., Centralny Komitet Żydów w Polsce (1944–1950). Historia polityczna, Warszawa 2015.

Grabski A., Stankowski A., Życie religijne społeczności żydowskiej, [w:] Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Lublin 2011.

Kopciowski A., Żydzi w Lublinie w latach 1944–1949, Lublin 1998 [maszynopis].

Kopciowski A. [red.], Księgi pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011.

Tomaszewski J. [red.], Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), Warszawa 1993.

Olejnik L., Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003.

Pogorzała E., Działalność oświatowo-wychowawcza żydowskich kongregacji wyznaniowych w Polsce w drugiej połowie lat 40. XX w., „Facta Simonidis” 2008, nr 1.

Urban K., Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966, Kraków 2006.

Źródła archiwalne

AŻIH, Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej. 1944–1949, sygn. 354, Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej, nr 3 (23 listopada 1944), k. 2.

AŻIH, Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej. 1944–1949, sygn. 354, Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej, nr 7 (16 grudnia 1944), k. 3.

AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/4, Protokół plenarnego posiedzenia Komitetu Żydowskiego w Lublinie z dn. 1944-12-12, s. 1–3.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003, s. 364.
  2. Wróć do odniesienia Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego [dalej: AŻIH], Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/3, Książka protokołów posiedzeń Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Protokół nr 15, s. 56–58.
  3. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WO sygn. 3, Zeszyt protokołów posiedzeń Komitetu Pomocy Żydom (Komitetu Żydowskiego w Lublinie) od 11 sierpnia do 21 sierpnia 1944 roku, s. 49, [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w latach 1944–1949, Lublin 1998 [maszynopis], s. 182.
  4. Wróć do odniesienia AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/3, Protokół posiedzenia Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie z dn. 3 X 44, s. 7.
  5. Wróć do odniesienia Pismo Komitetu Żydowskiego z 8 października 1944 roku do Resortu Wyznań Religijnych PKWN: „Referat w sprawie podania Komitetu Żydowskiego…” Biura Prawnego Prezydium PKWN z 16 listopada 1944 roku dla przewodniczącego PKWN, AAN MAP t. 1099, [za:] K. Urban, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966, Kraków 2006, s. 63–67. W protokole z posiedzenia Zarządu KŻ w Lublinie pojawia się wzmianka o wystosowaniu pisma w sprawie powołania „wojewódzkiego rabina”, AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/3, Protokół posiedzenia Zarządu Komitetu Żydowskiego w Lublinie z 9 października 1944 roku, s. 4.
  6. Wróć do odniesienia AŻIH, Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej. 1944–1949, sygn. 354, nr 3 (23 listopada 1944), k. 1.
  7. Wróć do odniesienia J. Tomaszewski [red.], Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), Warszawa 1993, s. 429.
  8. Wróć do odniesienia Por. A. Grabski, Centralny Komitet Żydów w Polsce (1944–1950). Historia polityczna, Warszawa 2015, s. 172.
  9. Wróć do odniesienia AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/4, Protokół plenarnego posiedzenia Komitetu Żydowskiego w Lublinie z dn. 1944-12-12, s. 1–3.
  10. Wróć do odniesienia Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej [dalej odpowiednio: AAN i MAP], 1099, k. 7–8. Cyt. za: J. Adelson, W Polsce zwanej ludową, [w:] Najnowsze dzieje Żydów w Polsce, J. Tomaszewski [red.], Warszawa 1993, s. 429.
  11. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 430.
  12. Wróć do odniesienia Tamże, s. 429–430.
  13. Wróć do odniesienia K. Urban, Cmentarze żydowskie..., s. 26.
  14. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa..., s. 379.
  15. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 430.
  16. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet..., s. 172.
  17. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa..., s. 378; A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 77.
  18. Wróć do odniesienia A. Grabski, Centralny Komitet..., s. 172.
  19. Wróć do odniesienia AAN MAP, t. 1099, [za:] K. Urban, Wyznanie mojżeszowe w Polsce (1945–1961), „Zeszyty naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 2006, nr 706, s. 64, http://gollum.uek.krakow.pl/bibl_ae_zasoby/zeszyty/pdf/111884599.pdf, [dostęp: 30.05.2017].
  20. Wróć do odniesienia K. Urban, Cmentarze żydowskie..., s. 27–30.
  21. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 432.
  22. Wróć do odniesienia A. Kopciowski [red.], Księga pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011, s. 42.
  23. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Wydział Organizacji i Kontroli, 3, Protokół posiedzenia plenarnego KŻ w Lublinie w dniu 12 XII 1944, npag. [za:] L. Olejnik, Polityka narodowościowa..., s. 363.
  24. Wróć do odniesienia K. Urban, Cmentarze żydowskie..., s. 28.
  25. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce..., s. 433.
  26. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa..., s. 380.
  27. Wróć do odniesienia J. Tomaszewski [red.], Najnowsze dzieje..., s. 432.
  28. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa..., s. 413.
  29. Wróć do odniesienia AAN, MAP, t. 1099, [za:] K. Urban, Cmentarze żydowskie..., s. 67.
  30. Wróć do odniesienia AŻIH, Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej. 1944–1949, sygn. 354, nr 3 (23 listopada 1944), k. 2.
  31. Wróć do odniesienia Tamże, k. 2.
  32. Wróć do odniesienia AŻIH, Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej. 1944–1949, sygn. 354, nr 7 (16 grudnia 1944), k. 3.
  33. Wróć do odniesienia AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/4, Protokół plenarnego posiedzenia Komitetu Żydowskiego w Lublinie z dn. 1944-12-12, s. 1–3.
  34. Wróć do odniesienia AAN, MAP, 794, [za:] L. Olejnik, Polityka narodowościowa..., s. 379.
  35. Wróć do odniesienia Pojawiają się różne formy nazwiska: Arenzon, Aronzon, Aronson.
  36. Wróć do odniesienia Pismo ZZR z 22 lutego 1945, AAN MAP, t. 1099, [za:] K. Urban, Cmentarze żydowskie..., s. 71.
  37. Wróć do odniesienia Materiały takie mogą znajdować się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
  38. Wróć do odniesienia A. Kopciowski [red.], Księgi pamięci..., s. 41.
  39. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WO sygn. 3, Protokół plenarnego posiedzenia Komitetu Żydowskiego w Lublinie odbytego 31 VII 1945 r., [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 184.
  40. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, Sekretariat sygn. 131, [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 184.
  41. Wróć do odniesienia Dokumenty Wydziału Aprowizacji i Handlu (Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Lublinie), zeszyt znajdujący się w zbiorach lubelskiej Izby Pamięci Żydów Lublina przy ul. Lubartowskiej 10, [za:] A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 185.
  42. Wróć do odniesienia Oś czasu - Gmina Wyznaniowa żydowska w Warszawie, https://warszawa.jewish.org.pl/pl/o-nas/timeline-gminy/ [dostęp: 20.01.2020].

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Historie mówione

Słowa kluczowe