Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Lublin 1918 – Polska Organizacja Wojskowa

Polska Organizacja Wojskowa (POW) – tajna organizacja paramilitarna, utworzona przez Józefa Piłsudskiego w 1914 roku. Jej fundamentem stały się połączone Polskie Drużyny Strzeleckie i Związek Walki Czynnej. Celem organizacji była walka z zaborcami – początkowo z carską Rosją, od 1916 roku także z Niemcami i Austrią.

Komenda Naczelna POW podczas ćwiczeń w 1917 r.
Komenda Naczelna POW podczas ćwiczeń w 1917 r. (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Utworzenie Polskiej Organizacji WojskowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początkowa koncepcja Piłsudskiego przewidywała, że kadry POW staną się zalążkiem powstania, które wybuchnie na ziemiach zaboru rosyjskiego w momencie wkroczenia wojsk austriackich. Podstawowym celem POW miała być zbrojna walka z carską administracją. Członkowie organizacji przechodzili szkolenia wojskowe, gromadzili broń i amunicję, dokonywali akcji dywersyjnych na tyłach wroga. Podejmowano liczne akcje propagandowe, drukowano ulotki i odezwy, organizowano demonstracje. Mimo dokonywanych przez rosyjskie władze aresztowań, w lecie 1915 roku do POW należało prawdopodobnie około 4000 ludzi.

Rachuby Piłsudskiego zawiodły, gdy Legiony Polskie wkroczyły się na Kielecczyznę i spotkały się z obojętnym przyjęciem mieszkańców. Powstanie nie mogło wybuchnąć w zniewolonym kraju. Wielu członków POW zaprzestało działalności konspiracyjnej na terenie zaboru rosyjskiego, przekraczało granicę i wstępowało do I brygady Legionów, by tam kontynuować walkę z Rosjanami.

Zdecydowano się jednak nie rozwiązywać całej organizacji – jej ukryta siła miała służyć wpływowi na Austriaków. Nowa forma POW miała być alternatywą dla walki w Legionach (które miały być „bratnią organizacją”). Program przewidywał tworzenie siły zbrojnej, mającej posłużyć do odzyskania niepodległości – nie tylko przeciw Rosji (która wciąż pozostała głównym wrogiem), ale i państwom centralnym. Tym razem hasła POW spotkały się ze znacznie cieplejszym przyjęciem Polaków. Setki ochotników napływały z terenu wszystkich zaborów. Na ziemiach, które przeszły we władanie Austrii, POW wychodziła z konspiracji i prowadziła werbunek niemal otwarcie.

W lipcu 1916 roku Piłsudski podał się do dymisji jako dowódca Legionów, by uzyskać od Austriaków ustępstwa w sprawie polskiej. Na skutek interwencji Niemców nie udało się jednak osiągnąć porozumienia i Piłsudski stracił stanowisko. Od tej chwili skupił cały wysiłek na wzmacnianiu POW. Organizacja stała się podstawą, na której opierał się obóz polityczny lewicy niepodległościowej.

Piątego listopada cesarze austriacki i niemiecki ogłosili, że po wojnie zostanie utworzone państwo polskie. W styczniu 1917 roku rozpoczęła działalność Tymczasowa Rada Stanu, do której włączono Piłsudskiego. POW podporządkowała się tej władzy.

W 1917 roku POW prowadziła akcję rekrutacyjną, zbrojeniową i polityczną. Poza zbieraniem sił do ewentualnej walki z zaborcami, miało to służyć uzyskaniu większego wpływu na społeczeństwo polskie z zaboru rosyjskiego. Rozpowszechniano prasę, ulotki, plakaty. Działalność propagandowa organizacji stała się początkiem legendy Piłsudskiego jako „ojca narodu”.

W konspiracjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gdy w Rosji wybuchła rewolucja lutowa, nastąpił zwrot w polityce POW. W kierownictwie zdawano sobie sprawę, że Rosja zostanie wyłączona z wojny, postanowiono więc skierować działania przeciw pozostałym zaborcom. Pretekstem stał się kryzys przysięgowy, czyli odmowa złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec przez Legiony Polskie (w lipcu 1917 roku). Gdy legioniści zostali rozbrojeni i internowani, aresztowanych zostało też wiele osób z kierownictwa organizacji, w tym przywódca – Józef Piłsudski. Mimo trudności związanych z brakiem jednolitego dowodzenia, POW przetrwało i przeszło do działań konspiracyjnych przeciw Niemcom i Austrii. Kierownictwo POW przejął płk. Edward Rydz-Śmigły, jako zastępca Piłsudskiego. Utworzono Komendy Naczelne – w Warszawie (dla obszaru okupacji niemieckiej), Lublinie (dla okupacji austriackiej) i Kijowie (dla okupacji rosyjskiej). Komenda Główna POW znajdowała się w Krakowie.

W październiku 1918 roku, gdy załamywała się władza państw centralnych, organizacja przeszła do zdecydowanych działań bojowych. Dwunastego października zorganizowano atak na przewożący pieniądze pociąg i zdobyto ogromną sumę 1,8 miliona koron (tzw. akcja po Bąkowcem). Cztery dni później jednego dnia dokonano ponad dwustu zamachów na przedstawicieli władz zaborczych i konfidentów na terenie całego kraju (tzw. krwawa środa).

Pod koniec października przystąpiono do rozbrajania wojsk austriackich i niemieckich. W kilku miejscach doszło do rozlewu krwi, w większości jednak akcja przebiegała pokojowo. W Galicji, gdzie austriacka władza rozsypała się jak domek z kart, POW wystąpiła jako zbrojne ramię Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Pierwszego listopada część organizacji, inspirowana przez brygadiera Bolesława Roję, złożyła przysięgę na wierność Radzie Regencyjnej. Większość POW nie zaakceptowała jednak rządu utworzonego przez okupanta.

Rola w wydarzeniach listopada 1918 rokuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gdy w Lublinie tworzono Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, dowódca POW, Edward Rydz-Śmigły był w mieście i brał czynny udział w przygotowaniach. POW miało być główną siłą wojskową stojącą za zamachem stanu. W nocy z 6 na 7 listopada oddziały złożyły przysięgę na wierność nowemu gabinetowi, a następnie przystąpiły do przejmowania władzy w mieście. Nad ranem następnego dnia 400 bojowników zajęło kluczowe obiekty Lublina i dokonało aresztowań oficerów batalionu Polskiej Siły Zbrojnej, wiernego Radzie Regencyjnej. W obawie przed atakiem żołnierzy tego batalionu (zakwaterowanego w okolicy dworca kolejowego), ufortyfikowano siły POW na linii Bystrzycy. Na szczęście udało się uniknąć rozlewu krwi. Tego samego dnia na placu katedralnym odziały POW złożyły przysięgę na wierność nowemu rządowi. Od tego momentu, tak w Lublinie, jak i na prowincji, organizacja występowała jako siła zbrojna nowego rządu. Jedenastego listopada, gdy Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej podporządkował się władzy Józefa Piłsudskiego, Komenda Główna POW wydała ostatni rozkaz – rozwiązanie organizacji wobec osiągnięcia celu.

W pierwszych latach niepodległości Polski byli peowiacy walczyli w powstaniu wielkopolskim, brali też udział w obronie Lwowa przed Ukraińcami w 1919 roku i wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku.