Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Widoki Lublina – miedzioryt Hogenberga i Brauna (1618)

Najbardziej znany widok miasta Lublina pojawił się w monumentalnym, sześciotomowym dziele Brauna i Hogenberga pt. Theatrum praecipuarum totius mundi urbiurti (Przedstawienie wyróżniających się miast całego świata), znanym pod nazwą Civitates orbis terrarum, które zostało wydane w Kolonii w 1618 roku.

Widok miasta Lublina Hogenberga i Brauna
Widok miasta Lublina Hogenberga i Brauna

Spis treści

[RozwińZwiń]

O autorachBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Civitates orbis terrarum było opracowywane przez ponad 45 lat. Było efektem współpracy Georga Brauna i Abrahama Hogenberga. Tak wielkie dzieło nie powstało jedynie dzięki dwóm osobom. Przy Civitates pracowali też liczni grawerzy i artyści (m.in. Pieter Brueghel).

Jerzy Braun urodził się około 1540 roku w Niemczech. Mieszkał w Kolonii. Był duchownym, kanonikiem, autorem rozpraw teologicznych, jednak dziełem, dzięki któremu przeszedł do historii było Civitates orbis terrarum – sześciotomowy atlas miast świata zawierający panoramy wraz z krótkimi opisami. Braun był redaktorem tych tekstów, jak również koordynatorem całego przedsięwzięcia: nadzorował zbieranie materiałów, korespondował z władzami poszczególnych miast, zdobywał rysunki, opisy, plany i mapy. Zmarł około 1622 roku.

Abraham Hogenberg był synem Franza Hogenberga – rytownika ściśle współpracującego z Jerzym Braunem, autora płyt miedziorytniczych do czterech z sześciu tomów Civitates orbis terrarum. Franz był kartografem i grawerem map Orteliusza (autora pierwszego atlasu), zmarł około 1590 roku. Abraham zastąpił go wtedy jako rytownik i to on jest autorem miedziorytów w dwóch ostatnich tomach Civitates, w tym widoku Lublina. Abraham został też współwydawcą dzieła, a po śmierci Brauna właścicielem kompletu blach miedziorytniczych. Zmarł w 1653 roku.

Widok LublinaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Widok z dzieła Brauna i Hogenberga przedstawia miasto z czasów „złotego wieku”, czyli z przełomu wieków XVI i XVII. Ten, kto sporządził rysunek miasta Lublina, znał na pewno wydane wcześniej przez Brauna tomy (ostatni, piąty, w 1598 roku), orientował się w jego wymaganiach, ale mimo to nie wybrał preferowanego przez Brauna widoku z lotu ptaka, lecz panoramę oglądaną od strony południowej, czyli od rzeki Bystrzycy i znajdującego się na niej tzw. Wielkiego Stawu Królewskiego (obfitującego, według opisu, w ryby).

Widok Lublina jest kompozycyjnie podzielony na trzy poziome pasy: dolny – wyraźnie oddzielony – zawiera legendę, środkowy – najszerszy – jest panoramicznym widokiem miasta od strony południowej, w pasie górnym znalazły się trzy kartusze; największy, prostokątny, zawiera tytuł (Widok miasta Lublina w Królestwie Polskim, sławnego w całym świecie trzy razy na rok odbywającymi się jarmarkami), mniejszy, owalny, umieszczony w prawym górnym roku, przedstawia orła (herb Rzeczypospolitej), trzeci, również owalny, znajdujący się po przeciwnej stronie, zawiera kozła (herb Lublina). Na odwrocie karty znajduje się opis miasta z informacjami o jego położeniu, historii, znaczeniu oraz najciekawszych budowlach kościelnych i świeckich.

Pierwszy plan w panoramie Lublina zajmują sady, pola i szeroko rozlana Bystrzyca tworząca liczne wysepki. Powyżej widoczne jest miasto; jego najważniejsze budowle zostały powiększone, wysmuklone i podpisane, bądź oznaczone cyframi odsyłającymi do legendy na dole karty.

Podpisane obiekty to: kościół Najświętszej Marii Panny, kościół św. Pawła, Brama [Krakowska – red.], kościół św. Jana Chrzciciela [obecna archikatedra – red.], kościół św. Mikołaja [kościół na Czwartku – red.].

Obiekty oznaczone cyframi to: 1. kościół św. Krzyża za miastem [obecnie kościół akademicki KUL – red.], 2. folwark Ojców Zgromadzania Jezusowego, 3. budynek wodociągów i kanałów, cisnący wodę do góry, 4. bielnik, czyli blech [miejsce na łąkach do bielenia płótna – red.], 5. wieża sztucznie rozprowadzająca wodę w mieście, 6. budynek, w którym wyrabiają proch strzelniczy [prochownia –red.], 7. pałac [pałac Sobieskich – red.], 8. kościół św. Ducha, 9. szpital, 10. Dom Ojców Zgromadzenia Jezusowego, 11. kościół najstarszy, założony przez Leszka [kościół farny – red.], 12. Ratusz, 13. kościół św. Stanisława, 14. brama miejska prowadząca do zamku [Grodzka – red.], 15. kościół św. Wojciecha, 16. szpital św. Łazarza [przy kościele św. Wojciecha – red.], 17. most łączący miasto z zamkiem, 18. Zamek, 19. cerkiew, 20. Przedmieście [Kalinowszczyzna – red.], 21. jezioro obszerne i głębokie, odznaczające się różnorodnością ryb [Wielki Staw Królewski – red.], 22. papiernia [obecnie młyn Krauzego – red.; podpisy oryginalne, przetłumaczone z łaciny].

Widok miasta Lublina rytowany przez Hogenberga jest cennym źródłem ikonograficznym, ponieważ – mimo przeskalowania niektórych budynków – odtwarza wiernie ich wygląd, a ponadto topografię i układ urbanistyczny XVII-wiecznego Lublina, wskazuje na istnienie w nim obiektów takich jak: bielnik, prochownia czy most łączący wzgórze staromiejskie z zamkowym. Ujęcie miasta od strony południowej, rzeczywiście malownicze, tak silnie zakorzeniło się w wyobraźni artystów, że do początku XIX wieku inne widoki Lublina niemal się nie pojawiały.

Opis miastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mniej znany jest opis miasta. Jego autorem była prawdopodobnie ta sama osoba, która miasto narysowała. W Civitates orbis terrarum znajdziemy dane o położeniu, historii, wyglądzie i okolicy miasta, o kościołach, trybunale, unii z Litwą, o jarmarkach, dzielnicy żydowskiej, pałacu Marka Sobieskiego i szpitalu, o żyzności gleby lubelskiej, eksporcie zboża przez Gdańsk na Zachód – zawarte w 62 wierszach.

Ponieważ opis kościoła jezuitów zajmuje aż 10 wierszy, podczas gdy brygidek i farny razem 8, bernardynów i dominikanów tylko 4, zaś innym poświęcono po 1 lub nawet po połowie wiersza, wnosić wolno, że to któryś z jezuitów, dobrze już znający miasto i umiejący na nie patrzeć, narysował ów obraz miasta tak, jak sam je widział i odczuwał, dodając opis tak wyczerpujący i trafny, że wydawca nie miał chyba potrzeby uzupełniać go czy zmieniać.

Historia dziełaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Civitates orbis terrarum było dziełem monumentalnym. Każdy z sześciu tomów zawierał od 58 do 69 kart z widokami miast – w przeważającej większości europejskich, ale znalazły się tam także miasta afrykańskie, azjatyckie i amerykańskie. Oryginalność Civitates polegała na tym, że miejskie panoramy opublikowano w kilkutomowym atlasie, podczas gdy w tamtych czasach podobne widoki wydawano głównie na pojedynczych kartach. Dzieło to spełniło znakomicie swoją funkcję, było wielokrotnie naśladowane, dzięki czemu panoramy z Civitates jeszcze przez kilkadziesiąt lat funkcjonowały w obiegu. Wiele z nich zreprodukowano na pojedynczych kartach, dzięki czemu upowszechniły się i jeszcze w XIX wieku były źródłem inspiracji dla artystów.

Dzieło Brauna i Hogenberga zawierało widoki siedemnastu miast z Polski; znalazł się wśród nich również Lublin – opublikowany w ostatnim, szóstym tomie pt. Theatri praecipuarum totius mundi urbium liber sextus z 1618 roku. Miedzioryt Hogenberga długo pozostawał najstarszym znanym widokiem Lublina. Zmieniło się to w 1995 roku, kiedy w kamienicy Lubomelskich, odkryto XVI-wieczną panoramę miasta, uznawaną obecnie za najstarszy lubelski pejzaż.

Omawiane przedstawienie miasta było niejednokrotnie przerabiane. W 1659 roku, na przykład, ukazała się w Amsterdamie książka Andreasa Cellariusa Regni Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae, w której opisano historię Polski oraz zamieszczono mapy, plany i widoki miast, w tym właśnie nieznacznie zmodyfikowany widok z Civitates. Oryginał dzieła Brauna jest czarno-biały, ale często można spotkać jego podkolorowaną wersję.

Sztych Hogenberga wydano w 1901 roku w Lublinie jako litografię z tekstem polskim, w tłumaczeniu z łaciny i uzupełnieniami Hieronima Łopacińskiego. Liczne reprodukcje sztychu zdobią okładki wydawnictw naukowych, przewodniki.

Prof. Ruthardt Oehme z Karlsruhe w 1965 roku tak pisał o dziele niemieckich twórców:

Braun i Hogenberg oraz ich znani i anonimowi współpracownicy pozostawili potomnym obrazy miast przedstawione w sposób plastyczny i artystyczny. Pełnia wiernych architektonicznie widoków, proste, naturalne ujęcie krajobrazu, piękno kompozycji i samego sztychu, barwność i treściwe bogactwo opisów – oto trwałe wartości naukowe dzieła Brauna, które czynią je dziełem sztuki o ponadczasowej trwałości.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Babicz J., Renesansowa geneza najstarszych widoków i planów miast polskich, [w:] Janczak J., Tomczak A. [red.], Z dziejów kartografii, t. 3, Warszawa 1984.
  • Bartnik R., Widoki Lublina w zbiorach graficznych Muzeum Lubelskiego, [w:] Nestorowicz Z. [red.], Ikonografia dawnego Lublina, Lublin 2000.
  • Frejlich A., Widok Lublina Jerzego Brauna i Abrahama Hogenberga. Zarys genezy widoków miasta w sztuce nowożytnej, [w:] Nestorowicz Z. [red.], Ikonografia dawnego Lublina, Lublin 2000.
  • Gawarecki H., Najstarszy widok Lublina A. Hogenberga i jego powtórzenia w XVII i XVIII wieku, „Studia i materiały lubelskie” 1963, t. 1.
  • Łopaciński H., Najdawniejszy widok Lublina wyjęty z dzieła Jerzego Brauna pn. «Theatrum praecipuarum totius mundi urbium», z roku 1618, Warszawa 1901.
  • Sirko M., Zarys historii kartografii, Lublin 1999.
  • Wojciechowski S., O dawnym Lublinie i Lubelszczyźnie, „Kalendarz Lubelski”, 1975.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe