Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Gorzków

Spis treści

[RozwińZwiń]

Historia GorzkowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsze wzmianki historyczne dotyczące Gorzkowa pochodzą z 1359 r., choć wieś mogła istnieć nawet w XII lub XIII w. W 1403 r. król Władysław Jagiełło nadał Gorzków, będący wówczas wsią królewską lokowaną na prawie magdeburskim, podkanclerzowi koronnemu Mikołajowi z Sandomierza, którego spadkobiercy i wieloletni właściciele miasta stali się założycielami rodu Gorzkowskich. Korzystne położenie przy trakcie handlowym pozwoliło na szybki rozwój wsi – pod koniec XV w. działały tu młyn, kilka warsztatów kowalskich i tkackich, a także sześć karczm. Pod koniec XVi na początku XVI w. wieś kilkakrotnie niszczona przez najazdy Tatarów, w drugiej połowie XVII w. nękana epidemiami i klęskami żywiołowymi, niemal całkowicie popadła w ruinę. W 1689 r. król Jan III Sobieski, będący jednym ze współwłaścicieli majątku i pragnący ratować podupadający Gorzków, nadał wsi prawa miejskie. Wytyczono wówczas kwadratowy rynek i zbudowano drewniany ratusz. W 1810 r. były tu kościół i synagoga, karczma, młyn, liczne warsztaty rzemieślnicze (szewskie, kowalskie, tkackie, bednarskie i inne), szkoła początkowa i schronisko dla ubogich. W 1812 r. Gorzków niemal całkowicie spłonął w pożarze, zaś w 1830 r. jego mieszkańców zdziesiątkowała epidemia cholery. W 1869 r., zniszczony i wyludniony, utracił prawa miejskie. W czasie I wojny światowej został niemal całkowicie spalony. W okresie międzywojennym był siedzibą gminy w powiecie krasnostawskim, działały tu komórki kilku partii politycznych, rozwijał się ruch spółdzielczy. 

Żydzi w Gorzkowie do 1918 r.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 Nie wiadomo dokładnie, kiedy pierwsi Żydzi pojawili się w Gorzkowie. Mogli zamieszkać tu wkrótce po lokacji miasta, tj. w latach dziewięćdziesiątych XVII w., jednak najstarsze zachowane wzmianki źródłowe dotyczące Żydów w Gorzkowie pochodzą dopiero z początku XIX w. Głównym źródłem ich utrzymania prawdopodobnie były handel i rzemiosło. Do 1843 r. gminie w Gorzkowie podlegali Żydzi zamieszkujący na przedmieściach Krasnegostawu. Po usamodzielnieniu się tamtejszej gminy do okręgu bożniczego w Gorzkowie należało ponad 100 rodzin. Drewnianą synagogę (lub bejt hamidrasz) zastąpiono w 1860 r. budowlą murowaną. Cmentarz wytyczono prawdopodobnie w połowie XIX w.

Okres międzywojenny w GorzkowieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 W 1919 r.w Gorzkowie wybudowano mykwę, odbudowano też synagogę, zniszczoną prawdopodobnie w czasie I wojny światowej. Pod koniec lat dwudziestych powstał oddział Bundu, pod auspicjami którego działało Stowarzyszenie OświatowoKulturalne KulturLiga. Trudna sytuacja ekonomiczna i wzrost nastrojów antysemickich w latach trzydziestych sprzyjały migracji Żydów do większych miast. W dwudziestoleciu międzywojennym procentowy udział Żydów w populacji osady powoli się zmniejszał.

Holokaust w GorzkowieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na początku 1940 r. w Gorzkowie Niemcy powołali Judenrat, na czele którego stanął Izrael Edelstein. Wkrótce założyli też getto. 13–14 maja 1942 r. przeprowadzili akcję deportacyjną– do Sobiboru wywieźli 1200 Żydów z getta. W październiku tego roku Niemcy zgromadzili wszystkich pozostałych Żydów z osady i okolicznych miejscowości na rynku w Gorzkowie, następnie przepędzili ich do odległej o 12 km Izbicy. Stamtąd w listopadzie większość Żydów została wywieziona do obozów zagłady lub rozstrzelana na miejscowym cmentarzu żydowskim. 

Judaika w GorzkowieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 Synagoga (ul. Główna7)
Pierwsza, drewniana synagoga w Gorzkowie powstała prawdopodobnie pod koniec XVII w. W 1860 r. zastąpił ją obiekt murowany. W 1922 r. budynek był opisywany jako „nowo zbudowany”, co każe przypuszczać, iż na początku lat dwudziestych został odbudowany prawdopodobnie po zniszczeniach z czasów I wojny światowej. W 1937 r. rozpoczęto budowę nowej synagogi, ukończono ją tuż przed wybuchem II wojny światowej. Synagoga przetrwała okupację, zaś po wojnie została zaadaptowana na potrzeby szkoły podstawowej i taką funkcję pełni do dzisiaj.

 
Cmentarz (ul. Główna)
Usytuowany jest na granicy z Chorupnikiem, na wzniesieniu porośniętym lasem. Wytyczono go prawdopodobnie w połowie XIX w. Wcześniej Żydzi z Gorzkowa chowali swoich zmarłych na cmentarzu żydowskim w Turobinie. Cmentarz był czynnie użytkowany do 1942 r. Obecnie jego teren (ok. 0,3 ha) jest nieogrodzony i nie ma na nim żadnych nagrobków.

Warto zobaczyć w GorzkowieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika (pierwsza połowa XVII w.), ul. Rynkowa 25,

cmentarz (koniec XVIII w.), ul.Główna.

 

 

 

 

 

 

Opracowała: Marta Kubiszyn
Artykuł jest fragmentem opracowania: Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011