Gorzków
Spis treści
[Zwiń]Historia Gorzkowa
Najstarsze wzmianki historyczne dotyczące Gorzkowa pochodzą z 1359 r., choć wieś mogła istnieć nawet w XII lub XIII w. W 1403 r. król Władysław Jagiełło nadał Gorzków, będący wówczas wsią królewską lokowaną na prawie magdeburskim, podkanclerzowi koronnemu Mikołajowi z Sandomierza, którego spadkobiercy i wieloletni właściciele miasta stali się założycielami rodu Gorzkowskich. Korzystne położenie przy trakcie handlowym pozwoliło na szybki rozwój wsi – pod koniec XV w. działały tu młyn, kilka warsztatów kowalskich i tkackich, a także sześć karczm. Pod koniec XVi na początku XVI w. wieś kilkakrotnie niszczona przez najazdy Tatarów, w drugiej połowie XVII w. nękana epidemiami i klęskami żywiołowymi, niemal całkowicie popadła w ruinę. W 1689 r. król Jan III Sobieski, będący jednym ze współwłaścicieli majątku i pragnący ratować podupadający Gorzków, nadał wsi prawa miejskie. Wytyczono wówczas kwadratowy rynek i zbudowano drewniany ratusz. W 1810 r. były tu kościół i synagoga, karczma, młyn, liczne warsztaty rzemieślnicze (szewskie, kowalskie, tkackie, bednarskie i inne), szkoła początkowa i schronisko dla ubogich. W 1812 r. Gorzków niemal całkowicie spłonął w pożarze, zaś w 1830 r. jego mieszkańców zdziesiątkowała epidemia cholery. W 1869 r., zniszczony i wyludniony, utracił prawa miejskie. W czasie I wojny światowej został niemal całkowicie spalony. W okresie międzywojennym był siedzibą gminy w powiecie krasnostawskim, działały tu komórki kilku partii politycznych, rozwijał się ruch spółdzielczy.
Żydzi w Gorzkowie do 1918 r.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy pierwsi Żydzi pojawili się w Gorzkowie. Mogli zamieszkać tu wkrótce po lokacji miasta, tj. w latach dziewięćdziesiątych XVII w., jednak najstarsze zachowane wzmianki źródłowe dotyczące Żydów w Gorzkowie pochodzą dopiero z początku XIX w. Głównym źródłem ich utrzymania prawdopodobnie były handel i rzemiosło. Do 1843 r. gminie w Gorzkowie podlegali Żydzi zamieszkujący na przedmieściach Krasnegostawu. Po usamodzielnieniu się tamtejszej gminy do okręgu bożniczego w Gorzkowie należało ponad 100 rodzin. Drewnianą synagogę (lub bejt ha‑midrasz) zastąpiono w 1860 r. budowlą murowaną. Cmentarz wytyczono prawdopodobnie w połowie XIX w.
Okres międzywojenny w Gorzkowie
W 1919 r.w Gorzkowie wybudowano mykwę, odbudowano też synagogę, zniszczoną prawdopodobnie w czasie I wojny światowej. Pod koniec lat dwudziestych powstał oddział Bundu, pod auspicjami którego działało Stowarzyszenie Oświatowo‑Kulturalne Kultur‑Liga. Trudna sytuacja ekonomiczna i wzrost nastrojów antysemickich w latach trzydziestych sprzyjały migracji Żydów do większych miast. W dwudziestoleciu międzywojennym procentowy udział Żydów w populacji osady powoli się zmniejszał.
Holokaust w Gorzkowie
Na początku 1940 r. w Gorzkowie Niemcy powołali Judenrat, na czele którego stanął Izrael Edelstein. Wkrótce założyli też getto. 13–14 maja 1942 r. przeprowadzili akcję deportacyjną– do Sobiboru wywieźli 1200 Żydów z getta. W październiku tego roku Niemcy zgromadzili wszystkich pozostałych Żydów z osady i okolicznych miejscowości na rynku w Gorzkowie, następnie przepędzili ich do odległej o 12 km Izbicy. Stamtąd w listopadzie większość Żydów została wywieziona do obozów zagłady lub rozstrzelana na miejscowym cmentarzu żydowskim.
Judaika w Gorzkowie
Synagoga (ul. Główna7)
Pierwsza, drewniana synagoga w Gorzkowie powstała prawdopodobnie pod koniec XVII w. W 1860 r. zastąpił ją obiekt murowany. W 1922 r. budynek był opisywany jako „nowo zbudowany”, co każe przypuszczać, iż na początku lat dwudziestych został odbudowany prawdopodobnie po zniszczeniach z czasów I wojny światowej. W 1937 r. rozpoczęto budowę nowej synagogi, ukończono ją tuż przed wybuchem II wojny światowej. Synagoga przetrwała okupację, zaś po wojnie została zaadaptowana na potrzeby szkoły podstawowej i taką funkcję pełni do dzisiaj.
Warto zobaczyć w Gorzkowie
kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika (pierwsza połowa XVII w.), ul. Rynkowa 25,
cmentarz (koniec XVIII w.), ul.Główna.
Opracowała: Marta Kubiszyn
Artykuł jest fragmentem opracowania: Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011