Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Chełm

   

Spis treści

[RozwińZwiń]

Historia ChełmaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początki Chełma sięgają prawdopodobnie x w., kiedy powstała tu osada łączona z Grodami Czerwieńskimi, podporządkowanymi w różnych okresach Polsce lub Rusi Kijowskiej. W XIII w. rejon Chełma należał do Księstwa Halicko‐Włodzimierskiego, którego władca – Daniel Romanowicz ok. 1237 r. uczynił z Chełma stolicę swojego państwa. Po wygaśnięciu rodu Romanowiczów o Chełm rywalizowały Polska, Litwa i Węgry. Ostatecznie w 1392 r. z rąk króla Władysława Jagiełły Chełm otrzymał prawa miejskie magdeburskie. Od XIII do końca XVI w. i w XX w. był siedzibą biskupstwa prawosławnego, w latach 1596–1875 – biskupstwa unickiego, zaś w latach 1359 (1375)–1807 – biskupstwa rzymskokatolickiego. Usytuowany przy ważnym szlaku handlowym, prowadzącym znad Morza Czarnego w kierunku Bałtyku i Europy Środkowej, szybko rozwijał się pod względem ekonomicznym i demograficznym – osiedlali się w nim zarówno Rusini przybywający ze wschodu, jak i polscy koloniści z zachodu. W połowie XVII w. miasto było kilkakrotnie niszczone przez wojska kozackie, szwedzkie i moskiewskie, jednak odbudowało się i w XVIII w. zyskało znaczącą pozycję ekonomiczną. Po kongresie wiedeńskim (1815) Chełm stracił funkcję stolicy obwodu na rzecz Krasnegostawu. W latach 1867–1912 był stolicą powiatu, zaś od 1912 r. – stolicą guberni. Po przeprowadzeniu w 1877 r. linii kolejowej m.in. do Lublina rozwijał się gospodarczo (powstały tu m.in.: młyny, gorzelnie, browary, fabryki maszyn i sprzętu rolniczego). 8 września 1939 r. Chełm zbombardowało lotnictwo niemieckie. W styczniu 1940 r. doszło do pierwszej masowej egzekucji, w której Niemcy zamordowali 440 osób. W czasie okupacji działały tu dwa niemieckie obozy dla jeńców radzieckich. 21 lipca 1944 roku Chełm został wyzwolony spod niemieckiej okupacji. W starszych opracowaniach można znaleźć informację, że 22 lipca 1944 roku w Chełmie ogłoszono tzw. „Manifest Lipcowy” – odezwę rządu tymczasowego działającego pod nazwą Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. W rzeczywistości Komitet został powołany 21 lipca 1944 r. w Moskwie, zaś „Manifest” upubliczniono 22 lipca na antenie Radia Moskwa (wraz z informacją, o powstaniu Komitetu w Chełmie). Tekst odezwy drukowano początkowo w Moskwie, zaś od 26 lipca 1944 r. – także w Chełmie (z datą 22 lipca). Rozpowszechnianie informacji, w których Chełm wskazywano jako miejsce powstania Komitetu, było mistyfikacją mającą służyć zwiększeniu społecznej aprobaty dla PKWN. W latach PRL, aż do 1990 roku, rocznicę ogłoszenia manifestu PKWN obchodzono jako Święto Odrodzenia Polski, uznawane za jedno z najważniejszych świąt państwowych.

Z Chełmem związanych jest wiele znaczących postaci żydowskiego życia religijnego w Polsce. Mieszkał tu rabin Aron Jehuda, w dokumentach królewskich określany mianem doctor legis mosaicae. W 1520 r. król Zygmunt Stary mianował go poborcą podatków okręgu chełmskiego, zaś w 1522 r. został naczelnym rabinem gmin żydowskich w okręgach: lubelskim, chełmskim i bełskim. W Chełmie został pochowany syn rabina Arona Jehudy – Aron Eliasz ben Jehuda (Eliasz Baal­‐Szem) – rabin i kabalista (ur. 1550), uczeń słynnego talmudysty z Lublina – Salomona ben Jechela Lurii (Maharszala), uważany za autora opowieści o golemie lub za twórcę samego golema (istoty mającej ludzką postać, powoływanej do życia najczęściej za pomocą magicznych formuł). W 1572 r. w Chełmie urodził się Efraim ben Josef, autor m.in. dwuczęściowego dzieła pt. Sefer ba‐koszarot (Księga Pomyślności), wydanego w Krakowie w 1608 r., zawierającego pieśni na sobotę i święta, elegie i modlitwy.

 

Żydzi w Chełmie do 1918 rokuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsze zachowane wzmianki źródłowe potwierdzające żydowskie osadnictwo w Chełmie pochodzą z 1492 r., choć niektóre źródła żydowskie wskazują, iż pierwsi Żydzi mogli pojawić się tu już na początku XII lub XIII w. Chełmska gmina utworzona prawdopodobnie w XV lub w pierwszej połowie XVI w. wkrótce stała się jedną z największych i najbardziej znaczących w tym regionie. W 1558 r. chełmscy Żydzi, wraz z chrześcijańskimi mieszkańcami miasta, otrzymali przywilej na produkcję i sprzedaż alkoholu. W 1566 r. król Zygmunt August zezwolił Żydom na swobodne osiedlanie się w mieście. W XVI w. na północ od rynku, w okolicach synagogi, powstała dzielnica żydowska. W XVI w. w mieście działała jesziwa, wzmiankowana w tekstach źródłowych z lat 1592–1593, w której nauczał m.in. rabin Szymon Auerbach, mieszkający w Chełmie w latach 1510–1513, co świadczyłoby o tym, że chełmska jesziwa posiadała wcześniejszą metrykę niż lubelska. Część tutejszych Żydów utrzymywała się z rolnictwa, zaś bogaci żydowscy kupcy odgrywali dużą rolę w międzynarodowym handlu skórami, wełną i mąką. W latach 1580 i 1582, na skutek pogłębiających się konfliktów między chrześcijańskimi a żydowskimi kupcami, doszło m.in. do ataków na Żydów i synagogę. Okres rozwoju gminy przerwał najazd Kozaków Chmielnickiego, którzy w listopadzie 1648 r. wymordowali ok. 400 tutejszych Żydów, tj. prawie 75% całej społeczności, i zniszczyli obiekty należące do gminy. W 1655 r., w czasie najazdu wojsk szwedzkich i rok później – tatarskich, mogło dojść do kolejnych mordów ludności żydowskiej. W 1660 r. reaktywowano miejscową gminę, odbudowano też synagogę. Pod koniec XVII w. żydowscy kupcy odgrywali dużą rolę w ponadlokalnym i międzynarodowym handlu skórami, kontrolowali też rynek handlu końmi. Ważnym źródłem dochodów chełmskich Żydów była propinacja alkoholu i rzemiosło, zaś na przełomie XVII i XVIII w. miejscowi Żydzi zajmowali się także eksploatacją lokalnych pokładów kredy. Na początku XIX w. dużą popularność wśród mieszkańców miasta zyskał chasydyzm. Jednym z pierwszych chełmskich rabinów chasydzkich był Natan Nota (zm. 1812), założyciel miejscowej dynastii cadyków. Wtedy też w mieście przebywał Magid z Turzyska – uczeń słynnego Dowa Bera z Międzyrzecza na Wołyniu. W XIX w. w Chełmie osiedlił się cadyk z rodziny Neuhaus – założycieli dynastii cadyków z Tomaszowa Lubelskiego, zaś pod koniec stulecia swój dwór założył cadyk Heszel Leiner, wywodzący się z dynastii chasydzkiej Izbica‐Radzyń. W drugiej połowie XIX w. głównym źródłem utrzymania miejscowych Żydów były handel, rzemiosło i dzierżawa dochodów miejskich (m.in. pobieranie opłat targowych). W mieście działało także kilka większych przedsiębiorstw, m.in. wytwórnia oleju Kielmana Frydmana, garbarnia Szloma Szrajera i dwa zakłady produkujące wyroby z mosiądzu, należące do Chila Uhra i Pinkasa Lewa. Pod koniec stulecia powstały drukarnie Borucha Wajnsztajna i Majera Josefa Bronfelda. Przed wybuchem I wojny światowej pod zarządem gminy znajdowały się synagoga, bejt ha‐midrasz gminny, dwie mykwy i cmentarz. Gmina dofinansowywała działalność sierocińca i domu starców. Było także sześć prywatnych bejt ha-midraszy. Prawdopodobnie w 1904 r. powstała tu komórka Bundu, z inicjatywy której, w 1915 r. utworzono Dom Robotniczy z biblioteką, przedszkolem i amatorskim teatrem. W 1910 r. utworzono żydowską kasę pożyczkową, kierowaną przez Jehudę Lejba Milnera, prywatną bibliotekę prowadził Majer Dobkowski. Po wyborach w 1914 r. we władzach miejskich zasiadło trzech Żydów (obok sześciu katolików i dwóch prawosławnych). W czasie I wojny światowej, po zajęciu miasta przez Austriaków, w 1915 r. powstała w Chełmie szkoła powszechna dla dzieci żydowskich, prowadzona przez Klarę Morgenstern.
Postać golema, będącego ciekawym motywem w kulturze żydowskiej, zwykle łączona jest z Pragą. Według jednej z legend twórcą golema miał być pochodzący z Poznania rabin Jehuda Löw ben Becalel, znany także jako Maharil. W XVII w. często wskazywano, iż rodowód golema należy jednak wiązać z Chełmem i postacią Arona Eliasza ben Jehuda (Eliasz Baal‐Szem).
W czasie Sejmu Czteroletniego (1788–1792) chełmski rabin Hirsz ben Josef (Herszko Józefowicz), uczestniczący zapewne w pracach komisji przygotowującej projekt nowego prawa dla ludności żydowskiej, opublikował broszurę w języku polskim pt. Myśli stosowane do sposobu normowania Żydów polskich w pożytecznych krajowi obywateli, w której podjął się obrony żydowskich tradycji i obyczajów.

Okres międzywojenny w ChełmieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Chełm był – po Lublinie i Siedlcach – trzecim co do wielkości skupiskiem Żydów w województwie lubelskim. Miejscowa gmina obejmowała kilka okolicznych miejscowości: Horodyszcze, Okszów, Sielec, Żółtańce, Kumów, Serebryszcze, Kasiłan i Weremowice. Pod zarządem gminy znajdowały się synagoga, bejt ha-midrasz, mykwa i cmentarz. Gmina posiadała również osiem sklepów, które dzierżawili kupcy. Pod patronatem i przy wsparciu finansowym gminy działały stowarzyszenia dobroczynne, m.in.: bractwo Bikur Cholim, Linas ha‐Cedek, Towarzystwo Hachnoses Kale. Gmina dofinansowywała działalność domu starców i kuchni dla ubogich. Działało tu 21 prywatnych bejt ha‐midraszy, mieszczących się głównie przy ul. Adrjanowskiej, Lubelskiej, Szkolnej i Wesołej. Większość mieszkańców utrzymywała się z handlu. W 1927 r. do żydowskich właścicieli należały wszystkie przedsiębiorstwa zajmujące się skupem i sprzedażą bydła, większość składów zboża i mąki, dziesięć piekarni, osiem jatek, sześć hurtowni spożywczych i dwie hurtownie wyrobów żelaznych. Właścicielem największego zakładu przemysłowego w mieście – Chełmskiej Rektyfikacji i Fabryki Wódek – był Adolf Dauman. Do Hersza Blumenfelda należała fabryka maszyn rolniczych, zaś bracia Rozen prowadzili zakład produkujący napoje gazowane. Żydzi byli także właścicielami lub współwłaścicielami młynów, octowni, olejarni, mydlarni i małej wytwórni cukierków. Funkcjonowały żydowskie zakłady dentystyczne, składy materiałów aptecznych, piśmiennych, księgarnie, zakład stempli kauczukowych i kilka drukarni, w których drukowano pięć lokalnych gazet żydowskich, m.in.: ukazujący się od 1924 r. tygodnik „Unzer Sztyme” (Nasz Głos), wydawany od 1925 r. jako „Chelemer Sztyme” (Głos Chełma), będący najpopularniejszym pismem żydowskim w mieście i regionie. Od 1928 r. ukazywał się tygodnik „Chelemer Folksblat” (Chełmska Gazeta Ludowa), od 1930 r. tygodnik „Chelemer Wochenblat” (Tygodnik Chełmski) i jednodniówka „Unzer Cukunft” (Nasza Przyszłość). Oprócz chederów, gminnej Talmud‐Tory, założonej w 1922 r., żeńskiej szkoły religijnej Bejt Jaakow, prowadzonej pod patronatem Agudy, oraz religijnej szkoły Bejt ha-Talmud, dzieci żydowskie kształciły się także w szkole powszechnej, założonej przez Klarę Morgenstern, przekształconej następnie w publiczną szkołę powszechną Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. Od 1931 r. działała szkoła prowadzona przez Stowarzyszenie Oświatowo‐Kulturalne Tarbut, zaś w latach 1918–1933 i 1935–1938 – Koedukacyjne Gimnazjum Humanistyczne oraz trzy biblioteki. Wśród żydowskich organizacji społecznych najważniejsze były m.in. TOZ i WIZO, a także żydowskie związki zawodowe (Związek Zawodowy Pracowników Odzieżowych, Związek Kupców Żydowskich, Związek Rzemieślników Żydowskich), Towarzystwo Subiektów, Stowarzyszenie Achi‐Ezer i Stowarzyszenie Pomocy Studentom Żydom. Funkcjonowały też kluby sportowe (Gwiazda‐Stern, Jordania, Bejtar, Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno‐Sportowe Makabi i klub szachowy). Młodzież o poglądach syjonistycznych zrzeszały m.in. Ha‐Szomer ha‐Cair, Bejtar. Partią cieszącą się największym poparciem społecznym była Aguda, której struktury powstały w Chełmie w 1931 r. Jej przedstawiciele dominowali w instytucjach gminnych. Licznych sympatyków miały również Organizacja Syjonistyczna (od 1926 r.), Mizrachi (od 1932 r.), Syjoniści‐Rewizjoniści (od 1933 r., po rozłamie Organizacji Syjonistycznej), Żydowska Partia Ludowa, Poalej Syjon (utworzona w 1920 r., a od 1924 funkcjonująca w dwóch odłamach: Poalej Syjon‐Prawica w latach 1904–1939. Żydzi aktywnie uczestniczyli w życiu politycznym miasta, zaś przedstawiciele poszczególnych ugrupowań zasiadali w radzie miasta. Po wyborach w 1934 r. w radzie miasta znalazło się 20 Polaków i 12 Żydów, zaś po wyborach w 1939 r. 13 Polaków i 9 Żydów. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna wraz ze wzrostem nastrojów antysemickich przyczyniły się do wzrostu emigracji Żydów. W latach 1937–1938 z Chełma do Stanów Zjednoczonych wyemigrowało 230 Żydów.
W XIX w. powstały pierwsze opowieści o „mędrcach chełmskich”, w których Żydzi pojawiają się jako uosobienie naiwności. Początkowo funkcjonowały one w tradycji ustnej, z czasem zaczęto je spisywać. Jedną z pierwszych publikacji tego rodzaju był zbiór opowiadań wydany w 1867 r. w Wilnie, prawdopodobnie przez pisarza Ajzyka Majera Dika (1814–1893). Żydzi chełmscy, znajdujący skomplikowane odpowiedzi na proste pytania i dziwne sposoby rozwiązywania problemów, pojawiają się m.in. w prozie Izaaka Baszewisa Singera: Głupcy z Chełma i durny karp, O tym jak Szlemiel wybrał się do Warszawy, O tym jak Szlemiel robił interesy.

Holokaust w ChełmieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po zajęciu Chełma Niemcy w mieście i w pobliskim lesie Borek przeprowadzili kilka egzekucji ludności żydowskiej. Prawdopodobnie w październiku lub listopadzie 1939 r. powołali Judenrat, którego przewodniczącym został Majer Frenkiel. Na początku grudnia Niemcy przepędzili pieszo ok. 2000 Żydów z Chełma do Hrubieszowa i Sokala. W tym „marszu śmierci” zginęło ok. 300 osób. 16 lutego 1940 r. Niemcy spalili główną synagogę. W październiku 1940 r. w Chełmie Niemcy utworzyli getto. Obejmowało ono prawdopodobnie ulice Katowską (obecnie Partyzantów), Siedlecką, nieistniejącą Podgórną, parzystą stronę Przechodniej, część parzystej strony Zamojskiej, nieparzystą stronę Lwowskiej, Uściługską, wraz z budynkami przy Lubelskiej i część Pocztowej. Prawdopodobnie getto nie posiadało trwałego ogrodzenia. Znalzło się w nim ok. 11.000 Żydów – oprócz ludności miejscowej, również grupa żydowskich uchodźców z Krakowa. Mieszkający w getcie Żydzi przymusowo pracowali na terenie miasta m.in. przy likwidacji cmentarza żydowskiego w maju 1942 r., a także w obozach pracy działających w okolicach Chełma. Likwidacja getta rozpoczęła się wiosną 1942 r. 21–23 maja Niemcy rozstrzelali kilkuset Żydów, a 4300 wywieźli do obozu zagłady w Sobiborze. Na miejsce deportowanych przesiedlili ok.2000 Żydów ze Słowacji, których wkrótce również deportowali do Sobiboru. Część Żydów z getta zastrzelono na ulicach miasta i w egzekucjach w pobliskim lesie Borek. Oprócz Żydów z getta ginęli tam także Polacy z więzienia w Chełmie i jeńcy z działającego od 1941 r. Stalagu 319. W siedmiu masowych grobach pochowano w lesie kilka tysięcy ofiar. Między majem a listopadem 1942 r. do obozu zagłady w Sobiborze Niemcy deportowali większość mieszkańców chełmskiego getta. Pozostało w nim ok. 400–1000 żydowskich rzemieślników, których umieszczono w obozie pracy przymusowej, działającym na terenie miasta do marca 1943 r. Część z nich w styczniu 1943 r. została deportowana do Sobiboru, pozostałych 31 marca Niemcy rozstrzelali na miejscowym cmentarzu żydowskim. Od jesieni 1939 r. do lipca 1944 r. w budynku przy ul. Kolejowej 106 działał areszt Sipo (Policji Bezpieczeństwa), w którym przetrzymywano m.in. Żydów i osoby pochodzenia żydowskiego. Część z nich rozstrzelano w okolicach Chełma, część Żydów zginęła w obozach zagłady Auschwitz- Birkenau, na Majdanku i w więzieniu na zamku w Lublinie. Holokaust przeżyło ok. 500 chełmskich Żydów, większość po wojnie wyjechała z Polski.

 

Judaika w ChełmieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wielka synagoga (nieistniejąca, u zbiegu ulic Krzywej i Szkolnej)
Pierwsza, drewniana synagoga została zbudowana w północnej części rynku staromiejskiego. Najstarsze zachowane wzmianki potwierdzające jej istnienie pocho dzą z 1580 r., należy jednak przypuszczać, iż powstała znacznie wcześniej, wraz z założeniem miejscowej gminy, na placu wydzierżawionym od dominikanów. W 1583 r. gmina uzyskała pozwolenie na budowę nowej, murowanej synagogi. Została wzniesiona w miejscu poprzedniej. W 1648 r. budynek został spalony przez wojska kozackie. W 1660 r. gmina otrzymała przywilej od króla Jana Kazimierza na wzniesienie w tym samym miejscu kolejnej – murowanej synagogi. Spłonęła w 1848 r., została odbudowana prawdopodobnie ok. 1865 r. W 1879 r. przeprowadzono gruntowny remont budynku, dobudowano babiniec wzdłuż północnej elewacji. W czasie remontu (1933) od strony zachodniej dobudowano kolejne pomieszczenie. Synagoga została podpalona – najprawdopodobniej przez Niemców 16 lutego 1940 r., zaś jej ruiny rozebrano. W jej miejscu stoi nowo wzniesiony budynek, pełniący funkcje handlowe. w tym miejscu powstał prawdopodobnie w połowie XVI w. Po raz pierwszy został wymieniony w źródłach z 1769 r., pojawia się też na najstarszym zachowanym planie Chełma z 1823 r. jako skromny, drewniany budynek, mieszczący się na zachód od synagogi, na rogu ulic Wesołej (obecnie Kopernika) i Adrianowskiej (obecnie Krzywa). Spłonął w 1848 r. w czasie wielkiego pożaru miasta. Został odbudowany w 1865 r. już jako murowany. W 1907 r. był w bardzo złym stanie technicznym i wymagał remontu. Wkrótce władze gminy podjęły decyzję o rozbiórce bejt ha‐midraszu i budowie nowego obiektu. Zachowany do dziś murowany budynek na planie prostokąta został ukończony w 1914 r. W części frontowej znajdował się przedsionek prowadzący do sali modlitw. Do budynku przylegały piętrowe przybudówki z babińcami. Został zdewastowany i spalony przez Niemców w czasie II wojny światowej. Po wojnie częściowo odbudowany, był wykorzystywany jako magazyn. Część pomieszczeń zajęła ocalona z Holokaustu rodzina żydowska, która urządziła w nim izbę modlitewną. Po gruntownym remoncie, jaki przeprowadzono w latach 1983–1987, obiekt zaadaptowano na potrzeby Domu Technika Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT). Do dziś zachowała się pierwotna bryła budynku, oryginalny układ pomieszczeń, a w dawnej sali męskiej cztery żeliwne słupy, pomiędzy którymi znajdowała się bima. Z pierwotnych elementów zachowała się balustrada w dolnej części klatki schodowej. Obok bejt ha‐midraszu znajduje się dom rabina wzniesiony w 1914 r., wykorzystywany obecnie jako budy­nek mieszkalny. W 2004 r. NOT sprzedała obiekt prywatnemu przedsiębiorcy, który – pomimo protestów środowisk żydowskich w Polsce i na świecie oraz sprzeciwu konserwatora zabytków – urządził w nim lokal pełniący funkcje gastronomiczno‐rozrywkowe.

 
 
Cmentarz (u zbiegu ulic Starościńskiej i Kolejowej
Został założony najprawdopodobniej na przełomie XV i XVI lub w drugiej połowie XVI w. Pojawiające się w opracowaniach informacje o istniejących tu nagrobkach z pierwszej połowy XV w. są błędne. Już na początku XX w. nekropolia była przepełniona i władze carskie przygotowały plany utworzenia nowego cmentarza, który miał się znajdować przy ówczesnej ul. Pokrowskiej (obecnie Lwowska), w okolicach rzeźni miejskiej. Do powstania nowego cmentarza nigdy jednak nie doszło. Nekropolia została zdewastowana przez Niemców w czasie II wojny światowej. Macewami z cmentarza wybrukowano teren wokół siedziby gestapo, ulice i place w mieście, a także kanały burzowe przy obecnej al. Piłsudskiego. W latach okupacji na terenie cmentarza chowano ofiary masowych egzekucji, w tym także egzekucji przeprowadzonych na terenie nekropoli. W latach sześćdziesiątych na znacznej części terenu cmentarza założono skwer. W latach dziewięćdziesiątych z inicjatywy Chaima i Racheli Lenderów i dzięki wsparciu Fundacji Rodziny Nissenbaumów oraz rodziny Raab, cmentarz został ogrodzony i odnowiony. W ostatnich latach dzięki staraniom izraelskiej organizacji Ohalej Cadikim (Ohele Cadyków) postawiono nagrobek w domniemanym miejscu spoczynku rabina Meira Neuhausa, zwanego Tomaszower Rebe. W południowej części nekropolii zachowało się ok. 100 nagrobków, głównie z początku XX w., z których większość jest poważnie zniszczona. Mieszkający za granicą potomkowie chełmskich Żydów ufundowali pomnik ku czci ofiar Zagłady, który został odsłonięty w 1996 r. Na terenie cmentarza (1,9 ha) ustawiono też kilkadziesiąt symbolicznych nagrobków, ufundowanych przez rodziny chełmskich Żydów.
 
 
Tablica upamiętniająca Szmula Zygielbojma (ul. Mickiewicza 9)
W okresie międzywojennym w Chełmie mieszkał Szmul Zygielbojm (ur. 1895 w Borowicy koło Krasnegostawu) – działacz Bundu, od 1942 r. członek Rady Narodowej w Londynie. W proteście przeciwko obojętności świata wobec dokonującej się zagłady Żydów 12 maja 1943 r. popełnił samobójstwo. W 2009 r. na ścianie domu, w którym mieszkał, odsłonięto tablicę pamiątkową.

 

Warto zobaczyć w ChełmieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

grodzisko datowane na XIV w., Wysoka Górka (Górka Chełmska),
fundamenty cerkwi św. Cyryla i Metodego (1884), Wysoka Górka,
zespół katedralny na Górze Zamkowej, złożony z dawnej katedry unickiej, obecnie bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny (1735–1756), klasztoru Bazylianów, pałacu biskupów unickich i Bramy Uściługskiej (1616), ul. Lubelska 2,
popijarski kościół pw. Rozesłania Świętych Apostołów (1753–1763), ul. Lubelska 55,
cerkiew św. Mikołaja (XV w.), obecnie sala koncertowa i Oddział Sztuki Dawnej Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza, ul. św. Mikołaja,
cerkiew św. Jana Teologa (1846–1849), ul. Kopernika,
Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza, ul. Lubelska 55, 22–100 Chełm, tel. (82) 565 26 93,
Chełmskie Podziemia Kredowe – zabytkowa kopalnia kredy z wielopoziomowym kompleksem korytarzy i komór, ul. Lubelska 55A.

 

 

Opracowała: Marta Kubiszyn
Artykuł jest fragmentem opracowania: Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011