Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Etnografia Lubelszczyzny – prawosławie na Lubelszczyźnie

Termin prawosławie jest używany dla określenia chrześcijaństwa wywodzącego się z Bizancjum. Pochodzi z języka starosłowiańskiego i jest tłumaczeniem greckiego słowa orthodoxia, oznaczającego prawowierność. Było ono używane już od II wieku na określenie prawdziwej wiary – chrześcijańskiej. Nazwa ta rozpowszechniła się, gdy po potępieniu przeciwników kultu ikon w 787 roku na siódmym soborze powszechnym w Nicei, w 843 roku ustanowiono święto Triumfu Ortodoksji (obchodzone w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu).

Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie
Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie (Autor: Majuk, Emil)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Zarys historycznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Prawosławie należy do najstarszych wyznań chrześcijańskich, wyrastających z wczesnego, starożytnego chrześcijaństwa. Jako religijna doktryna i organizacja wyłoniło się w pierwszym tysiącleciu i do dziś zachowuje pewne formuły dogmatyczne i zasady liturgiczne ukształtowane w najstarszym okresie dziejów chrześcijaństwa. Obecnie jest trzecim co do liczby wiernych wyznaniem chrześcijańskim.

Podstaw do powstania dwóch różnych oblicz ciągle zjednoczonego w pierwszym tysiącleciu naszej ery chrześcijaństwa było kilka. Po pierwsze, choć chrześcijaństwo kształtowało się zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie na gruncie cywilizacji grecko-rzymskiej, to na Wschodzie przeważały elementy hellenistyczne (greckie), natomiast na Zachodzie łacińskie (rzymskie). Różnice pogłębiły się po przeniesieniu stolicy cesarstwa do Konstantynopola (Bizancjum) w 330 roku, po podziale Cesarstwa Rzymskiego w 395 roku, a jeszcze bardziej po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. W miarę upowszechniania się chrześcijaństwa gminy chrześcijańskie w większych ośrodkach miejskich lub stolicach prowincji przejmowały przewodnictwo nad mniejszymi i stawały się siedzibami biskupstw, arcybiskupstw i patriarchatów. W pierwszym tysiącleciu patriarchowie Aleksandrii, Antiochii, Jerozolimy, Konstantynopola kierowali samodzielnie swoimi patriarchatami (tzw. kanoniczna autonomia Wschodu), a biskup Rzymu – patriarcha Zachodu, od V w. coraz powszechniej nazywany papieżem (czyli ojcem, żywicielem) nie sprawował wobec nich zwierzchności hierarchicznej, a jedynie władzę magisterium, czyli nauczycielską – obrońcy ortodoksji. Dodatkowo przysługiwało mu prawo zwoływania soborów powszechnych lub zgody na nie, przewodniczenia obradom i zatwierdzania ustaw soborowych.
 
Sobory powszechne, na które zwoływano wszystkich biskupów Kościoła, były wyrazem jedności pierwotnego chrześcijaństwa. W pierwszym tysiącleciu odbyło się osiem soborów, z których Kościół prawosławny uznaje siedem pierwszych, a Kościół rzymskokatolicki – wszystkie. Biskupi Rzymu od początku byli bardzo poważani, gdyż gmina ta legitymizowała się tradycją założenia przez apostołów Piotra i Pawła, a poza tym znajdowała się w stolicy imperium. Po jej przeniesieniu do Konstantynopola znaczenie gminy konstantynopolitańskiej szybko wzrasta – Konstantynopol staje się patriarchatem i zyskuje prymat wobec innych biskupów Wschodu. Sobór w Chalcedonie w 451 roku przyznaje biskupowi Konstantynopola równą pozycję wobec biskupa Rzymu, co zostało uznane przez uczestników soboru, ale nie przez legatów papieskich. Jednak już od VI. w. patriarchowie Konstantynopola używają tytułu patriarchów ekumenicznych, uznawanego przez innych patriarchów Wschodu. Przywództwo w Kościele było jednym z problemów, które doprowadziły do rozłamu w chrześcijaństwie w 1054 roku, znanym jako wielka schizma.
 
Zasadniczymi źródłami rozłamu były jednak, wzmiankowane już, odrębności greckiej i rzymskiej kultury i umysłowości oraz odmienne warunki rozwoju ekonomicznego, politycznego i religijnego. O ile w początkowym okresie rozwoju chrześcijaństwa bardziej wpływowa była gmina rzymska, której partnerem, ale i konkurentem do władzy nad chrześcijańskim światem staje się w IV w. patriarchat konstantynopolitański, to znaczenie tego ostatniego słabnie wobec ekspansji islamu i słabości pozostałych patriarchatów Wschodu, których ziemie znalazły się pod władzą Arabów. Wtedy od VII i VIII w. psują się dobre stosunki pomiędzy Rzymem a Konstantynopolem. Papieże zaczynają podkreślać, że ich urząd powinien być najwyższą władzą. Wzbudza to opór patriarchów Konstantynopola i Wschodu i zapoczątkowuje rozluźnianie więzi. Dla kościołów wschodnich prymat Rzymu miał jedynie charakter honorowy i nie był związany z ingerencją w wewnętrzne sprawy poszczególnych patriarchatów. Do zerwania stosunków dochodzi w 1054 roku, po zniesieniu obrządku greckiego na południu Italii przez papieża Leona IX, na co patriarcha Michał Cerulariusz odpowiedział zniesieniem obrządku łacińskiego na Zachodzie. Po obopólnych oskarżeniach i ekskomunikach doszło do całkowitego zerwania stosunków na ponad dziewięć wieków – formalne zniesienie wzajemnych ekskomunik nastąpiło dopiero 7 grudnia 1965 roku.
 
Po rozpadzie Kościół zachodni pozostał przy nazwie Kościół katolicki (powszechny), po soborze trydenckim dla odróżnienia od protestantów nazywa się rzymskokatolickim. Kościół wschodni przyjął nazwę Kościoła ortodoksyjnego, prawosławnego, choć zachował także nazwę katolicki, jednak rzadko używaną. Oba uznawały się przez wieki za sukcesorów niepodzielonego Kościoła pierwotnego. Obecnie oba Kościoły uczestniczą w procesie dialogu ekumenicznego.

Prawosławie w PolsceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tradycja Kościoła prawosławnego opiera się w Polsce na metodiańsko-ruskiej odmianie nurtu bizantyjskiego. Od zetknięcia się Słowian z kulturą bizantyjską rozpoczął się proces chrystianizacji Słowiańszczyzny, zapoczątkowany misją świętych Cyryla i Metodego – Greków, którzy przetłumaczyli Pismo Święte i księgi liturgiczne na język nazywany dziś starocerkiewnosłowiańskim. Stworzyli specjalny alfabet do jego zapisu – głagolicę. Ich misja i jej owoce ogarnęła Słowiańszczyznę wschodnią, m.in. Grody Czerwieńskie, Państwo Wiślan, międzyrzecze Wisły i Bugu. Ziemia Chełmska, Podlasie i międzyrzecze Wisły i Bugu aż do XIV w. przez większość czasu było w orbicie wpływów ruskich. Rola polityczno-kulturowa Kościoła prawosławnego na ziemiach polskich zwiększyła się po utworzeniu Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, a następnie ekspansji terytorialnej Piastów na Wschód. Po unii w Krewie z 1385 r., mimo iż liczba wyznawców prawosławia zdecydowanie wzrosła, Kościół prawosławny był wyznaniem zaledwie tolerowanym, w stosunku do dominującego Kościoła rzymskokatolickiego. Ograniczenia nałożone jeszcze przez Władysława Jagiełłę zostały zniesione za dwóch ostatnich Jagiellonów.

Sytuację zasadniczo zmieniła unia brzeska z 1596 roku, zawarta pomiędzy Kościołem rzymskokatolickim a częścią hierarchów Kościoła prawosławnego. Do początku XVIII wieku unia ogarnęła prawie całą strukturę Kocioła wschodniego na ziemiach polskich (ale np. klasztor w Jabłecznej pozostał prawosławny nieprzerwanie przez całe swoje dzieje).

Kościół unicki (greckokatolicki) po rozbiorach przetrwał na ziemiach wchodzących do zaboru austriackiego, natomiast w kilku etapach został zlikwidowany na ziemiach zaboru rosyjskiego (1875 r. – data likwidacji ostatniej diecezji unickiej – chełmskiej). Kościół prawosławny na ziemiach odrodzonej Polski borykał się z brakiem zaufania władz państwowych, wynikającego z kojarzenia jego działalności z uciskającym aparatem rosyjskim.

W 1924 roku uzyskał status Kościoła autokefalicznego, nieuznawany jednak przez Cerkiew rosyjską, która przyznała mu prawo do autokefalii dopiero po drugiej wojnie światowej. Ilość wiernych Polskiego Kościoła Autokefalicznego zmalała radykalnie po II wojnie światowej, wobec wywozu ludności ukraińskiej do ZSRR w 1944 roku. Zmieniła się także struktura parafialna, w obliczu akcji Wisła w 1947 roku i wywozu znacznej ludności ukraińskiej pozostałej na ziemiach etnicznych na Ziemie Odzyskane. Zakończenie procesu tworzenia i budowy struktury Kościoła prawosławnego nastąpiło dopiero w latach 90. ubiegłego wieku, po utworzeniu struktur diecezji chełmsko-lubelskiej.

DoktrynaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Podstawowe prawdy wiary Kościoła prawosławnego oparte są na przekazie tradycji, w obrębie której mieści się Pismo Święte, ustalenia doktrynalne Kościoła, zasady życia monastycznego, księgi liturgiczne, forma nabożeństw, ikony. Niezmienność i żywy przekaz to dwa uzupełniające się aspekty rozumienia tradycji. Z jednej strony podkreśla się fakt kształtowania tradycji przez Kościół i jego potencjalne prawo do ustalania dogmatów, z drugiej – niezmienność prawd przyjętych jako dogmat. Nie dopuszcza się swobodnej interpretacji Pisma Świętego – interpretacja Biblii powinna pozostawać w łączności z nauką Kościoła.

Podstawę doktrynalną Kościoła stanowią ustalenia siedmiu pierwszych soborów powszechnych. Uznawane są one za dogmaty, a więc podane do wierzenia pod groźbą ekskomuniki. Jednym z najważniejszych dokumentów doktrynalnych Kościoła jest nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary, ujmujące podstawowe prawdy wiary, ustalone na soborze w Nicei w 325 roku, a w 381 roku na soborze w Konstantynopolu uzupełnione o naukę o Duchu Świętym. Credo jest uznawane za święte i niezmienne, stąd dodanie do niego formuły filoque (łac. i Syna) do pochodzenia Ducha Świętego, które pojawiło się na Zachodzie w VII wieku, było jedną z podstaw rozłamu w Kościele w 1054 roku.

Wobec rozłamu Kościół prawosławny żadnego z późniejszych soborów nie uznał za ekumeniczny (powszechny), powstrzymał się więc od ogłaszania orzeczeń doktrynalnych. Kościół zachodni po rozłamie zwołał jeszcze 14 soborów, nieakceptowanych ze względu na niekanoniczność wypływającą z rozłamu przez Kościół wschodni. Wszystkie ustalone na nich dogmaty są więc również odrzucane.

Dogmaty nieakceptowane przez Kościół prawosławny to:
 
  • wspomniana formuła Filioque, używana oficjalnie od XI w., ale już w VI w. pojawiająca się w oficjalnych orzeczeniach, a pod koniec VIII w. dodawana do Credo nicejsko-konstantynopolitańskiego. Kościół prawosławny uznaje, że Duch Święty pochodzi od Ojca i przez Syna objawia się światu;
  • o pierwszeństwie Apostoła Piotra w stosunku do innych Apostołów i wynikającego stąd prymatu biskupa Rzymu. Kościół prawosławny odrzuca prymat biskupa Rzymu oparty na tym argumencie, uznając, że sukcesją apostolską mogą się poszczycić kościoły w Jerozolimie i Antiochii i każdy biskup jest następcą św. Piotra, równym innym, zaś najwyższym autorytetem w Kościele jest sobór powszechny;
  • o nieomylności papieża w sprawach wiary (ogłoszony w 1870 roku). Kościoły na Wschodzie uznają równość biskupów względem siebie, zgodnie z zasadą, że tam, gdzie jest biskup, tam jest Kościół. Patriarcha Konstantynopola, noszący tytuł „ekumeniczny” (powszechny) jest uważany za pierwszego wśród równych mu biskupów, i ma misję czuwania nad uniwersalnym charakterem prawosławia. Kościoły autokefaliczne, najczęściej jako krajowe, są niezależne i samodzielne w zakresie ustroju wewnętrznego, hierarchii, prawodawstwa i sądownictwa, lokalnej obyczajowości i obrzędowości;
  • o czyśćcu – Kościół prawosławny nie zgadza się z nauka o istnieniu stanu przejściowego – według doktryny prawosławnej decyzje o losie zmarłych zapadną w dniu Sadu Ostatecznego i nie można ich zmienić przez oczyszczenie duszy w czyśćcu;
  • o Niepokalanym Poczęciu Marii Panny (ogłoszony w 1854 roku). Kościół prawosławny uważa, że dogmat ten przeczy tradycyjnej nauce o Matce Bożej, która została poczęta w normalny sposób, a oczyszczając siebie ze skutków grzechu pierworodnego, była zdolna do przyjęcia i narodzenia Boga;
  • o Wniebowzięciu Matki Bożej (ogłoszony w 1950 roku). Doktryna prawosławna uznaje, że Matka Boża, oczyszczona z grzechu, nie umarła, a wraz z duszą i ciałem została wzięta do nieba (Zaśnięcie Bogarodzicy).
Po rozłamie Kościół prawosławny wypowiada się w kwestiach wiary przez sobory lokalne oraz indywidualne wypowiedzi biskupów, nie mają one jednak charakteru prawd objawionych. Jedność Kościoła w ujęciu prawosławnym opiera się na wewnętrznej zgodzie przestrzegania tradycji powszechnej, czyli orzeczeń soborowych, przy jednoczesnej akceptacji odmienności zwyczajów lokalnych. Niezależne kościoły autokefaliczne akceptują autorytet patriarchy ekumenicznego Konstantynopola.

TeologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Teologię prawosławną charakteryzuje to, że jej celem jest nie objaśnienie istoty Boga, która jest niepoznawalna (to odróżnia Kościół wschodni od zachodniego), a nakreślenie drogi, jaką musi przebyć człowiek, by móc doświadczyć działania Boga. Teologia powstaje przez indywidualne doświadczenia poszczególnych mistyków. Według teologii prawosławnej o Bogu można mówić w dwojaki sposób: określając przejawy jego działalności w świecie (teologia pozytywna – katafatyczna) i zaprzeczając, czym Bóg nie jest (teologia negatywna – apofatyczna) – przez doświadczenie kontemplacji Boga. Istotne jest w teologii rozróżnienie bytów, którego nie uznaje teologia katolicka. Oprócz niepoznawalnego w swojej istocie Boga oraz świata stworzeń teologia prawosławna wyróżnia poznawalne działania Boga w świecie – Boże energie, które są manifestacją istoty Boga na zewnątrz – to Miłość, Dobro, Światło i Łaska. Energie Boże wspomagają człowieka w drodze do kontemplacji istoty Boga.

Kluczową kategorią teologii prawosławnej jest przebóstwienie, zakładające możliwość zjednoczenia z Bogiem tu i teraz – tę drogę Bóg pokazał Adamowi, ale Adam ją odrzucił i ponownie została otwarta dla ludzi przez Chrystusa. Przebóstwienie można osiągnąć na dwóch drogach: przestrzegając zasad życia chrześcijańskiego i przez udział w życiu sakramentalnym i liturgicznym Kościoła oraz przez kontemplację (hezychazm, z gr. hezychia – spokój duszy). Hezychazm łączy w sobie dążenie do osiągnięcia stanu beznamiętności i nieustanną modlitwę – w ten sposób dusza i ciało zostają przebóstwione. W kontemplacji szczególną rolę odgrywa serce, poprzez które łaska Boża dociera do wszystkich aspektów natury ludzkiej – ducha, duszy i ciała. Modlitwa hezychastyczna (modlitwa serca, modlitwa Jezusowa) to modlitwa nieustająca, w której człowiek poprzez oddech, skupienie i formułę Panie Jezu Chryste Synu Boży zmiłuj się nade mną wypowiadaną w sercu z każdym oddechem otwiera się na zjednoczenie z Bogiem. Ten, kto dostąpi przebóstwienia, osiąga stan poznania wynikający z zatopienia w Bogu – uczestniczy w energiach Bożych – Miłości i Świetle.

ŚwiątyniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przestrzeń cerkwi podzielona jest na trzy części na wzór Świątyni Jerozolimskiej:

  • przedsionek – część przeznaczoną pierwotnie dla katechumenów i pokutujących:
  • nawę – przeznaczoną dla wiernych
  • prezbiterium – część ołtarzową, oddzieloną ikonostasem, gdzie dokonuje się ofiara Przemienienia.

Obecnie często trójpodział jest zarzucony i pozostaje podział na część dla wiernych i ołtarzową. Ikonostas wybudowany jest na tzw. solei – podwyższeniu, czasem oddzielonym barierką od nawy głównej. Ikonostas w formie, w jakiej występuje obecnie, wykształcił się na Rusi w XIII-XIV w. Pierwotnie część przeznaczoną dla wiernych od części ołtarzowej oddzielała niska przegroda. Potem zaczęto wznosić na niej kolumny, wieszać zasłony i umieszczać ikony. Ikonostas ma ukazywać obecność całego Kościoła – widzialnego i niewidzialnego – wspólnie modlącego się podczas sprawowania Liturgii świętej. W środkowej części solei stoi ambona, skąd kapłan głosi kazania i udziela komunii wiernym, w bocznych jej częściach znajdują się miejsca dla duchownych nie odprawiających w danym momencie nabożeństwa oraz dla chóru (tzw. klirosy). Przed ikonostasem na ściętych ukośnie pulpitach zwanych anałojami umieszczone są ikony patronalne. W nawie, w zależności od tradycji po prawej lub lewej stronie, znajduje się stolik do odprawiania nabożeństwa za zmarłych – panichidy. Na tym stoliku umieszczone jest naczynie na koliwo – specjalnie przygotowaną pszenicę, kaszę lub ryż z miodem, które są spożywane na znak jedności ze zmarłymi.

Do prezbiterium wstęp mają wyłącznie kapłani i diakoni oraz mężczyźni asystujący przy Liturgii św. Spośród kobiet tylko Maria, jako Matka Boża ma miejsce w części ołtarzowej, co jest widoczne w ikonografii. W prezbiterium znajduje się prestoł – ołtarz oraz żertwiennik – stół ofiarny. Prestoł, na którym dokonuje się Przemienienie Darów – chleba i wina, jest najświętszym miejscem w cerkwi. Symbolizuje tron Boży otoczony przez chóry anielskie a także grób Chrystusa. Dotykać go mogą tylko osoby konsekrowane.

IkonaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ikony zajmują szczególne miejsce w świątyni i życiu codziennym wiernych. Ikona (z gr. eikon – obraz) to malowidło wykonane na desce zgodnie z przyjętym przez Kościół wzorcem (kanonem), który określa cały sposób powstawania ikony: od przygotowania materiałów, przez wybór tematyki i kolorystkę, po schemat kompozycyjny. Ikon się nie maluje, a pisze – pod natchnieniem, osiąganym dzięki prawemu życiu, postowi i modlitwie. W dziele ikony dopełniają się więc wierność tradycji i duchowość piszącego.

 
Zasady oddawania czci ikonom zostały wypracowane podczas VII soboru powszechnego w Nicei w 743 roku i potwierdzone na soborze w 843 roku, kończącym ponad dwusetletnie spory ikonoklastyczne. Ikony są otaczane uwielbieniem (gr. proskinesis), uświęca je relacja z pierwowzorem i ku niemu skierowana jest cześć, jaką się im oddaje. W tradycji zachodniej obrazy miały ilustrować prawdy wiary (tzw. Biblia pauperum), brak jednolitych zasad ich powstawania – wizerunki świętych i Chrystusa zmieniały się wraz z przemianami w zasadach sztuk plastycznych, natomiast część im oddawana także wynika z czci dla pierwowzoru. W cerkwiach prawosławnych nie ma natomiast rzeźb, zgodnie z zasadą, że nie oddajemy czci temu, co dosłowne, trójwymiarowe, tylko pewnej tajemnicy, ukrytej w ikonach.

Nabożeństwa cyklu dobowegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obrzędy Kościoła prawosławnego koncentrują się wokół trzech cykli: dobowego, tygodniowego i rocznego. Nabożeństwa cyklu dobowego są związane z tzw. godzinami kanonicznymi (czasami). Cykl liturgiczny rozpoczyna się wieczorem, wraz z zachodem słońca, kiedy – zgodnie z Księgą Rodzaju – Bóg rozpoczął stwarzanie świata, oddzielając światło od ciemności. Pełny cykl dobowy składa się z następujących nabożeństw:

  • dziewiątej godziny (pierwsza godzina to w naszej rachubie 8 rano) – poświęcona Męce Chrystusa na Krzyżu;
  • wieczerni – w której rozważana jest historia świata od jego stworzenia aż do momentu wcielenia Chrystusa;
  • powieczerija – w całości odprawiane tylko w wigilie wielkich świąt i w Wielkim Poście, w dni powszednie – w wersji skróconej;
  • połunoszcznicy – nabożeństwo północne poświęcone rozważaniu powtórnego przyjścia Jezusa i Sądu Ostatecznego, a także wspominaniu zmarłych;
  • utrenii (jutrzni) – rozważa się dalsze dzieje historii zbawienia od narodzenia Jezusa, przez Jego śmierć na krzyżu, aż po Zmartwychwstanie;
  • nabożeństwo tzw. mniejszych godzin kanonicznych: pierwszej, trzeciej i szóstej. Nabożeństwo pierwszej godziny odprawia się bezpośrednio po jutrzni, przypomina się sąd nad Chrystusem u Piłata, w nabożeństwie trzeciej trzeciego czasu wspomina się biczowanie i koronowanie Chrystusa koroną z cierni, zaś szóstego – ukrzyżowanie Jezusa;
  • Liturgii świętej;
 
Poza tym w soboty i przed większymi świętami odprawia się całonocne czuwanie (w praktyce czuwanie trwa dziś około trzech godzin), w którym łączy się wieczernię, utrenię i nabożeństwo pierwszej godziny. Są one odprawiane w sposób bardziej uroczysty niż w dni powszednie. Dodatkowo w przeddzień wielkich świąt w czasie całonocnego czuwania odprawiana jest litija (z gr. litaneia – błaganie) – szczególnie żarliwa modlitwa, podczas której kapłan błogosławi pięć chlebów, pszenicę, wino i olej. Chleby zostaną rozdzielone wśród wiernych uczestniczących w nabożeństwie. Innym dodatkowym obrzędem podczas całonocnego czuwania przed wielkimi świętami jest namaszczenie olejem. Wierni całują Ewangelię i ikonę, następnie podchodzą do kapłana, który pędzelkiem zamoczonym w oleju kreśli im na czole znak krzyża.

Liturgia świętaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najważniejszym elementem modlitwy Kościoła jest Liturgia święta. Podczas każdej Liturgii eucharystycznej celebruje się Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa oraz Zesłanie Ducha Świętego. Do odprawienia Liturgii świętej niezbędny jest oprócz kapłana psalmista i przynajmniej jeden wierny. Obecnie w Cerkwi prawosławnej odprawiane są cztery rodzaje Liturgii, wypracowane w początkach chrześcijaństwa – odrębne sposoby sprawowania Eucharystii. Są to:

  • Liturgia św. Jana Złotoustego – opracowana w IV w. w kościele konstantynopolitańskim, odprawiana przez większość dni roku liturgicznego;
  • Liturgia św. Bazylego Wielkiego – opracowana przez niego na początku IV w. Jest sprawowana 10 razy do roku w niedziele Wielkiego Postu (oprócz Niedzieli Palmowej), w Wielki Czwartek, Wielką Sobotę, dzień św. Bazylego, w wigilię świąt Bożego Narodzenia i Epifanii (jeśli nie przypada w sobotę lub niedzielę) lub w same święta, jeśli przypadają w niedzielę lub poniedziałek. Centralna modlitwa eucharystyczna jest dłuższa niż w Liturgii św. Jana Złotoustego;
  • Liturgia św. Jakuba – przypisywana pierwszemu biskupowi Jerozolimy, ostatecznie uformowana w IV w. Rzadko sprawowana;
  • Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów – liturgia związana z dniami ścisłego postu – odprawiana w środy i piątki Wielkiego Postu, w czwartek piątego tygodnia Wielkiego Postu, oraz w Wielki Poniedziałek, Wielki Wtorek i w Wielką Środę. Podczas tej liturgii nie dokonuje się konsekracji eucharystii, a korzysta z darów poświęconych wcześniej w Liturgii św. Jana lub św. Bazylego.
Wierni wchodząc do świątyni żegnają się znakiem krzyża. Znak krzyża czyni się z prawa na lewo, na pamiątkę tego, że do krzyża została przybita najpierw prawa stopa Chrystusa, nie całą dłonią, a trzema palcami, co symbolizuje Boga Trójjedynego; dwa ostatnie palce, przyciśnięte do dłoni, symbolizują dwie natury Chrystusa. Po nabyciu świec wierni podchodzą do anałoja, ponownie żegnają się znakiem krzyża, całują ikony leżące na anałoju i wstawiają zapaloną świecę do stojącego obok świecznika. Mężczyźni wchodzą do cerkwi z odkrytą głową, zgodnie z tradycją kobiety powinny mieć głowy przykryte, ale nie jest to obecnie rygorystycznie przestrzegane. Podczas trwania nabożeństwa wierni stoją, twarzą zwróceni do ołtarza – ławki w tylnej części nawy zarezerwowane są dla tych, którzy ze względu na wiek lub chorobę nie mogą długo stać.
 
Liturgia św. Jana Złotoustego oraz św. Bazylego składają się z trzech części: Proskomidii, Liturgii Katechumenów i Liturgii wiernych. Proskomidia to obrzęd przygotowania Liturgii. Odbywa się za zamkniętymi drzwiami ikonostasu. W tym czasie wierni przygotowują się do uczestnictwa w Liturgii, słuchając psalmów. Przed rozpoczęciem proskimidii kapłan odmawia tzw. modlitwy wyjścia i prosi wiernych o wybaczenie mu jego grzechów, następnie wkłada szaty liturgiczne i obmywa ręce. Dary ofiarne, przygotowane wcześniej przez diakona, znajdują się na żertwienniku – znajdują się na nim wszystkie naczynia liturgiczne, pięć prosfor, wino i woda. Kapłan w asyście diakonów wycina kawałki z prosfor i układa na patenie. Prosfora to chleb używany podczas liturgii w Kościele prawosławnym, kwaszony, pieczony na mące pszennej, drożdżach i wodzie. W starożytności miał formę spłaszczonego krążka, na którym umieszczano znak krzyża, z czasem zaczęto dodawać napis IC – NIKA, to znaczy Jezus Chrystus – Zwycięza. Obecnie prosfora ma kształt dwóch nałożonych na siebie krążków, oznaczających podwójna naturę Chrystusa.
 
Dla odróżnienia, w Kościele rzymskokatolickim używa się w liturgii chleba przaśnego w formie opłatka. Z każdej prosfory wycina się odpowiednią ilość cząstek (z pierwszej – jedną w kształci sześcianu – to Agniec, czyli Baranek, z drugiej również jedną na cześć Matki Bożej, z trzeciej – dwie za władzę duchowną, świecką i ojczyznę, kolejne dwie za żyjących, z piątej – za zmarłych polecanych przez wiernych). Cząstki prosfory są układane na patenie wokół Baranka, symbolizują one cały Kościół jako wspólnotę żywych i umarłych biorącą udział w ofierze eucharystycznej. Po przygotowaniu cząstek z pierwszej prosfory kapłan błogosławi wino, wlewa je do kielicha i dodaje odrobinę wody – w liturgii używane jest czerwone wino gronowe. Następnie po okadzeniu darów, ołtarza, ikonostasu i całej świątyni wraz z wiernymi rozpoczyna się druga część nabożeństwa – Liturgia katechumenów.
 
Liturgia katechumenów to część Liturgii, w której – w czasach powstania liturgii – mogli brać udział katechumeni, osoby przygotowujące się do chrztu. Po aklamacji kapłana następują ektenie, czyli modlitwy zawierające prośby wiernych i całego Kościoła skierowane do Boga. Wielka ektenia – ektenia pokoju, rozpoczyna się wezwaniem do pojednania i zjednoczenia we wspólnej modlitwie: Mirom Gospodu pomolimsja (W pokoju do Pana módlmy się). Modlitwa składa się z co najmniej 11 wezwań, często uzupełnianych prośbami za żywych i umarłych. Każda prośba jest zakończona wezwaniem Gospodu pomolimsja (Panie zmiłuj się) i odpowiedzią wiernych Gospodi pomiłuj (Panie zmiłuj się). Następnie dwa chóry – naprzemiennie – śpiewają psalmy dziękczynne, chór śpiewa hymn Jednorodzony Syn z VI w., po którym kapłan wygłasza małą ektenię – powtórzenie trzech próśb z wielkiej ektenii. Następnie chór śpiewa osiem błogosławieństw, które Chrystus wygłosił podczas kazania na Górze. W tym czasie zaczyna się obrzęd małego wejścia – diakon otwiera królewskie wrota, bierze do rąk Ewangelię, i wychodzi do wiernych północnymi drzwiami, poprzedzany przez niosącego zapaloną świecę. Jest to wstęp do przewidzianych na dany dzień czytań. Następnie kapłan wygłasza kazanie. Liturgię katechumenów kończą ektenie: usilna – modlitwa za cały Kościół, za zmarłych i katechumenów. Ostatnim momentem tej części liturgii jest wezwanie katechumenów do opuszczenia świątyni.
 
W liturgii wiernych mogli brać udział ochrzczeni członkowie wspólnoty chrześcijańskiej. Jej najważniejszą częścią jest anafora eucharystyczna – Wielka Modlitwa Eucharystyczna, w czasie której, mocą Ducha Świętego, dokonuje się przemienienie Darów. Spośród przygotowanych cząstek prosfor tylko Baranek (Agniec) jest Chlebem Eucharystycznym, który zostaje przemieniony w ciało Chrystusa i jet spożywany w czasie Komunii świętej. Dary przygotowane w czasie proskomidii są ukazywane wiernym w początkowej części Liturgii, gdy kapłan wychodzi z nimi przez północne drzwi diakońskie i wraca do prezbiterium carskimi wrotami. Następnie dary są okadzane, po czym carskie wrota zostają zamknięte – przemienienie jako tajemnica jest sprawowane za zamkniętymi drzwiami. Po przemienieniu Ciało i Krew Chrystusa są najpierw spożywane przez kapłana po modlitwie Wierzę Panie i spowiadam się,  a następnie przygotowywane dla wiernych. Wierni podchodzą do kapłana kolejno z rekami złożonymi na piersiach, wymawiają swoje imię i przyjmują Komunię pod dwiema postaciami, podawaną na niewielkiej łyżeczce (łżycy), następne całują podstawę kielicha. Do komunii może przystąpić każdy ochrzczony, w tym również dzieci.
 
Przed przyjęciem komunii należy się oczyścić w sakramencie pokuty (nie dotyczy dzieci przed Pierwszą Spowiedzią, czyli do 8 roku życia), zachować post przez co najmniej 8 godzin (praktycznie od północy) i odmówić przypisane modlitwy. Po komunii kapłan umieszcza pozostałe cząsteczki w kielichu i przykrywa – spożyje je na końcu Liturgii świętej. Liturgia – po modlitwach i błogosławieństwach – kończy się ucałowaniem przez wiernych krzyża, który leżał cała mszę na ołtarzu. Na pamiątką starożytnych uczt miłości wierni otrzymują antydor – kawałeczki prosfor oraz tiepłotę – wino rozcieńczone wodą. Na zakończenie kapłan wygłasza tzw. otpust, będący dla wiernych znakiem zakończenia nabożeństwa.

Nabożeństwa cyklu tygodniowegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W centrum cyklu tygodniowego znajduje się niedziela, upamiętniająca Zmartwychwstanie. W cyklu tygodniowym dni tygodnia poświęcone są kolejno:

  • poniedziałek – chórom anielskim i ich orędownictwu;
  • wtorek – prorokom, którzy zwiastowali przyjście na świat Zbawiciela, szczególnie Janowi Chrzcicielowi;
  • środa – Matce Bożej; jest to także dzień postu poświęcony przypomnieniu zdrady Judasza;
  • czwartek – apostołom i ojcom Kościoła;
  • piątek – krzyżowej męki i śmierci Chrystusa, wiernych w tym dniu obowiązuje post;
  • sobota – Matce Bożej i świętym, szczególnie wspomina się w modlitwach wszystkich zmarłych;

Nabożeństwa cyklu rocznegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do I wojny światowej jedynym obowiązującym w Kościele prawosławnym kalendarzem był juliański, wprowadzony przez Juliusza Cezara w 46 r. p.n.e. Różnica wobec stosowanego powszechnie kalendarza gregoriańskiego – zreformowanego przez papieża Grzegorza XIII w 1582 r. wynosi 13 dni (1 styczeń w kalendarzu gregoriańskim to 14 styczeń w juliańskim). Obecnie poszczególne Kościoły stosują kalendarz w nowym albo starym stylu, lub też, jak w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym – w obu stylach.

Rok kościelny rozpoczyna się 1 września. Składają się na niego święta ruchome (Wielkanoc i święta od niej zależne) oraz stałe.
Najważniejszym momentem roku kościelnego jest cykl paschalny. Wielki Post poprzedzony jest czterotygodniowym okresem przygotowania. W niedziele trzeciego tygodnia przypomina się o mającym nadejść Sądzie Ostatecznym. Jest to tzw. niedziela mięsopustna, gdyż jest to ostatni dzień przed Wielkanocą, kiedy można spożywać mięso. Na Rusi niedziela ta wiązała się z Zapustami, czyli Maselnicą – pogańskim świętem wygnania zimy, podczas którego zmarłym przodkom oferowano bliny. Dziś Maslenica, jako karnawałowe ostatki, pożegnanie zimy i przywitanie wiosny, obchodzona jest w Rosji, na Białorusi i Ukrainie. Ostatnia niedziela przed Wielkim Postem to niedziela seropustna lub niedziela przebaczenia – wierni powinni sobie nawzajem wybaczyć winy przed wejściem w okres wielkopostny. Jest to podkreślone obrzędem wybaczenia, który następuje po wieczornym nabożeństwie (w praktyce – po Liturgii świętej).
 
Wielki Post trwa 40 dni. Przez cały ten okres w środy i piątki jest sprawowana Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów, w soboty – Liturgia św. Jana Złotoustego, a w niedziele – Liturgia św. Bazylego. W poniedziałek, wtorek i czwartek w Wielkim Poście Liturgia nie jest sprawowana. Podczas wszystkich obrzędów wielkopostnych jest odmawiana modlitwa św. Efrema Syryjczyka, której towarzysza pokłony do ziemi.
 
Pierwsza niedziela wielkiego Postu to święto Triumfu Ortodoksji. W tym dniu w cerkwiach na anałoju wystawiane są ikony Chrystusa i Matki Bożej, podczas specjalnego obrzędu zwanego obrzędem Prawosławia wspomina się ojców Kościoła i wszystkich obrońców wiary, wygłaszane są klątwy przeciw heretykom. W molebnie (krótkim nabożeństwie błagalnym) Kościół modli się o umocnienie w wierze i nawrócenie dla błądzących.
 
Trzecia niedziela Wielkiego Postu to czas adoracji Chrystusa Ukrzyżowanego, kiedy podczas całonocnego czuwania Krzyż święty przystrojony kwiatami wynoszony jest na środek świątyni. Wierni na klęczkach całują krzyż, który pozostaje na środku cerkwi do piątku, potem jest uroczyście wnoszony do prezbiterium. Czterdziestodniowy post kończy się w piątek szóstego tygodnia.
 
W obrzędy wielkiego Tygodnia wprowadza Niedziela Palmowa – ustanowiona na część wjazdu Jezusa do Jerozolimy. Przez pierwsze trzy dni Wielkiego Tygodnia Męki wspomina się pobyt Jezusa w Jerozolimie przed męką. Wielki Czwartek to dzień Ostatniej Wieczerzy, w czasie której Chrystus obmył uczniom nogi. Biskupi dokonują konsekracji oleju świętego. W czwartek wieczorem, podczas utrenii Wielkiego Piątku czyta się 12 urywków z Ewangelii, wspominających wydarzenia od Wieczerzy Pańskiej aż do pogrzebu Chrystusa. Podczas tego nabożeństwa wierni stoją przed Ewangelia i Golgotą – wielkim krzyżem z przedstawieniem Ukrzyżowanego Chrystusa i Matki Bożej oraz Jana Ewangelisty, trzymając zapalone gromnice. W Wielki Piątek nie odprawia się Liturgii świętej, gdyż tego dnia Chrystus sam siebie złożył w ofierze. Jest to dzień ścisłego postu – wierni do wieczora powinni powstrzymać się od jedzenia. Po południu odprawiana jest wieczernia, poświęcona śmierci Chrystusa na krzyżu. Kapłan okadza płaszczannicę (wizerunek Chrystusa leżącego w grobie) leżącą na prestole, następnie następuje uroczyste jej przeniesienie do nawy, gdzie zostaje umieszczona na stole symbolizującym grób. Na zakończenie nabożeństwa kapłan i wierni składają pokłon i całują płaszczannicę. Zwykle w Wielki Piątek wieczorem odprawiana jest jutrznia wielkosobotnia, podczas której następuje uroczysta procesja z płaszczannicą symbolizująca złożenie Chrystusa do grobu. W Wielką Sobotę wspomina się zstąpienie Chrystusa do piekieł. Ewangelia Wielkiej Soboty odnosi się do Zmartwychwstania. W trakcie obrzędów kapłani zmieniają szaty z ciemnych na jasne, tak samo zmienia się na jasne okrycia prestołu, żertwiennika i anałojów. Po Liturgii kapłan dokonuje poświęcenia chleba, jajek i mięsa.
 
Wielkanoc jest najważniejszym świętem chrześcijańskim. W prawosławiu obchodzi się Wielkanoc zawsze po święcie żydowskiej Paschy. Od daty Wielkanocy zależy czas innych ruchomych świąt ruchomych roku kościelnego – cały cykl roczny z okresami wielkich świąt i postów. Obchody Wielkiej Nocy rozpoczynają się połunoszcznicą w wielkosobotni wieczór. Nabożeństwo odprawiane jest w centrum świątyni przed Grobem Pańskim – płaszczanicą, która później, przeniesiona do prezbiterium, zostaje złożona na prestole. Cykl nabożeństw paschalnych otwiera procesja trzykrotnie okrążająca świątynię i jutrznia odprawiana o północy. Przy bijących dzwonach procesyjnie są niesione wokół cerkwi: ikona Zmartwychwstania Pańskiego, krzyż, potrójny świecznik i kadzielnica. Po zakończeniu liturgii kapłan święci specjalny chleb – artos – z wizerunkiem Chrystusa Zmartwychwstałego. Zostanie on rozdany wiernym w sobotę, na zakończenie tygodnia paschalnego. W okresie tygodnia paschalnego powtarzane są takie same nabożeństwa jak w niedzielę. Świąteczny cykl paschalny trwa 40 dni – od Zmartwychwstania do Wniebowstąpienia – to czas, który Jezus spędził ze swoimi uczniami po Zmartwychwstaniu.
 
W kalendarzu liturgicznym w sposób szczególny jest wyróżnionych 12 świąt, zwanych wielkimi. Są to:
 
  • Podwyższenie Krzyża Pańskiego – obchodzone 14 (27) września. Ustanowione na pamiątkę odnalezienia relikwii Krzyża św. przez Helenę, matkę cesarza Konstantyna Wielkiego. Najważniejsza częścią obrzędów jest wystawienie i adoracja krzyża w centrum świątyni;
  • Boże Narodzenie – obchodzone 25 grudnia (7 stycznia). Święto poprzedza 40-dniowy post. W wigilię święta – soczelnik (nazwa pochodzi od socziwa – gotowanej pszenicy, kaszy lub ryżu z miodem i bakaliami: makiem, orzechami albo migdałami, spożywanej w wigilię) – obowiązuje ścisły post aż do wieczerzy, którą spożywa się w gronie najbliższych. W centralnym miejscu stawia się ikonę owiniętą haftowanym obrusem, obok niej mały snop zboża, który ma przynieść obfitość. W każdym domu obowiązkowo znajduje się również choinka, którą dziś przystraja się – podobnie jak na całym świecie – kolorowymi bombkami i lampkami. Gdy na niebie zabłyśnie pierwsza gwiazda, członkowie rodziny dzielą się prosforą przyniesioną z cerkwi, składają sobie życzenia i siadają do stołu. Na nim obowiązkowo znajduje się socziwo oraz kilkanaście (najczęściej dwanaście) postnych potraw, wśród których królują ryby, kisiel oraz potrawy z grzybami. Obchody Bożego Narodzenia w cerkwi rozpoczynają się o północy. W okresie Bożego Narodzenia śpiewane są kolędy;
  • Narodzenie Matki Bożej – obchodzone 8 (21) września. Odwołuje się do apokryfów o narodzinach Maryi;
  • Wprowadzenie Matki Bożej do świątyni – obchodzone 21 listopada (4 grudnia). Odwołuje się do tradycji, wedle której Matka Boża w wieku 3 lat została przez rodziców poświęcona Bogu w świątyni jerozolimskiej. Została wprowadzona przez arcykapłana do sanktuarium świątyni, gdzie on sam miał prawo wchodzić tylko raz do roku, gdzie jakiś czas pozostała karmiona chlebem niebiańskim przez anioły. Od święta Ofiarowania Kościół zaczyna się przygotowywać do obchodów Bożego Narodzenia;
  • Chrzest Pański, Święto Epifanii, Święto Objawienia (Jordan) – obchodzone 6 (19) stycznia. Święto ustanowione na pamiątkę rozpoczęcia przez Chrystusa publicznej działalności i Chrztu w Jordanie. Według Kościoła prawosławnego Chrystus podczas chrztu obmył ludzkość z grzechu pierworodnego. Istotą święta jest obrzęd Wielkiego Poświęcenia Wody, sprawowany dwukrotnie: w wigilię święta w cerkwi i w dzień świąteczny w rzece, jeziorze, morzu. Poświęcona woda ma właściwości uzdrawiające, stąd zwyczaj kąpieli związany z obchodami święta oraz tradycja przechowywania tej wody przez wiernych w domach. Pomiędzy świętem epifanii a Spotkaniem Pańskim kapłani odwiedzają wiernych w domach, na pamiątkę rozpoczęcia przez Chrystusa publicznej działalności, modląc się z nimi i kropiąc dom wodą poświęconą podczas święta Chrztu. Na stole w czasie odwiedzin kapłana znajduje się jordańska woda, ikona, zapalona świeca, chleb i sól;
  • Spotkanie Pańskie – obchodzone 40 dni po Bożym Narodzeniu, przypada na 2 (15) lutego. Zostało ustanowione na pamiątkę ofiarowania Jezusa w świątyni. Nawiązuje do proroctw wygłaszanych przez starca Symeona i prorokinię Annę. Jest też świętem maryjnym – rozważane są słowa Symeona skierowane do Matki Bożej A Twoja duszę miecz przeniknie (Łk 2, 34-35). W tym dniu dokonuje się obrzęd poświęcenia świec;
  • Zwiastowanie – obchodzone 25 marca (7 kwietnia) na cześć Zwiastowania przez archanioła Gabriela narodzin Jezusa;
  • Wjazd Jezusa do Jerozolimy, Niedziela Palmowa, Niedziela Kwietna, Wierzbowa Niedziela – święto ruchome, otwierające Wielki Tydzień. Podczas jutrzni kapłan dokonuje poświęcenia palm przyniesionych przez wiernych o świątyni. W krajach, gdzie nie rosną palmy, przynosi się gałązki wierzbowe (stąd słowiańska nazwa święta – Wierbnoje Woskieriesienije). Poświęcone gałązki wraz z zapalonymi świecami wierni trzymają w dłoni także w czasie Liturgii świętej;
  • Wniebowstąpienie Pańskie – święto obchodzone 40 dni po Wielkanocy. Przypada zawsze w czwartek szóstego tygodnia o Niedzieli Paschalnej;
  • Zstąpienie Ducha Świętego (Pięćdziesiątnica, Zielone Świątki) – obchodzone w 8 niedzielę po Zmartwychwstaniu Chrystusa. Cerkiew ozdabiana jest zielonymi gałązkami i kwiatami. Pięćdziesiątnica była jednym z trzech wielkich świąt żydowskich – świętem plonów. W tym dniu zebrani na modlitwie apostołowie zostali napełnieni Duchem świętym;
  • Przemienienie Pańskie (Spas) – obchodzone 6 (19) sierpnia, na pamiątkę Przemienienia na górze Tabor. W tym dniu są święcone w cerkwiach płody ziemi – owoce i kłosy zbóż;
  • Zaśnięcie Najświętszej Bogarodzicy (Uspienije) – obchodzone 15 (28) sierpnia. Przed świętem obowiązuje dwutygodniowy post, zwany Uspienskim. Trzy dni po święcie Zaśnięcia w wielu cerkwiach odprawia się obrzęd pogrzebania Matki Bożej odprawiany przed płaszczanicą z wizerunkiem Matki Bożej, symbolizującą jej grób.

Poza 12 wielkimi świętami kalendarz liturgiczny wypełniają mniejsze święta i dni poświęcone pamięci świętych, które dla poszczególnych wspólnot, ze względu na lokalne tradycje, mogą być szczególnie istotne i uroczyście obchodzone, np. dzień patrona świątyni albo święto szczególnie czczonej ikony. Czczone szczególnie jest także święto Pokrowy (Szaty) Matki Bożej. Obchodzone jest 1 (14 października) na pamiątkę cudu w Konstantynopolu w X w., kiedy Matka Boża ukazała się modlącym w Kościele blacherneńskim, modliła wraz z aniołami, zdjęła nakrycie głowy i okryła nim wiernych. Konstantynopol został uratowany. Dzień ten szczególnie uroczyście obchodzony jest w prawosławiu wschodniosłowiańskim.

Obrzędy cyklu życiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sakrament chrztu jest udzielany przez trzykrotne zanurzenie w wodzie. W tradycji prawosławnej przyjęła się praktyka chrztu od 8 dnia po narodzinach. Właściwy obrzęd składa się z egzorcyzmu – trzykrotnego wyrzeczenia się szatana, wyrażenia woli przyjęcia sakramentu i wyznania wiary w Chrystusa przez osobę chrzczoną lub – jeśli sakrament przyjmuje dziecko – przez rodziców chrzestnych. Następnie kapłan dokonuje poświęcenia wody i namaszczenia olejem świętym czoła, uszu, piersi, rak i nóg chrzczonego, po czym następuje trzykrotne zanurzenie w wodzie (lub ewentualnie polanie wodą) i wypowiedzenie formuł chrzcielnych. Na koniec kapłan wkłada na ochrzczonego białą szatę i zawiesza mu na szyi krzyżyk. Istnieje również zwyczaj przynoszenia do cerkwi 40-dniowych niemowląt, a wzór ofiarowania Jezusa w świątyni. Obrzęd ten, nazywany wwodem lub wocerkielenijem, będący oczyszczeniem po połogu, polega na modlitwie za matkę i dziecko odmawianej przez kapłana w przedsionku cerkwi – kapłan prosi Boga o oczyszczenie matki z nieczystości i o mądrość, rozwagę i uświęcenie dziecka. Po urodzeniu dziecka i przed wwodem matka nie może uczestniczyć w nabożeństwach sprawowanych w cerkwi.

Bierzmowanie odbywa się zaraz po chrzcie i jest sprawowane przez kapłana lub biskupa sprawującego chrzest (inaczej niż w Kościele rzymskokatolickim, gdzie tylko biskup może udzielać tego sakramentu). Bierzmowana osoba jest namaszczana krzyżmem, poświęconym przez biskupa (obecnie tylko głowa Kościoła autokefalicznego może dokonać takiego poświęcenia) w Wielki Czwartek. Po namaszczeniu krzyżmem kolejno oczu, czoła, nozdrzy, ust, uszu, piersi, rąk i nóg i wypowiedzeniu słów „Pieczęć daru Ducha Świętego” kapłan obchodzi wraz z ochrzczonym trzykrotnie chrzcielnicę ze śpiewem,. Po tym następuje obrzęd postrzyżyn – symbol oddania nowego członka na służbę Bogu. Aż do czasu pierwszej spowiedzi, która jest udzielana 6-8 letnim dzieciom mogą one przystępować do komunii świętej bez obowiązku spowiedzi.
 
W prawosławiu, podobnie jak w Kościele rzymskokatolickim, istnieją trzy rodzaje wyższych święceń kapłańskich (diakon, kapłan-prezbiter oraz biskup). Święceń udziela biskup, ale wymagana jest zgoda całej społeczności zgromadzonej w cerkwi, wyrażająca się w okrzyku Axios! (Godzien). W odróżnieniu od Kościoła rzymskokatolickiego, w którym diakonat stały jest bardzo rzadki (w Polsce zostało obecnie wyświęconych na diakonów 5 osób w obrządku łacińskim), diakonat w Kościele prawosławnym jest niezbędny do sprawowania Liturgii świętej, dlatego diakon powinien usługiwać w każdej parafii. W Kościele rzymskokatolickim diakonat jest najczęściej przejściowy, jest stopniem prowadzącym do prezbiteratu.
 
Kler dzieli się na tzw. biały – są to kapłani nie należący do stanu zakonnego i tzw. czarny – to mnisi. Natomiast w odróżnieniu od Kościoła rzymskokatolickiego kapłani nie należący do stanu zakonnego mogą wstępować w związki małżeńskie – muszą jej jednak zawrzeć przed przyjęciem święceń kapłańskich. Święcenia diakonatu i kapłańskie nie mogą być udzielane tym, którzy zawarli drugi związek małżeński. Ksiądz-wdowiec nie może powtórnie wstąpić w związek małżeński. Na biskupów wybierani są zwykle mnisi, ewentualnie nieżonaci kapłani spośród białego duchowieństwa, wdowcy lub ci, którzy złożyli ślub celibatu.
 
Obrzęd ślubu składa się z dwóch odrębnych ceremonii: zaręczyn i koronacji. Obrzęd zaręczyn odprawiany jest na progu świątyni, bezpośrednio poprzedzając koronowanie. Kapłan pyta przyszłych małżonków, czy dobrowolnie i bez przymusu chcą zawrzeć związek małżeński i czy nie przyrzekli małżeństwa innej osobie. Po modlitwach nowożeńcy wymieniają się obrączkami. Następnie kapłan i narzeczeni w uroczystej procesji przechodzą do wnętrza świątyni i stają przed anałojem, na którym znajduje się Ewangelia, krzyż, korony ślubne i wino. W dalszej części odbywa się obrzęd koronowania (wieńczenia). Na głowy narzeczonych zakłada się złote lub srebrne korony – jako widzialny znak sakramentu i symbol Królestwa Bożego. Kolejnym elementem zaślubin jest obrzęd wspólnego kielicha, z którego małżonkowie trzykrotnie piją wino. Jest to symbol życia, które będą ze sobą dzielić. Następnie kapłan łączy ich ręce epitrachilem (stułą) i trzykrotnie oprowadza nowożeńców wokół anałoja. Obrzęd kończy się zdjęciem koron, błogosławieństwem i modlitwą księdza.
 
Panichida, czyli nabożeństwo pogrzebowe, odprawia się codziennie od dnia śmierci do pogrzebu, a później na trzeci, dziewiąty i czterdziesty dzień po pogrzebie oraz w dni specjalnej pamięci o zmarłym – w dzień jego imienin, urodzin, rocznice śmierci, w tzw. „rodzicielskie” soboty poświęcone pamięci zmarłych, a także w dni specjalnie wyznaczone przez Kościół. Dużą rolę odgrywają tu lokalne tradycje. Tradycyjnie Dniem Zadusznym w prawosławiu jest pierwsza niedziela po Wielkanocy, czyli Niedziela Przewodnia, Pascha dla zmarłych. W tym dniu odbywa się nabożeństwo na cmentarzu. Kapłan święci groby, zmarłym przynoszony był – i w niektórych miejscowościach jeszcze jest – poczęstunek, zwłaszcza jaja i pisanki.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Gil Andrzej, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin–Chełm 1999.
  • Prawosławie w Polsce, red. Anna Radziukiewicz, Białystok.
  • Przybył Elżbieta, Prawosławie, Kraków 2000.
  • Mironowicz Antoni, Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001.
  • Mironowicz Antoni, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005.
  • Ware Kallistos, Kościół prawosławny, przeł ks. Włodzimierz Misijuk, Białystok 2000.
  • Wojtkowiak Stefan, Prawosławie wczoraj i dziś. Zarys popularny, Warszawa 1995.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Audio

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe