Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bracia polscy – dzieje lubelskiego zboru po 1627 roku

Rok 1627 nie był datą kończącą dzieje braci polskich w Lublinie. Mimo niechęci władz lokalnych i ksenofobicznych postaw mieszkańców miasta, tradycja zapoczątkowana przez Jana Niemojewskiego i Marcina Czechowica przetrwała. Jej kontynuatorami, mimo różnic doktrynalnych, była rodzina Lubienieckich, która sprawowała duchową opiekę nad lubelskim podziemiem ariańskim aż do 1658 roku. O lubelskiej części rodziny Lubienieckich wiemy niewiele, wiadomości są rozproszone i niepełne. Musiały być to jednak niezwykłe osobowości, które – mimo przeciwności – trwały w swoich chrześcijańskich ideałach. Byli to również ludzie o wysokiej kulturze, wykształceni, stanowiący elitę intelektualną regionu.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Działalność rodziny LubienieckichBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1629 Lubienieccy podjęli próbę odbudowy lubelskiego zboru; i najprawdopodobniej podjęte przedsięwzięcia powiodły się, bo w 1635 roku przeciwko prześladowaniom arian przez starostę lubelskiego Mikołaja Firleja zaprotestowało piętnastu najwybitniejszych członków zboru. Zostali oni pociągnięci do trybunału. Oskarżono wówczas jedenaście osób spośród szlachty lubelskiej o propagandę ariańską. Jerzy i Marcin Czaplicowie, Stanisław Orzechowski oraz Krzysztof Lubieniecki (junior) zostali skazani na karę więzienia. Każdy z nich miał również zapłacić po 80 grzywien. Wyrokiem trybunalskim zamknięto również po raz kolejny lubelski zbór. Następna informacja na temat arian zachowała się w wykazie czynszów miejskich z lat 1632–1634. Przy ulicy Kowalskiej miał mieścić się szpital ariański, a opiekę nad nim nadal sprawowali Lubienieccy. Również w okolicznych dobrach magnackich trwał proces rugowania braci polskich. I tak, na przykład, w 1637 roku Tomasz Zamoyski nakazał opuścić braciom polskim Szczebrzeszyn. Warunkiem pozostania w mieście było nawrócenie się na katolicyzm.


Mimo niedogodnej sytuacji społeczno-politycznej lubelscy bracia polscy przeżywali chwilę radości. Jednym z takich wydarzeń był ślub Jerzego Niemirczyna z ewangeliczką Elżbietą Izabelą Słupecką. Kasztelanka lubelska była córką Barbary Leszczyńskiej, dzięki czemu magnat ruski spowinowacił się z możną i wpływową rodziną Leszczyńskich. Jerzy Niemirczyn często bywał w Lublinie. Miał tu swoją kamienicę i przyjaciół, także wśród lubelskich braci polskich. To w jego domu 6 czerwca 1636 roku miała miejsce pięciogodzinna dysputa pomiędzy Krzysztofem Lubienieckim (juniorem) a jezuitą, Kasprem Drużbickim.


Od 1648 roku bracia polscy znaleźli się poza prawem, a ich życie, dotychczas i tak niełatwe, zeszło do podziemia. Do ostatecznej rozprawy z nimi doszło jednak po wojnie ze Szwecją. W czasie potopu część lubelskich braci polskich przyłączyła się do Szwedów. Jedną z zagadek pozostaje kwestia, jaką rolę odegrali w podjęciu tej decyzji Jerzy Niemirczyn i rodzina Leszczyńskich. Czy w ten sposób lubelscy braci polscy szukali szans na pokój religijny? Czy mieli nadzieję na pokonanie swych prześladowców? W gronie zwolenników szwedzkich spotykamy szlachtę: Aleksandra, Mikołaja, Marka, Gabriela, Stanisława Lubienieckich, Tomasza Kazimierskiego i potomków Stanisława Orzechowskiego. Wydany w 1658 roku akt banicji nie może być traktowany jedynie jako wyrok za zdradę ojczyzny. Był on realizacją najpierw polityki kalwińskiej, później zabiegów sił kontrreformacji. Cel osiągnięto, wspólnota braci polskich przestała istnieć.


Związani z Lublinem bracia polscy wyemigrowali do Prus Książęcych. W gronie emigrantów znaleźli się między innymi Władysław i Stefan Kazimierscy, Andrzej Lubieniecki, Mikołaj Suchodolski. Opuścili oni na zawsze swe rodzinne strony. Sprzedali swe majątki. Niektóre ich dobra Jan Kazimierz rozdał prawem kaduka. I tak, na przykład, w 1667 roku król nadał prawem kaduka Zbigniewowi Sługockiemu, podstarościemu lubelskiemu, sumy pieniężne po arianach polskich: Pawle Dreznerze, Andrzeju Górskim i Jakubie Szwertnerze zapisane na kamienicy zwanej bychawską (J. Riabinin, Lublin w księgach, s. 29).


Wraz z odejściem braci polskich zakończył się jeden z najpiękniejszych okresów w dziejach miasta. W spadku pozostawili oni idee humanizmu religijnego, które szybko znalazły swych kontynuatorów i polemistów wśród europejskiej elity intelektualnej, a dziś stanowią podstawę pojęcia europejskości.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

A. Brückner, Różnowiercy polscy, Warszawa 1962.
L. Chmaj, Bracia Polscy. Ludzie, idee, wpływy, Warszawa 1957.
L. Chmaj [red.], Studia nad arianizmem, Warszawa 1959.
H. Gmiterek, Lublin w stuleciach XVII i XVIII, [w:] Lublin dzieje miasta, t. 1, Lublin 2008.
Z. Gołaszewski, Bracia polscy, Toruń 2004.
A. Kawecka-Gryczowa, J. Tazbir, Arianie polscy. Racjonalizm – tolerancja – promieniowanie [Przewodnik po wystawie], Warszawa 1958.
A. Kossowski, Arjanie polscy w Lublinie a sprawa Jana Kokota, mieszczanina lubelskiego, Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Lublin 1929.
Tenże, Materiały do dziejów Lubienieckich w Lubelskiem w latach 1648–1660, ORP, 5, 1960.
Tenże, Protestantyzm w Lublinie i Lubelskiem w XVI–XVII w., Lublin 1933.
S. Kryczyński, Lubienieccy na służbie Radziwiłłów, ORP 23, 1983.
S. Kot, Ideologja polityczna i społeczna Braci Polskich zwanych arjanami, Warszawa 1932.
Ł. Kurdybacha, Historia reformacji w Polsce, „Reformacja w Polsce” 11 (1948–1952).
Sz. Morawski, Arianie polscy, Lwów 1906.
J. Płokarz, Jan Niemojeski, „Reformacja w Polsce”, 1922, nr 5-6, s. 71–117.
Tenże, Studjum z dziejów arjan polskich, „Reformacja w Polsce”, 2, 1922.
Z. Ogonowski, Leibniz i socynianizm, ORP 26, 1981.
Tenże, Socynianizm polski, Warszawa 1960.
S. Szczotka, Synody arian polskich, RP 708 (1935–1936).
L. Szczucki [red.], Wokół dziejów i tradycji arianizmu, PWN, Warszawa 1972.
J. Tazbir, Stanisław Lubieniecki – przywódca ariańskiej emigracji, Warszawa 1961.
S. Tworek, Rozkwit miasta. Renesans, [w:] J. Dobrzański, J. Kłoczowski [red.], Dzieje Lulina. Próba syntezy, t. 1.
Tenże, Zbór lubelski i jego rola w ruchu ariańskim w Polsce w XVI i XVII wieku, Lublin 1966.
W. Urban, Losy Braci Polskich od założenia Rakowa do wygnania z Polski, Odrodzenie i Reformacja 1956.
M. Walicki, Lubienieccy, Warszawa 1961.