Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bracia polscy – dzieje lubelskiego zboru w latach 1570–1598

Po wyjeździe z Rakowa, Jan Niemojewski i Marcin Czechowic przybyli do Lublina, by odbudować i objąć opiekę duchową nad tutejszym zborem. Obydwaj pozostali w Lublinie aż do swej śmierci. Pod wpływem tych dwóch nieprzeciętnych postaci polskiej reformacji Lublin stał się jednym z prężnie działających ośrodków braci polskich.

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Niemojewski i CzechowicBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1569 roku rozpoczyna się kilkuletni upadek dotychczasowej „duchowej stolicy” braci polskich – Rakowa. Miasto opuszczają kolejne postaci, między innymi tzw. Kujawianie na czele z Janem Niemojewskim i Marcinem Czechowicem. Obydwu zwolenników unitarianizmu już wówczas łączyła prawdziwie braterska przyjaźń, która przetrwała aż do śmierci Niemojewskiego w 1598 roku. Po wyjeździe z Rakowa Jan Niemojewski i Marcin Czechowic przybyli do Lublina, by odbudować i objąć opiekę duchową nad tutejszym zborem. Obydwaj pozostali w Lublinie aż do swej śmierci. Pod wpływem tych dwóch nieprzeciętnych postaci polskiej reformacji Lublin stał się jednym z prężnie działających ośrodków braci polskich. Dostojny, budzący respekt Jan Niemojewski został seniorem zboru, charyzmatyczny, energiczny i dość ponury Marcin Czechowic jego ministrem. Obydwaj bracia polscy reprezentowali radykalne skrzydło arianizmu, tak silnie atakowane i przez kalwinów i przez kościół katolicki, budzące również kontrowersję w samym obozie antytrynitarzy.
Zaraz po przybyciu do Lublina, Jan Niemojewski i Marcin Czechowic zaczęli dążyć do odbudowy fundamentów zboru. Chcieli również pozyskać nowych współwyznawców. Obydwa cele zakończyły się sukcesem. Już wkrótce lubelska gmina zyskała miano jednego z ważniejszych ośrodków intelektualnych małopolskiego ruchu braci polskich, nieprzypadkowo właśnie w tym rejonie powstała szkoła lewartowska. Według Andrzeja Lubienieckiego, w latach 1583–1610 na 38 synodów generalnych oraz prowincjonalnych, włącznie z konwentami ministrów odbytych w Koronie i na Litwie, 15 odbyło się w Lublinie, a na 16 dysput teologicznych z jezuitami, które odbyły się w latach 1579–1616, 8 miało miejsce w Lublinie. Do końca XVI wielu zbór lubelski pełnił również niezwykle istotną funkcję regionalną. Jednoczył członków z Bełżyc, Wojciechowa, Piask, Gardzienic, Urzędowa, Krasnegostawu, Lewartowa i innych miejscowości.

Poglądy i ideeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1572 roku w Krakowie ukazało się dzieło Marcina Czechowica pt.: Rozmowy chrystyjańskie, które z greckiego nazwiska dialogami zowią, a ty je nazwać możesz wielkim katechizmem . Napisane na życzenie Małopolan, jako odpowiedź na poglądy Jakuba Pleologa, pełniło funkcję kompendium poglądów radykalnego skrzydła braci polskich w XVI wieku. Dzieło, skonstruowane w formie dialogu między nauczycielem i uczniem, miało na celu prezentację głównych prawd wiary i moralności chrystjańskiej. Źródłem i jedynym kryterium prawdy dla Czechowica było Pismo Święte, a nie – co podkreślał wielokrotnie Lublinianin – złudny rozum ludzki. W swym dziele Czechowic rozważał tajemnicę Wcielenia, według której to nie Bóg stał się człowiekiem, lecz człowiek Bogiem. Jako unitarianin Czechowic zaprzeczał przedwieczności Chrystusa, nie podważał jednak jego boskości. Był on również anabaptystą, zwolennikiem chrztu dorosłych, jako świadomego i odpowiedzialnego wyboru. Chrzest był specjalną ceremonią zanurzania się w rzece, stąd wrogowie braci polskich przezywali ich nurkami. Czechowic propagował zasadę prostoty życia i skromności, na wzór anabaptystów kierował swą uwagę ku przykładom ewangelicznego ubóstwa. Obydwaj lublinianie próbowali tworzyć chrystiańską gminę, swoiste idealne społeczeństwo; wzywali przy tym do tolerancji rozumianej jako równouprawnienie wszystkich ludzi bez różnicy religii, płci. Tej ostatniej zasady niestety nie potrafili do końca stosować.Szczególnie Janowi Niemojewskiemu bliski był mit pierwotnego chrześcijaństwa, oparty na ideałach równości wszystkich ludzi i miłości bliźniego. Nie było to łatwe wyzwanie, nawet w nielicznej gminie współwyznawców.
Pod koniec życia Jan Niemojewski i Marcin Czechowic coraz bardziej radykalizowali swój program, izolując gminę od ówczesnych problemów. To dążenie do odosobnienia się od świata zaowocowało wizjami millenarystycznymi, którym sprzyjał Jan Niemojowski, a po śmierci przyjaciela skłaniał się również Czechowic.
Ideał ewangelicznego ubóstwa był niezwykle bliski obydwu lublinianom. W oparciu o ten ideał Jan Niemojewski i Marcin Czechowic głosili radykalny program społeczny, realizujący wiele z tez głoszonych przez Piotra z Goniądza. Jan Niemojewski był szlachcicem, który rozdał posiadany majątek i zwolnił chłopów z pańszczyzny. Był to akt potępienia wszelkiego wyzysku społecznego. Na znak swej pacyfistycznej postawy przywdział drewniany miecz i szary strój. Swych współwyznawców zachęcał do rezygnacji z urzędów państwowych, które w jakikolwiek sposób łamałyby zasadę miłości bliźniego. Nie uznawał podziału społeczeństwa na stany oraz feudalnego poddaństwa chłopów, tym bardziej obowiązku świadczeń dziesięcin. Sprzeciwiał się karom chłosty i śmierci.
Według lubelskiej doktryny brat polski nie mógł dochodzić swych racji przed sądem. Sądzenie się było bowiem dla lublinian wystąpieniem przeciwko zasadzie miłości bliźniego. Duchowi przewodnicy lubelskiego zboru zachęcali wreszcie do rozdawania majątku na cele charytatywne. Przez cały okres swej działalności w Lublinie bracia polscy prowadzili szpital i wspierali katolickie szpitale, opiekowali się również biedotą. Odrzucając wszelkie różnice stanowe i społeczne, Jan Niemojewski propagował wreszcie zasadę uczenia się rzemiosła i zarabianie pracą fizyczną na swe utrzymanie. Warto zaznaczyć w tym miejscu, że z pracowitymi, najczęściej uczciwymi kupcami ariańskimi chętnie prowadzono interesy.
Do zalecanych zasad nie wszyscy wierni się stosowali, zwłaszcza szlachta niezbyt przychylna była radykalnym hasłom społecznym. W gronie naśladowców Jana Niemojewskiego znaleźli się jego towarzysze, którzy przybyli do Lublina z Kujaw: Wojciech Brzeziński, Siemianowski i niejaki Pelc. Wśród lubelskiej szlachty jedynie Mikołaj Ożarowski zrzekł się zarządu nad królewszczyzną. Jednej zasadzie lubelscy antytrynitarze pozostali wierni zasadzie antymilitaryzmu. Lubelscy bracia polscy nie brali udziału ani w wojnach Stefana Batorego, ani w wyprawach Zygmunta III Wazy.
Radykalizm tak w kwestiach religijnych, jak i społecznych wywoływał kontrowersję nie tylko wśród kalwinów i katolików, ale również w obozie braci polskich, którzy mieli świadomość, że głoszone hasła mogły być niebezpieczne dla całego ruchu. Jednym z pierwszych oponentów lublinian był brat litewski Szymon Budny.
 

Agnieszka Polak

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

A. Brückner, Różnowiercy polscy, Warszawa 1962.
L. Chmaj, Bracia Polscy. Ludzie, idee, wpływy, Warszawa 1957.
L. Chmaj [red.], Studia nad arianizmem, Warszawa 1959.
Encyklopedia katolicka, t. 2, Lublin 1985.
Z. Gołaszewski, Bracia polscy, Toruń 2004.
J. Kamieniecki, Szymon Budny. Zapomniana postać polskiej reformacji, Wrocław 2002.
A. Kawecka-Gryczowa, J. Tazbir, Arianie polscy. Racjonalizm – tolerancja – promieniowanie (Przewodnik po wystawie), Warszawa 1958.
Tenże, Protestantyzm w Lublinie i Lubelskiem w XVI–XVII w., Lublin 1933.
S. Kot, Ideologja polityczna i społeczna Braci Polskich zwanych arjanami, Warszawa 1932.
Ł. Kurdybacha, Historia reformacji w Polsce, „Reformacja w Polsce” nr 11 (1948–1952).
K. Lepszy, A. Kamińska, Geneza i program społeczny radykalnego nurtu Braci Polskich, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, nr 1, 1956.
S. Morawski, Arianie polscy, Lwów 1906.
J. Płokarz, Jan Niemojeski, „Reformacja w Polsce”, 1922, nr 5–6, s. 71–117.
Tenże, Studjum z dziejów arjan polskich, „Reformacja w Polsce”, nr 2, 1922.
L. Szczucki, Marcin Czechowic. Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego w XVI wieku, [w:] Wokół dziejów i tradycji arianizmu, Warszawa 1971.
S. Tworek, Rozkwit miasta. Renesans, [w:] Dzieje Lulina. Próba syntezy, t. I, red. J. Dobrzański, J. Kłoczowski, Lublin 1965.
Tenże, Zbór lubelski i jego rola w ruchu ariańskim w Polsce w XVI i XVII wieku, Lublin 1966.
W. Urban, Losy Braci Polskich od założenia Rakowa do wygnania z Polski, „Odrodzenie i Reformacja” 1956.
M. Wajsblum, O genezę antytrynitaryzmu polskiego, RP, 6, 1934.
Wokół dziejów i tradycji arianizmu, PWN, Warszawa 1972.