Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bracia polscy – geneza ruchu

Określali się jako nowi chrześcijanie, chrystianerzy. Byli zwani antytrynitarzami, anabaptystami, unitarianami, ta nazwa przyjęła się po akcie banicji w 1658 roku. Wśród wrogów tego ruchu przyjęło się nadane im przez kalwinów określenie arianie. W XVII wieku przez pewien czas byli określani socynianami.

Bracia polscy koncentrowali swe zainteresowania wokół kwestii teologicznych. W swej polemice z Kościołem katolickim wzywali do oczyszczenia wiary chrześcijańskiej z dogmatyzmu i zabobonu. Próbując wprowadzać w życie etykę życia Chrystusowego, bracia polscy podejmowali również sprawy społeczne. Wiele uwagi poświęcali dyskusji na temat powinności, jakie chrześcijanin powinien mieć wzgledem państwa. Na płaszczyźnie społecznej nigdy nie był to ruch jednolity. Braci polskich dzieliły poglądy na trzy kwestie: „urząd miecza”, „idee wojny sprawiedliwej”, „poddaństwa chłopów”. To właśnie w Lublinie w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVI wieku został sformułowany pacyfistyczny program, który dominował wśród małopolskich anabaptystów do końca lat dziewęćdziesiątych, a w którym zwracano szczególną uwagę na kwestie tolerancji religijnej i życia zgodnego z miłością bliźniego. Od samego początku braci polskich jednoczyła myśl przeciwstawiania się karze śmierci, paradoksalnie zakaz ten został wprowadzony w niektórych krajach europejskich dopiero pod koniec XIX wieku.

Bracia polscy działali na terytorium Rzeczpospolitej Obojga Narodów od lat sześćdziesiątych XVI wieku do połowy XVII wieku. Ich pisma, zwłaszcza idee Crellowskiego racjonalizmu, ideały tolerancji religijnej i wolności sumienia, stały się inspiracją dla europejskiej myśli intelektualnej XVII i XVIII wieku.
 
 

Spis treści

[RozwińZwiń]

O ruchuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bracia polscy to jeden z najbardziej inspirujących ruchów religijno-społecznych w nowożytnej Europie. Zrodził się na gruncie krytyki zachodniego Kościoła powszechnego i dominującego ładu społecznego; krytyki, która w terminologii historycznej określana jest mianem reformacji.
Bracia polscy działali na terenie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, utrzymując kontakty z ośrodkami intelektualnymi w całej Europie. U podstaw ich programu religijno-społecznego legły trzy elementy. Było to zaczerpnięte z reformacji rozumienie Biblii jako podstawy nauki i życia oraz zainspirowane humanizmem racjonalne podchodzenie do zagadnień religijnych (również Pisma Świętego). Trzeci niezwykle istotny czynnik to kultura sarmacka, z jej kultem wolności jednostki i próbami budowania Kościoła narodowego.
Historia braci polskich rozpoczęła się w 1550 roku, kiedy to w Pińczowie powstał Kościół kalwiński. Kalwinizm, bardziej demokratyczny i otwarty niż luteranizm, zyskiwał w Rzeczpospolitej wielu zwolenników, nie tylko wśród magnatów i szlachty – jednoczył w swoich szeregach również mieszczan i chłopów. Przyłączali się do niego powracający ze studiów zagranicznych intelektualiści i cudzoziemcy, dobrze znający dzieła europejskiego podziemia protestanckiego. Dzięki temu Kościół kalwiński od początku swego istnienia charakteryzowała różnorodność koncepcji religijnych i społecznych. Nowym ideom sprzyjała również część ministrów, najczęściej plebejskiego pochodzenia, którzy pełnili w społeczności protestantów niezwykle istotną funkcję duchowych i intelektualnych przewodników.

Piotr z GoniądzaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szczególny ferment w Kościele kalwińskim powodowały głoszone przez Piotra z Goniądza idee anabaptyzmu pacyfistycznego i antytrynitaryzmu. Piotr z Goniądza był postacią nieprzeciętną – charyzmatyczny, pełen pasji, oczytany, prezentował swe racje w sposób klarowny i przekonujący. Urodził się na Podlasiu, studiował hebraistykę w Akademii Krakowskiej, następnie we Włoszech na uniwersytecie w Padwie nauczył się greki i łaciny. Tam również spotkał i zaprzyjaźnił się z profesorem prawa Matteo Garibaldim, włoskim antytrynitarzem. W 1555 roku Piotr z Goniądza zwiedził osiadłe na Morawach wspólnoty anabaptystów, tzw. braci morawskich. Pod ich wpływem podjął decyzję o przyłączeniu się do polskiego obozu reformacji reprezentowanego przez Kościół kalwiński. Podczas licznych synodów głosił nauki antytrynitaryzmu, nawoływał do życia zgodnego z Ewangelią, na wzór czeskich anabaptystów wzywał do wyzbycia się majątku i zniesienia poddaństwa chłopów. W swych hasłach potępiał wszelki wyzysk społeczny. Głosił szacunek do pracy fizycznej i pacyfizm. Szybko stał się osobą niemile widzianą wśród szlacheckiej społeczności kalwińskiej, tym bardziej, że doskonale przygotowany do dyskusji, wychodził zwycięsko z każdej dysputy. Usunięty ze zboru, zyskiwał coraz większą liczbę zwolenników na Litwie, gdzie schronił się przed ewentualnymi prześladowaniami ze strony współwyznawców. Na znak poparcia dla idei pacyfizmu i antymilitaryzmu Piotr z Goniądza przypasał sobie drewniany miecz, który stał się z czasem symbolem braci polskich. Piotra z Goniądza można uznać za jednego z najbardziej wykształconych i samodzielnych reformatorów religijnych na polskim gruncie: był oczytany w dziełach pierwszych Ojców Kościoła i współczesnych mu filologów renesansowych (z Lorenzo Vallą i Erazmem z Rotterdamu na czele). Znakomicie znał łacinę i grekę, a także podstawy hebrajskiego. Ponadto orientował się w pismach czołowych reformatorów: Marcina Lutra, Filipa Melanchtona, Michała Serveta.

Jerzy BlandrataBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1558 roku na dwór królowej Bony przybył włoski doktor nauk medycznych – Jerzy Blandrata. Był on uważnym czytelnikiem dzieł Michała Serveta, zwolennikiem antytrynitaryzmu. Praktyką lekarską, życzliwym usposobieniem zjednał sympatię i uznanie możnych kalwinów. Szerokie kontakty, zdolności dyplomatyczne oraz duża wiedza teologiczna sprawiły, że w 1560 roku Jerzy Blandrata został wybrany na seniora Kościoła kalwińskiego. Pełniąc tę funkcję, prowadził dyskretną agitację antytrynitarską, pozyskując coraz to nowych zwolenników, jak na przykład ministra zboru krakowskiego Grzegorza Pawła z Brzezin i ministra zboru lubelskiego Stanisława Paklepkę.

Marcin CzechowicBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Wilnie ku naukom Blandraty skłaniał się nauczyciel kalwiński Marcin Czechowic, który nieprzypadkowo został wysłany przez Mikołaja Radziwiłła Czarnego w poselstwie do Genewy. Czechowic miał osobiście dostarczyć listy Kalwinowi. W pismach magnat litewski bronił potępionego przez Kalwina Jerzego Blandratę. Czechowic jako posłaniec wykazał się odwagą. Przywódca protestantów znany był bowiem ze swej wybuchowej, nietolerancyjnej i fanatycznej postawy. Spotkanie z nim to nie tylko niemiłe doświadczenie, ale również ryzykowne i niebezpieczne przedsięwzięcie. Przygnębienie Czechowica pogłębiała dodatkowo szara, smutna Genewa, duchowa stolica kalwinizmu. Wileński nauczyciel opuścił miasto i ruszył w drogę powrotną na Litwę. Jak większość zwolenników reformacji podróżujących po Europie, również Marcin Czechowic zatrzymał się na dłuższy odpoczynek w jednej z gmin braci morawskich. Spokojne, dostojne życie tej pogodnej społeczności zauroczyło polskiego protestanta. Po powrocie do Wilna Czechowic stał się gorliwym członkiem i organizatorem życia zborowego braci polskich, do końca swych dni realizując program Piotra z Goniądza oraz Jana Blandraty (Giorgio Biandrata) i odwołując się do wielu ideałów czeskich anabaptystów.

Agnieszka Polak

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

A. Brückner, Różnowiercy polscy, Warszawa 1962.
L. Chmaj, Bracia polscy. Ludzie, idee, wpływy, Warszawa 1957.
Z. Gołaszewski, Bracia polscy, Toruń 2004.
A. Kawecka-Gryczowa, J. Tazbir, Arianie polscy. Racjonalizm – tolerancja – promieniowanie (Przewodnik po wystawie), Warszawa 1958.

A. Kossowski, Materiały – Z życia Arian Polskich w Lublinie, „Reformacja w Polsce" 1924, t. 3.
S. Kot, Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, Warszawa 1932.
Ł. Kurdybacha, Historia reformacji w Polsce, „Reformacja w Polsce” 1953, t. 11 (1948–1952).
S. Morawski, Arianie polscy, Lwów 1906.
J. Płokarz, Studium z dziejów arian polskich, „Reformacja w Polsce” 1922, t. 2 (mikrofilm w Bibliotece Narodowej).
Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, Warszawa 1959.
W. Urban, Losy braci polskich od założenia Rakowa do wygnania z Polski, „Odrodzenie i Reformacja” 1956, t. 1.
M. Wajsblum, Dyteiści małopolscy, „Reformacja w Polsce” 1928, t. 5.
M. Wajsblum, O genezę antytrynitaryzmu polskiego, „Reformacja w Polsce” 1934, t. 6.
Wokół dziejów i tradycji arianizmu, red. L. Szczucki, Warszawa 1972.